Prestoni Kragujevac: Rađanje prestonice

PPNS: AUTORI I IZDANJA KRAGUJEVCA
PRESTONI KRAGUJEVAC - RADOMIR J. POPOVIĆ, ALEKSANDRA VULETIĆ, PREDRAG ILIĆ
PREDGOVOR; IZ SADRŽAJA; BELEŠKE O AUTORIMA

U državnom razvitku Srbije izdvajaju se dva razdoblja: srednjovekovne državnosti i novovekovne, moderne državnosti. Razdoblje srednjeg veka obeleženo je promenama granica, ratovima i smenama na prestolu. „Zlatno doba” srpskog srednjeg veka je vladavina Nemanjića. Tokom dva stoleća stolovali su u Rasu, Prizrenu i Skoplju. Sedište Moravske Srbije kneza Lazara postao je Kruševac. Despot Stefan Lazarević učinio je Beograd svojim prestonim gradom. Đurađ Branković je podigao monumentalnu tvrđavu na Dunavu – Smederevo – koja beše poslednja prestonica Despotovine. Usledilo je razdoblje vekovnog robovanja pod Osmanlijama. Pećka patrijaršija je u tom zatamnjenom razdoblju nacionalne prošlosti svojom organizacijom obuhvatala čitav srpski etnički prostor, dok su sedišta srpskih arhijereja (Peć, Sremski Karlovci, Cetinje i Sent Andreja) postali važni duhovni i kulturni centri naroda, koji je, iako bez države, uspeo da sačuva veru, jezik i svest o narodnoj pripadnosti.

Novovekovna Srbija ponikla je na revolucionarnim tekovinama s početka 19. veka. Tokom tri decenije vođena je oružana i diplomatska borba čiji je rezultat obnova države. Srbija je za vreme vladavine vožda Karađorđa stekla faktičku nezavisnost, ali ne i međunarodno priznanje, a Topola – mesto voždovog prebivanja i Beograd – sedište Praviteljstvujuščeg sovjeta, bili su prestonice Srbije u vreme Prvog srpskog ustanka.³

Posle završetka Drugog srpskog ustanka prestonica kneza Miloša nalazila se u rudničkom selu Crnući.⁴ U nacionalnoj istoriografskoj literaturi uvrežilo se mišljenje da je knez Miloš na Narodnoj skupštini u manastiru Vraćevšnici 1818. godine objavio, a skupština prihvatila, da se prestonica premesti u Kragujevac. „Godine 1818. sazove on (knez Miloš – prim. R. P.) skupštinu u manastir Vraćevšnica, i kaže da će biti bolje za narod da se on preseli u Kragujevac. I tako je te godine ostavio Crnuću i prešao na obale Lepenice”, pisao je Milan Đ. Milićević od koga je nekritički potom preuziman taj podatak.⁵

PRVI PRVI NA SKALI Prestoni Kragujevac Radjanje prestonice Pismo kneza Milosa ruskom konzulu

^{Pismo kneza Miloša ruskom konzulu u Bukureštu Piniju, Beograd, 18/30. maj 1818. godine (Arhiv Srbije)}

Radosav Marković, pozivajući se na Milićevića, otišao je korak dalje, pa je naveo da je odluka o prenosu prestonice doneta na skupštini u Vraćevšnici, „početkom maja 1818. godine”.⁶ Tako je na nesolidnoj izvornoj osnovi nastala konstrukcija koja nije ozbiljnije preispitivana s relevantnim, istina malobrojnim ali dostupnim, izvorima. Izvesno je, međutim, da Đurđevska skupština 1818. godine nije održana u Vraćevšnici već u Beogradu! Iz pisma kneza Miloša ruskom konzulu u Bukureštu Aleksandru Piniju 30. maja 1818. godine⁷, saznajemo da je knez u Beograd došao 4. maja i da je Skupština zasedala u toj varoši.⁸ Prema tome, Narodna skupština u manastiru Vraćevšnici – o kojoj piše Milan Đ. Milićević i koja je značajna za našu temu – mogla je biti održana o Mitrovdanu 1818. godine, kada su obično sazivane skupštine, ili, možda, nekog drugog datuma – ali o tome nema potvrde u drugim izvorima.

