Miloš Obrenović, vožd Drugog srpskog ustanka, u jesen 1815. godine potpisivao se kao „verhovni Serbiji knjaz”. Međutim, njegov vladarski položaj time nije bio osiguran. Osporavali su ga dojučerašnji saborci poput Petra Nikolajevića Molera, arhimandrita Melentija Nikšića, ustanička emigracija u Besarabiji… Sa otvorenim i potencijalnim protivnicima u prve dve godine vladavine surovo se obračunao. Vrhunac je bilo Karađorđevo ubistvo u leto 1817. godine. Narodna skupština u Beogradu proglasila ga je 1817. za naslednog kneza.89 Nesigurnost i privremenost odlikovali su poredak koji je uspostavljen u Beogradskom pašaluku u jesen 1815. godine. Prava koja su Srbi stekli (prikupljanje feudalnih obaveza, zabrana Turcima da žive u seoskim sredinama, imenovanje knezova u nahijama koji će suditi Srbima, zabrana spahijama da mimo propisa uzimaju svoje prihode i ustanovljenje Narodne kancelarije) predstavljali su zametak od kojeg je započeta državna obnova, pokrenuta u revolucionarnom žaru 1804. i surovo ugušena devet godina kasnije. Ne želeći da deli vlast sa bilo kim, knez Miloš je Narodnoj kancelariji – osnovana u jesen 1815 – koja je trebalo da bude neka vrsta Praviteljstvujuščeg sovjeta iz Prvog srpskog ustanka, oduzeo atribut političkog i predstavničkog tela. Umesto da u nju, kao što je bilo predviđeno, uđu predstavnici iz svih nahija, Kancelarija je već 1816. godine, posle ubistva Petra Nikolajevića, izgubila značaj.90
Prema tome, jedine „institucije” koje je knez Miloš preneo u novu prestonicu – Kragujevac – bile su vladar, to jest on, kancelarija i blagajna.
U dvorskim zgradama, najpre u tzv. Konačiću, potom u Velikom konaku i Šarenom konaku, bile su smeštene Kneževa kancelarija, odnosno blagajna.91
U crkvenoj porti održavale su se Narodne skupštine. U zgradi koju je knez 1821. godine za 3.000 groša kupio od Đorđa Parezana nedaleko od Dvora bio je smešten Sud opšte narodni srpski. Nova zgrada Suda u istoj „avliji” napravljena je 1834. godine.92 Videćemo kasnije da su u neposrednoj blizini Dvora, na desnoj obali Lepenice, do crkve, sagrađeni kasarna i drugi vojni objekti. Tu su bili smešteni mitropolija, osnovna škola, gimnazija i Licej. Dakle, u Dvoru i neposrednoj okolini nastale su ustanove koje su obeležile knez Miloševo stolovanje u Kragujevcu.
Autonomija Srbije i sticanje prava naslednog kneževskog dostojanstva su osnovni pravci knez Miloševe spoljne politike koju je u svim njenim fazama objasnio i iscrpno opisao istoričar Mihailo Gavrilović. Knez Miloševa nastojanja podudarila su se sa interesima ruske spoljne politike, koja je imala presudnu ulogu u državnom emancipovanju Srbije. Knez je u vreme kada se ustaljivao u Kragujevcu uspostavio poverljiv odnos sa ruskim diplomatama u Petrogradu i Carigradu. Do 1818. godine, prema rečima Mihaila Gavrilovića, stajao je „na neodređenom zemljištu”, uzdajući se pomalo na Rusiju, a pomalo na Portu. Ruskog cara Aleksandra I molio je za pomoć i zaštitu, dok je sultanu Mahmudu II izražavao podaničku lojalnost. Kada je u julu 1818. godine knežev diplomata Mihailo German predao ruskom