Važnije je to što je pre navodne skupštinske odluke, knez Miloš od 1817. godine, kada je izgrađen prvi konak u Kragujevcu (tzv. „konačić”), povremeno boravio u Kragujevcu. Iz dokumenata Kneževe kancelarije vidimo da se knez Miloš, poput Karla Velikog, kretao iz jednog mesta u drugo, te da je 1817. i 1818. godine nekoliko nedelja boravio u Crnući, Beogradu, Kragujevcu, ili na proputovanju u Jagodini, Šapcu, Smederevu i drugim mestima. Tih godina u pismima knezu, umesto mesta, često je u adresi neodređeno navedeno „gde (gdi) bude”.⁹ Kneginja Ljubica sa decom je boravila u Kragujevcu tokom jeseni i zime 1818/19. godine, dok je knez Miloš češće bio u Crnući, gde je obitavala njegova ljubavnica Petrija.¹⁰ Kada je kneginja presudila Petriji u martu 1819, ona je više meseci provela u roditeljskoj kući a potom u Crnući, dok se nije pomirila s knezom i konačno se nastanila u Kragujevcu, u kojem je oktobra 1819. rodila kneževića Milana.¹¹

U Crnući se, do maja 1819. godine, nalazila i blagajna koja je tada premeštena u Kragujevac. Doduše, jedno blagajničko odeljenje (ekspozitura) nalazilo se u Kragujevcu od februara 1817. godine.¹²

Dakle, 1818. godina može se uzeti kao početak premeštanja, ali ne i godina potpunog ustaljivanja prestonice u Kragujevcu. Smatramo da je smeštanje prestonice u Kragujevac proces, a ne jednostavan čin preseljenja vladara, njegove porodice i prenosa opreme, zato što se dvorski kompleks gradio do 1820. godine, o čemu će više reči biti u narednom poglavlju.¹³

Središnji geografski položaj u državi, nacionalna homogenost i udaljenost od osmanskih utvrđenja i glavne komunikacije – Carigradskog druma – su argumenti kojima se knez Miloš rukovodio prilikom izbora Kragujevca za prestonicu. Međutim, jačanjem lične vlasti i državnim osnaživanjem Srbije, pored Kragujevca javljaju se i drugi centri. U Požarevcu 1825. godine knez je podigao dvor i u njega smestio porodicu.¹⁴ Konak u Topčideru je početkom tridesetih godina postao letnja kneževa rezidencija.¹⁵ Izgradnja zdanija namenjenih za državne ustanove u Savamali (zgrada Saveta, kasarna) po „jevropejskom vkusu” sredinom tridesetih godina, svedoče o tome da je knez razmišljao o premeštanju prestonice u Beograd, o čemu je govorio francuskom izaslaniku Boa le Kontu. Knez je uviđao da Kragujevac ne može da zadovolji narasle državne potrebe i ono što je samo do pre par godina bila strateška prednost Kragujevca, u novim okolnostima – tridesetih godina – postalo je nedostatak. Udaljenost od glavnih putnih pravaca, manjak stambenog prostora za naraslu državnu administraciju, poteškoće u snabdevanju vodom i drugo¹⁶, uticale su na to da se o Beogradu razmišlja kao novoj prestonici. Izmenjene međunarodne okolnosti, pod kojima mislimo na savezništvo Rusije i Osmanskog carstva koje je uspostavljeno 1833. godine, i ostanak relativno brojnog muslimanskog stanovništva u beogradskoj varoši, te prisustvo osmanske vojske u utvrđenjima (Beograd, Šabac, Smederevo, Užice, Kladovo i Soko) – opredelile su kneza Miloša da se zadrži u Kragujevcu. Međutim, unutrašnji politički sukob kneza Miloša i opozicije tokom četvrte decenije 19. veka dao je novu dimenziju raspravi o prestonici Srbije, što je postalo ekskluzivno stranačko pitanje. Radosav Marković je argumentovano obrazložio zašto je knez Miloš nastojao da prestonicu zadrži u Kragujevcu, a opozicija – da je premesti u Beograd.¹⁷ Što se tiče premeštanja državne uprave iz Kragujevca u Beograd 1839. i 1841. godine, te vraćanja prestonice u Kragujevac 1840. godine, nejasnoća nema. Naime, odlukom opoziciono nastrojenog Saveta 12. juna 1839. godine nadleštva centralne vlasti i državna kasa su iz Kragujevca izmešteni u Beograd.¹⁸ Potom su ukazom kneza Mihaila 27. maja 1840. godine centralna uprava i državna kasa iz Beograda vraćene u Kragujevac, da bi 7. maja 1841. godine, kneževim ukazom, konačno, Beograd postao prestonica.¹⁹