poslaniku u Carigradu, Stroganovu, dokumenta važna za pregovore sa Portom o autonomiji Srbije, koja je ovaj tražio od srpskog vladara, uspostavljena je poverljiva komunikacija kneza Miloša i ruske diplomatije.93 Pravo naslednog kneževskog dostojanstva, pravo plaćanja danka odsekom, slobodno ispovedanje pravoslavne vere, pravo na unutrašnju upravu najvažnija su prava koja je knez Miloš formulisao u leto 1820. godine, o kojima je, više od decenije, pregovarao sa Portom. 94
Kneževa kancelarija je jedina ustanova koja je postojala sve vreme prve vlade kneza Miloša. Kancelarija je, izgradnjom Velikog konaka, smeštena u jednu prostoriju na njegovom spratu. Krasili su je knežev portret (rad Pavla Đurkovića) i portreti ruskih careva, ruskog poslanika u Carigradu Stroganova, ruskog generala Vitgenštajna, sultana Mahmuda II i Napoleona. U njoj su bili Milošev vojvodski barjak i, na suprotnom zidu, „izobraženi” grb Srbije (Trivalije). Na policama Brokhausov „Opšti rečnik” u 14 tomova, zakonik pruske države, knjiga opšteg građanskog prava Bavarske, Napoleonov kodeks, istorija ugarskog privatnog prava, leksikoni, knjige iz filozofije, diplomatije, geografije, istorije, među njima „Istorija” Jovana Rajića.95 U toj, izuzetno značajnoj knjizi, koja je štampana u Beču krajem 18. veka, istorija Srba prikazana je u celosti i ona je obnoviteljima srpske države u novom veku otkrila „zlatno doba” nacionalne prošlosti i ukazala na ideal kome treba težiti.96
O osnivanju i delokrugu rada Kancelarije ne postoji nijedan sačuvani akt. Nije imala ni ustaljen naziv niti stalno mesto prebivanja. U prvim godinama vladavine nije postojala uređena arhiva Kancelarije i tek 1817 godine popisana su najvažnija akta od 21. aprila 1814. do 20. oktobra 1817. godine. Posredstvom Kancelarije knez Miloš je rukovodio celokupnom spoljnom i unutrašnjom politikom Srbije.97 Kancelarija, to jest pisari i sekretari, pratili su kneza Miloša na njegovim čestim putovanjima, sa protokolima i pisarskim priborom u bisagama. Strogo uzev, Kancelarija se nalazila tamo gde je knez bio - u Crnući, Beogradu, Kragujevcu, Požarevcu i drugim mestima. Znamenita je Vukova opaska s početka četvrte decenije da je Miloš sam za sebe vlada i „kad ste Vi u Kragujevcu, i praviteljstvo je u Kragujevcu; kad ste Vi u Požarevcu, i ono je u Požarevcu; kad ste Vi u Topčideru, i ono je u Topčideru; kad ste Vi na putu, i ono je na putu; a da Vi sutra, sačuvaj Bože, umrete (koje jednom mora biti), umrlo bi praviteljstvo (…)”.98 U Kancelariji su tek 1833. godine formalno odvojena odeljenja spoljne i unutrašnje politike.99 Pored toga, tridesetih godina uvedeno je zvanje direktora i sekretara Kancelarije i povećao se broj nižih činovnika (pisari, protokolisti, arhivari, registratori i kancelisti). Kancelarija je 1835. godine zvanično nazvana „Knjažeski kabinet”, pa „Pridvorna kancelarija” (1837) i konačno, kada je knez Miloš već napustio presto, „Knjažeska kanacelarija (1839).100 Jednom reči, Kneževa kanacelarija je većim delom prve vladavine kneza Miloša bila „sredotočije” vlasti, nezvanična vlada.
Dimitrije Davidović (rad Uroša Kneževića), Narodni muzej, Beograd
U Kneževoj kancelariji u Kragujevcu oko 1820. godine našli su se Avram Petronijević, Lazar Teodorović i Dimitrije Davidović, vodeći diplomati Srbije do sredine 19. veka (Davidović je preminuo 1838. godine). Oni su u Srbiju dolazili gonjeni finansijskim nevoljama, zbog čega ih Vuk naziva „probisvetima i propalicama”. Međutim, pokazalo se da su kao znalci stranih jezika, iako s nesistematski stečenim znanjem, imali vidnog udela u sprovođenju knez Miloševe spoljne politike. Petronijević, rođen 1791. godine, odrastao je u Oršavi u Austriji, gde je živeći u višenacionalnoj sredini naučio nemački, grčki i vlaški (rumunski). U Srbiju je prešao radi bavljenja trgovinom, a krajem 1817. godine postao je pisar Kancelarije.101 Godine 1819. pridružio mu se Lazar Teodorović, rođen u Šabačkoj nahiji 1781. godine, koji se školovao u gimnaziji u Sremskim Karlovcima i Segedinu. U vreme Prvog srpskog ustanka bio je pisar vojvode Jakova Nenadovića, a potom na različitim dužnostima u Šabačkoj nahiji. Posle sloma Prvog srpskog ustanka, sa Karađorđem je prešao u Rusiju, a zatim se vratio u Srbiju. Znanje latinskog, nemačkog i ruskog jezika preporučili su ga za pisara.102 Zemunac Dimitrije Davidović, rođen 1789. godine, učio je gimnaziju u Karlovcima, Pešti i Kežmarku, pa medicinu u Beču. Tamo je pokrenuo (zajedno sa Dimitrijem Frušićem) Novine serbske (1813–1821), prve srpske novine u 19. veku. Kao znalac nemačkog, francuskog, latinskog i delimično ruskog jezika, u Kneževoj kancelariji je vremenom postao najuticajniji sekretar.103
Pošto je knez Miloš u dogovoru sa ruskim zvaničnicima usaglasio okvir budućih autonomnih prava Srbije, povedeni su pregovori sa Portom u Carigradu. U narodnim deputacijama (diplomatskim misijama) učestvovali su činovnici Kancelarije. Avram Petronijević bio je sekretar pete deputacije (1820–1826) koja je zbog grčkog ustanka više od šest godina provela u zatočeništvu. Lazar Teodorović je predvodio šestu deputaciju (1827–1829); i njeni članovi, takođe, bili su zatvoreni. Od posebnog značaja bila je misija Dimitrija Davidovića koji je 1830. godine sa ruskim zvaničnicima utanačio završnu redakciju Hatišerifa o autonomiji Srbije. U poznatom memoaru koji je sastavio, držeći se osnovnog zahteva kneza Miloša, obrazložio je važnost naslednog kneževskog dostojanstva i ponovio je zahteve iz 1820. godine o autonomnim pravima Srba, kao i druge privilegije (prestonica sa utvrđenjem, imenovanje ruskog konzula u Beogradu). Davidović je predvodio sedmu deputaciju 1833, a Petronijević je bio prvi zvaničnik Srbije „od Kosova” koga je sultan primio u zvaničnu audijenciju krajem iste godine.104
Avram Petronijević (litografija Jovana Isajlovića), Narodni muzej, Beograd
Radi održavanja komunikacije sa srpskim deputatima u Carigradu, ali i zbog prenosa kneževih naređenja, objava i drugih zvaničnih saopštenja, na Dvoru u Kragujevcu rano je uspostavljena tatarska služba. Kao tatari i menzudžije javljaju se Rista (Hrista) Dukić, Stojan Simić, Jovanča Spasić, Lazar Aranđelović, Bogdan Đorđević, Peketa Ilić, Petar Anđelković, Ćira tatarin, Rista Jovanović i drugi. Za njih je na Dvoru postojala posebna tatarska soba.105