Rasprava o različitosti duha koje su Kragujevac i Beograd kao prestonice Srbije oličavale na početku njenog državnog razvitka, čini se, na najbolji način iskazao je Milan Đ. Milićević u drugoj polovini 19. veka. „Kragujevac, nekad najneposredniji predstavnik i izraz duha i težnja Šumadinaca, davao je pravac svoj radnji nove srpske države. Beograd, sa svojim svetskim položajem, svojom poliglotskom populacijom, svojim više trgovnim i – ako se hoće – kosmopolitskim pogledima, nije mogao biti srce od Srbije, nije mogao biti verni predstavnik i potpuni odraz srpskoga naroda; nije mogao govoriti ni raditi u ime naroda, nego je, kao deo, slušao što se iz srca naroda naređivalo. (…) Danas je Beograd, ne samo nešto više od Šumadije, nego je on nešto gotovo preteženije i od sve Srbije”.²⁰ Kragujevčanima je, ipak, za utehu ostala čuvena krilatica sa različitim varijantama, ali istom porukom: „Beograde, zaludu ti hvala/Kad je tebi Kragujevac glava”. Sličan diskurs o različitostima dve prestonice u 19. veku, vezuje se za „rusku” Moskvu i „kosmopolitski” Petrograd, o čemu su esejistički pisali Puškin (1833) i Beljinski (1847).²¹ Kemal Ataturk je državni identitet Turske republike gradio i premeštanjem prestonice u Ankaru, u dubinu Anadolije, iz kosmopolitskog i imperijalnog Istanbula. Primera kako prestonica utiče na stvaranje državnog identiteta ima još, ali se na njima nećemo zadržavati.

Kragujevac je za vreme kneza Miloša prestonica Srbije ne samo zbog Dvora i rezidencije vladara u kojoj, uostalom, nije stalno prebivao, nego, pre svega, zbog institucija koje su u njemu nastale, i nestale završetkom knez Miloševe vladavine. Dvor, Kneževa kancelarija, Sud opštenarodni srpski, vojska, Savet, popečiteljstva, Gimnazija, Licej, štamparija – to su ustanove koje su Kragujevac, dok je bio prestonica Srbije, preobrazile od turske kasabe u modernu varoš i danas savremeni grad. Za državnost Srbije od izuzetne važnosti je to što je Kragujevac bio centar diplomatskog rada kneza Miloša na sticanju autonomnog državnog statusa.