Dosledan rad kneza Miloša, diplomatska podrška Rusije i kriza kroz koju je prolazilo Osmansko carstvo rezultirali su izdavanjem Portinih javno-pravnih akata o autonomiji Srbije.106 U dvadeset tačaka Hatišerifa iz 1830. godine potvrđen je autonoman status Kneževine Srbije kojim je priznata sloboda bogosluženja, Miloš Obrenović potvrđen je za naslednog kneza, priznato je pravo na unutrašnju organizaciju vlasti u zemlji, plaćanje dažbina koji proističu iz vazalnog odnosa Srbije prema Porti u objedinjenoj sumi („odsek”), zabranjeno je turskim vlastima da se mešaju u unutrašnju upravu Kneževine. Sultan, koristeći pravo imenovanja provincijskih upravnika, postavio je Miloša Obrenovića za kneza Srbije, s pravom nasleđivanja kneževskog dostojanstva prema principu primogeniture. Srbija je postala jedina hrišćanska oblast koja je, priznajući suverenost Osmanskog carstva, imala monarha s naslednim pravom. Hatišerifom 1833. godine priznate su joj teritorije koje su u vreme potpisivanja Bukureškog mira 1812. godine ulazile u sastav Srbije i objedinjena su finansijska davanja Srbije kao vazalne države prema sizerenu Porti (2.300.000 groša).107 U vreme kada je Srbija stekla autonomiju i izgledalo da je Osmansko carstvo na ivici propasti, knez Miloš je, na primer, razmišljao o proširenju države u koju bi, osim Srbije, ušle Bosna i deo Albanije, ili Hercegovina i Bosna. Davidović i Petronijević su početkom tridesetih godina bili glavni kneževi saradnici u sprovođenju nacionalne politike, one iste za koju se tvrdi da je od Karađorđa do Načertanija za glavni cilj imala obnovu srpske države na temelju istorijskog prava.108
89 M. Gavrilović, Miloš Obrenović I, 242–243; R. Ljušić, Istorija srpske državnosti – Srbija i Crna Gora – novovekovne srpske države, Novi Sad 2001, 84. 90 Kancelarija je u Beogradu formalno postojala do 1826. godine. Posredovala je između kneza i vezira i rešavala lokalne sporove. Iz nje je nastao Beogradski sud (M. Gavrilović, Miloš Obrenović I, 317). 91 „Na gornjem boju imao je knjaz Miloš za sebe jednu sobu i do nje jedan ćiler ili saračanu, a u drugoj sobi bila je njegova kancelarija i kasa, i tu su spavala četiri pisara i jedan buljukbaša”. Kancelarija je prema opisu Alekse Simića, koji je knežev sekretar postao 1819, bila skromna: „U toj kancelariji imali smo samo jedan astalčić od lipovine, prosto načinjen, i na tom je Laza Teodorović pisao važnija pisma, kao korespondenciju s Rusijom i tomu podobna. Nikolajević, haznadar, pisao je na svom sanduku, u kojem je novce držao, a Avram Petronijević i ja pisali smo na kolenu, sedeći na svojoj prostirki” (Sećanje Alekse Simića, 69). 92 AS, KK, XV–1396; Izgradnja Suda 1834. koštala je državnu kasu 31.778,38 groša (AS, GK, 1839/344). Knez je od Parezana kupio čair koji se nalazi na spisku dobara koja je prodao državi 1837. godine. (AS, GK, knj. 56, mkf. rol. br. 11). Da se Sud nalazio u blizini Dvora potvrđuje Boa le Kont. Narodna skupština u junu 1834. održana je „na prostranoj livadi, okruženoj velikim dr- vima, koja služi kao bašta kući u kojoj je Savet”. Knez se zadržao u razgovoru sa majstorima „koji su gradili kuću za njegovu kancelariju, da pregleda posao, penjući se sam na skele i određujući razmere” (Ž. Spasić, Prestonica Kragujevac, 225). 93 Knez Miloš je Stroganovu poslao osam Portinih fermana s kraja 1815. i početka 1816. godi- ne, pismo Stefana Živkovića o Ičkovom miru iz 1806. godine, prepis pregovora Srba i Turaka 1812/13, sopstveno svedočenje o dogovoru sa Marašli Ali-pašom (Nil Popov, nav. delo, 137; M. Gavrilović, Miloš Obrenović I, 244; 277–280); R. J. Popović, Bukureški mir, knez Miloš i au- tonomija Srbije u: Srpska revolucija i obnova državnosti Srbije – dvesta godina od Drugog srpskog ustanka, Beograd 2016, 111–127). Porta je izbegavala da ispuni ugovornu obavezu, pa je u avgustu 1820. godine poslala ferman po specijalnom emisaru, kojim je trebalo da se potvrdi postojeće stanje u Beogradskom pašaluku. Zahvaljujući savetima Stroganova, ferman je odbijen (M. Gavrilović, Miloš Obrenović I, 482–487). 94 M. Gavrilović, Miloš Obrenović I, 557–563; R. Ljušić, Kneževina Srbija, 1–20. 95 J. Vujuć, nav. delo, 165–168; R. Ljušić, Vojvode i vojvodski barjaci, Beograd 2018, 311–326; Sećanje Alekse Simića, 69. 96 Nikola Radojčić, Srpski istoričar Jovan Rajić, Beograd 1952, 117–134. Kada je posle Đakove bune 1825. godine romorenje protiv njegove vladavine preraslo u glasnu kritiku, knez Miloš se branio da on ne želi da ima svu vlast u rukama, već, „taj je sistem došao otuda što je on slušajući čitati u istorijama došao do zaključka da je takav način uprave najbolji kad se jedan narod iz svoji razvalina diže” (M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, Beograd 1909, 333). 97 M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, 13; Isti, Miloš Obrenović I, V; Jelena Milić Grčić, Knjažeska kancelarija (1815–1839), Beograd 1967, 13–17; R. Ljušić, Kneževina Srbija, 207; B. Radovanović, nav. delo,158–161. 98 V. S. Karadžić, Istorijski spisi I, 189. 99 M. Gavrilović, Miloš Obrenović I, V–VIII. U Arhivu Srbije pohranjeni su dokumenti Kneževe kancelarije razvrstani u 40 kutija. Sačuvani su registri vnutrenog odeljenja 1833–1839, inostra- nog odeljenja 1833–1839, registar privatnih lica V odeljenja (1837) i registar pasoša iz 1837. i 1839 (J. Milić Grčić, nav. delo, 18). 100 R. Ljušić, Kneževina Srbija, 207. 101 R. J. Popović, Avram Petronijević, 11–15. 102 M. Đ. Milićević, Pomenik, 715–716. 103 Davidović je u Srbiju prešao krajem 1821. godine (R. Ljušić, Dimitrije Davidović, evropski novinar, evropski političar 1789–1839, Beograd 2013). 104 M. Gavrilović, Miloš Obrenović III, 194; R. Ljušić, Dimitrije Davidović, 95–96; M. Petrović, Finansije i ustanove I, 662, 663, 674–675, 678, 681. 105 Doktor Perini molio je Jakova Jakšića aprila 1832. da mu se privremeno ustupi tatarska soba poradi „lekova i špecija koje vrućine trpeti ne mogu”. Odbijen je „jerbo nema drugog mesta za tatare” (AS, KK, XV–1091). Izdržavanje menzulana u Osmanskom carstvu sa državnog budžeta preneto je od 1826. godine na privatna lica koja su putem zakupa na određeni vremenski peri- od zakupljivala menzulane. Pošto su menzulane u Srbiji prešle pod srpsku upravu, kragujevač- ku je zakupio Atanacko Dimitrijević, u Požarevcu Jovan Dugalić, domostrojitelj tamošnjeg Dvora (Milorad Jovanović, Organizacija prenosa pisama u Srbiji u prvoj polovini XIX veka, u: Kragujevac prestonica Srbije, 331–346). 106 U prvom Hatišerifu iz 1829. godine nisu jasno potvrđena prava srpskog naroda, već su sve- čano označene privilegije koje će dobiti u budućnosti. Hatišerif je svečano obnarodovan na Narodnoj skupštini u Kragujevcu februara 1830. godine, ali na njemu nije zasnovana autonomija Srbije. Zahvaljujući tom Hatišerifu postavljena su zvona na crkvama (R. Ljušić, Kneževina Srbija, 4–5). 107 Za sticanje državne autonomije, knez Miloš nije žalio novac. U razdoblju od 1830. do 1835. godine na poklone turskim velikodostojnicima potrošeno je 3.842.001 groša i 27 para. Od te sume, sultanu je izdato 2.274.837 groša, velikom veziru (reis efendiji) 354.216 groša, drugim ministrima i velikašima 972.180 groša, a nižim velikašima 240.767. groša (M. Petrović, Finansije i ustanove I, 517–519); R. J. Popović, Ideal nezavisnosti i nužnost autonomije u: „Nastanak novovekovne srpske države 1788/1804–1833. godine. Dva veka moderne srpske diplomatije”, Beograd 2013, 69–88). 108 Beleške o Srbiji koje je ostavio grof Adolfo od Karamana u oktobru 1829 godine, Spomenik SKA, 17 (1892), 25–29; Stojan Novaković, Srbija u godini 1834. Pisma grofa Boale Konta de Rinji ministru inostranih dela u Parizu o tadašnjem stanju u Srbiji, Spomenik SKA, 24 (1894), 41–42; Vojislav Vučković, Knez Miloš i osnovna politička misao sadržana u Garašaninovom Načertaniju, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo 1 (1957), 35–44; R. Ljušić, Knjiga o Načertaniju, nacionalni i držani program Kneževine Srbije (1844), Beograd 1993; R. J. Popović, Avram Petronijević, 80–84.
Komentara: 0