^{3 Borivoje Drobnjaković, Topola, Karađorđeva prestonica, „Bratstvo” 20 (1926), 61–67; R. Marković, Pitanje prestonice, Beograd 1938.}
^{4 J. Mitrović, Kragujevac do 1839, 14–16; Jevđa Jevđević, Knez Miloš i Crnuća. Kuća kneza Miloša u G. Crnući: priča o prvoj srpskoj prestonici, Kragujevac 2015.}
^{5 M. Đ. Milićević, Kneževina Srbija, Beograd 1876, 328); Isti, Pomenik znamenitih ljudi u srpskog naroda novijega vremena, Beograd 1888, 481.}
^{6 R. Marković, Pitanje prestonice, 26; Vladimir Stojančević nije obratio pažnju na pre- meštanje prestonice u Kragujevac (Miloš Obrenović i njegovo doba, Beograd 1966); B. Radovanović, Istorija Kragujevca, 149. „Na skupštini u Vraćevšnici 1818. godine, knez učini ovaj predlog, koji skupština odmah primi. Tako Kragujevac postade prestonica prvog srpskog kneza vaskrsle Srbije” (J. Mitrović, nav. delo, 16).}
^{7 Svi datumi u tekstu, izuzev datuma periodike iz 19. veka, su po novom kalendaru. AS, ZMP, 301.}
^{8 „Ja sam u Belgrad 22. aprilija [po starom kalendaru-prim. R. P.] došao – pisao je knez Miloš konzulu Piniju – i taki drugi dan paša belgradski trebovao je ot mene pismo blagodarstvenoje podobnoje danomu prošlago goda, na koje ja sam otgovorio da u ovom slučaju nuždan je dogovor sviju knezova Serbije. Pritom veran nastvleniju Jego Prevashoditeljstva g. barona Stroganova i Vašemu [Pinija-prim. R.P.] (prodolžavati vreme što što se više može) otložio sam sobranije na 1. čislo tekušćago maja, koje potom do 15. o. prodolžalo se” (AS, ZMP, 301; Mita Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842 I, Beograd 1901, 653–655; Mihailo Gavrilović, Miloš Obrenović I, Beograd 1908, 418–420).}
^{9 O kretanju kneza Miloša 1817–1818. godine videti: Kragujevačka nahija 1815–1839, sveska prva 1815–1827, priredio R. Marković, Beograd 1954, 31–48.}
^{10 Radoš Ljušić, Kneginja Ljubica, G. Milanovac 19971, 54; R. Marković, nav. delo, 22. Knjažeska kancelarija, Požeška nahija 1815–1839 (priredio Danilo Vulović), Beograd 1953, 21–22; Mihailo Gavrilović tvrdi da je Miloš posle Ljubičinog ubistva Petrije napustio Crnuću i prešao u Kragujevac (Miloš Obrenović II, Beograd 1909, 715).}
^{11 Mita Petrović tvrdi da je porodica kneza Miloša do 1819. godine živela u Crnući, od 1825. u Požarevcu. U jesen 1830. prešla je u Beograd, pa se početkom 1832. vratila u Požarevac (M.}
^{Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije I, Beograd 1901, 426). 12 M. Petrović, nav. delo, 450.}
^{13 Prema Borivoju Drobnjakoviću knez Miloš je 1819. napustio Crnuću i prešao u Kragujevac (Kragujevac u: Glasnik Geografskog društva 12 (1926), 46). Kasnije, kada se knez Miloš s porodi- com ustalio u Kragujevcu često je, po nekoliko nedelja u nizu, boravio u dvorovima u Požarevcu i Topčideru, koji je izgrađen tridesetih godina. Srpske novine (dalje: SN) 1834. godine izvešta- vale su o kneževom kretanju: posle šestonedeljnog odsustva došao je u Kragujevac 27. januara/8. februara (SN, br. 4, 27. januar 1834); 13/25. marta iz Kragujevca je otišao u Požarevac (SN, br. 17, 28. mart 1834); 2/14. maja sa porodicom je iz Požarevca otišao u Topčider (SN, br. 18, 5. maj 1834); u Kragujevac se vratio 25. maja/6. juna „probavivši deset nedelja dana koje u Požarevcu, koje u Topčideru” (SN, br. 21, 26. maja 1834). „Danas [3/15.] novembra pred veče očekujemo Njegovu Svetlost Knjaza našeg da nam posle višemesečnog odsustvija dođe iz Požarevca u Kragujevac (SN 44, 3. 11. 1834). Krajem decembra, o Božiću, knez je ponovo u Požarevcu (SN br. 52, 29. decembar}
^1834).
^{14 Miroljub Manojlović, Požarevac od turske kasabe do srpske varoši 1804–1858, Požarevac 2005.}
^{15 Katarina Mitrović, Topčider, dvor kneza Miloša Obrenovića, Beograd 2008.}
^{16 U jednom izveštaju knezu Milošu od 15. avgusta 1836. godine piše: „Ovde se danas izli napra- sna kiša s grmljavinom i pucnjavom gromova, i to sve oko Kragujevca” (AS, KK, XV–1828).}
^{17 R. Marković, nav. delo.}
^{18 AS, Protokoli sednica DS, 1839/277; R. Marković, nav. delo, 112–113. 19 AS, DS, 1841/140; AS, MUD-p, 1841, IV, 16; R. Marković, nav. delo, 130.}
^{20 M. Đ. Milićević, Kneževina Srbija I, Beograd 1876, 225.}
^{21 A. S. Puškin, „Putešestvie iz Moskvы v Peterburg”; V. G. Belinskiй, „Peterburg i Moskva” (http://az.lib.ru/b/belinskij_w_g/text_1250.shtml. Zahvaljujem kolegi dr Alekseju Timofejevu za uka-zivanje na eseje.}

PREDSTAVLJANJE KNJIGE: TONSKI SNIMAK (29:36)

BELEŠKE O AUTORIMA

Dr Radomir J. Popović (1969) rođen je u Bogatiću. Studije istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1995. Radio je u osnovnoj školi u Batajnici (1995/96), Filozofskom fakultetu u Beogradu (1996) i Arhivu SANU (1997– 2001). Od 2001. zaposlen je u Istorijskom institutu. Na Filozofskom fakultetu u Beogradu magistrirao je (2003) i doktorirao (2009). Bavi se proučavanjem političke i kulturne istorije Srbije u 19. veku. Objavio je monografije: Osnovna škola u Badovincima 1843–1998 (1998); Toma Vučić Perišić (2003); Avram Petronijević 1791–1852 (2012); Ostružnička osnovna škola „Karađorđe” 1805– 2015 (2015). Priredio je kritička izdanja izvora: Lazar Arsenijević Batalaka, Život i priključenija Karađorđa (2004); Protokol i Registar Šabačkog magistrata od 1808. do 1812. godine (2010); Harački tefter Kapetanije Mačve iz 1831. godine (2014) i Harački tefter Kapetanije Mačve iz 1832. godine (2018).

Dr Aleksandra Vuletić je osnovnu školu i gimnaziju završila u Šapcu. Studije istorije završila je na Filozofskom fakultetu u Beogradu (1995). Na istom fakultetu je magistrirala (2001) i doktorirala (2008). Od 1997. je zaposlena u Istorijskom institutu u Beogradu. Bavi se društvenom istorijom Srbije u 19. veku, s fokusom na istoriju privatnog života i demografsku istoriju. Objavila je sledeće monografije: Naličja modernizacije. Srpska država i društvo u vreme sticanja nezavisnosti (2017, sa V. Jovanovićem i M. Samardžićem); Brak u Kneževini Srbiji (2008); Između posela i balova (2006, sa J. Mijailović) i Porodica u Srbiji sredinom 19. veka (2002). Priredila je dnevničke zapise iz privatnog života Nikole Krstića u četiri toma (2005–2007, sa M. Jagodićem). Objavila je i veći broj članaka u stručnim časopisima i zbornicima radova.

MA Predrag Ilić (1964) rođen je u Rači Kragujevačkoj. Osnovnu i srednju školu učio je u Kragujevcu. Studije istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1989. Kratko je radio u prosveti. Od decembra 1989. godine zaposlen je u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu gde je kao arhivist radio na poslovima sređivanja i obrade arhivske građe, kao i poslovima zaštite arhivske građe van arhiva. Od 1997. glavni je koordinator Arhiva Šumadije u Jedinstvenom arhivskom informacionom sistemu Srbije. Direktor Arhiva Šumadije bio je od 2001. do 2018. godine. Master rad „Zaštita arhivske građe van arhiva u Šumadijskom okrugu” odbranio je 2010. na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Kao direktor Arhiva organizovao je četiri naučna skupa: Arhivska građa kao izvor za istoriju Šumadije (2002); Kragujevac u prvoj polovini XIX veka – Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841 (2006); Kragujevac u drugoj polovini XIX veka (2008); Kragujevac i Šumadija od 1914–1941. godine (2012) posle kojih su objavljeni zbornici radova. Pokrenuo je 2004. časopis „Šumadijski anali – časopis za arhivistiku, istoriju i humanističke nauke”. Arhiv Srbije dodelio mu je 2010. prestižnu nagradu „Zlatna arhiva” iz fonda Aleksandra Aranutovića čime je proglašen za najboljeg arhivistu u Srbiji za tu godinu. Objavio je preko 20 radova iz prošlosti Kragujevca i Šumadije, među kojima sledeće monografije: Svetleći trag u vremenu – Šezdeset godina rada Škole sa domom za učenike oštećenog sluha u Kragujevcu (2010); 40 godina Zavoda Male Pčelice (2012); Zelenilo Kragujevca – 60 godina rada 1952–2012 (2012); Sedamdeset godina rada Udruženja penzionera u Kragujevcu (2013). Koautor je sledećih monografija: Istorijska i umetnička baština Vojnotehničkog zavoda (2005); 130 godina Crvenog krsta Kragujevca (2006); Kragujevačka groblja – Palilulsko, Sušičko, Varoško i Bozman (2008); Geodetski premer grada – 80 godina od prvog premera Kragujevca (2008); Gerontološki centar Kragujevac (2012). Jedan je od urednika Kragujevačkog leksikona (2013) i saradnik Matice srpske na pisanju Srpskog biografskog rečnika.

ARHIVA PPNS

PRVI PRVI NA SKALI Slikom

PPNS/SLIKOM