Za ime Joakima Vujića uglavnom se vezuje pregalništvo u oblasti pozorišne umetnosti, no život jednog od najplodnijih srpskih književnika bio je daleko uzbudljiviji i daleko više od pozorišne igre.
U 2017. godini obeležavaju se dva značajna jubileja ̶ 245 godina od rođenja i 170 godina od smrti Joakima Vujića ̶ oca srpskog teatra.
Joakim Vujić rođen je 1772. godine u Baji, od oca Grigorija i majke Jevre. Njegovi preci nastanili su se u Baji bežeći od Turaka.
Već u ranoj mladosti, njegov život obeležila su putovanja i učenje stranih jezika koji su mu omogićili da proširi vidike, ali i da se jedno vreme izdržava radeći kao profesor. Školovao se u rodnoj Baji, Novom Sadu, Kalači, Ostrogonu i nekadašnjem Požunu, a današnjoj prestonici Slovačke, Bratislavi.
Grad Požun na crtežu iz 1787. godine
U vreme kada je živeo Joakim Vujić, Požun je bio jedno od kulturnih središta srednje Evrope. Može se pretpostaviti da je boravak u ovom, tada austrougarskom gradu u kome je izučio prava, Joakimu Vujiću donelo izvesno kulturno prosvetljenje.
Upravo u ovom gradu počeo je da posećuje i pozorišne predstave i da se polako zaljubljuje u čudesni svet teatra.
Napuštajući ovaj grad, Joakim Vujić je zabeležio: „Obiđem sve moje premile staze, po kojima sam se prohoždavao, čitao i moje školske materije učio, najposle poljubim i sve, a naipače moja premila drevesa sa suzama orosim, grleći i ljubeći i, pod kojima sam sedio i različie opštepolezne knjige čitao“.
Joakim Vujić kao pustolov
Joakim Vujić se 1795. godine u Beču susreo sa velikim srpskim prosvetiteljem i intelektualcem onoga doba Dositejom Obradovićem. Nakon tog susreta, potpuno zanesen prosvetiteljskim idejama, odlučio je da se otisne na put. Pre odlaska na put, Joakim Vujić se kratko zadržao u Zagrebu i Karlovcu, a potom se vratio u Baju kako bi sahranio roditelje.
Svoje putešestvije započeo je nakon što se uputio u Trst, početkom 19. veka. U Trst je stigao na Poklade 1801. godine gde je radio kao učitelj. Uvek željan novog znanja, Vujić je svoj boravak u Trstu iskoristio i da stekne nova znanja, pre svega učeći nove jezike.
U Trstu je upoznao tri značajne ličnosti: Vićentija Rakića, pisca dramskih dela i prevodioca, jeromonaha Savu Popovića i veletrgovca, Bokelja Antonija Antuna Kvekića u čiju kuću je po preporuci bio primljen po dolasku u Trst.
Iz Vujićeve autobiografije „Životopisanija“ objavljene 1833. godine saznajemo da je napustio učiteljski posao i da se otisnuo na put, u avanture dostojne pravog pustolova. Prema sopstvenim zapisima, Vujić je putovao po Italiji gde je stupio na jedan brod kao pisar. Tako je posetio Moreju (Peloponez), Malu Aziju, Carigrad, Krim, Solun, Egipat…
Brojne su avanture u kojima se Vujić obreo: od hvatanja krokodila na Nilu, do bitke sa brodom nekih turskih gusara. Da sve ne ostane baš tako idealno i bajkovito, potrudio se nekoliko decenija kasnije čuveni istoričar književnosti i profesor univerziteta Pavle Popović koji je pomno izučavao književno delo Joakima Vujića.
U njegovoj autobiografiji „Životopisanija“ pronašao je niz nelogičnosti zbog čega je osporio sve Vujićeve pustolovine i morske avanture. Njegove sumnje su se još više produbile nakon pronalaska nekih Vujićevih pisama iz Trsta i Zemuna, datiranih baš u ono vreme kada je prema Vujićevim zapisima on uveliko bio na nekom od svojih čudesnih putovanja.
Pavle Popović je tako utvrdio da bajkovite pustolovine Joakima Vujića nisu mogle da se odigraju, o čemu i piše u jednom članku iz 1935. godine, kada i zakljujučuje da se Joakim Vujić nikada nije ni otisnuo na velika mora, već je jednostavno kao svaki dobar i maštovit pisac želeo sebi da pripiše avanture koje bi svakako zanimale čitaoce, a njegovim knjigama obezbedile veću čitanost. Ako bi se Popovićevi navodi ispostavili kao tačno, onda bi se možda Joakim Vujić mogao nazvati i pionirom srpskog PR-a i marketinga?!
Ono što je pak zasigurno jeste da se nakon povratka u Trst, Joakim Vujić uputio u Peštu radi štampanja svoje knjige, a potom i u Zemun gde je radio kao učitelj u periodu od 1806. do 1809. godine.
U Zemunu je čak završio i u zatvoru nakon što je bio osumnjičen da je u revolucionarnoj vezi sa Dositejom i Napoleonom. No Joakim Vujić ni vreme provedeno u zatvoru nije protraćio uzalud, već je nastojao da i u tim okolnostima bude kreativan.
U istražnom zatvoru u kome je proveo pola godine preveo je čak dve knjige, od kojih je jedna prevod knjige „Robinzon Kruso“ Danijela Defoa. Zanimljivo je da je upravo u gradu u kome je bio pritvoren, dakle u Zemunu i to na crkvenom domu, postavljena spomen-ploča koja je svečano otkrivena 2010. godine, a koju su mu podigli zahvalni građani.
Spomen-ploča Joakimu Vujiću u Zemunu
Knjažesko-serbski teatar
U prvoj polovini 19. veka, kada je intenzivirana borba za nezavisnost te kada su postavljani temelji kulturnog života u Srbiji, osnovan je Knjažesko-srbski teatar u Kragujevcu. Hatišerifom od 1830. i 1833. godine Srbija dobija autonomiju i pravo da podiže kulturno-prosvetne i zdravstvene ustanove.
Kako je grad Kragujevac u to vreme bio prestonica obnovljene Srbije u kome je Knez Miloš Obrenović podigao svoj dvor sa upravnim i administrativnim aparatom, sasvim je bilo logično da se baš u ovom gradu osnuju ili utemelje državne institucije kao što su:
Knjažesko-serbska tipografija,
Novine Serbske pod uredništvom Dimitrija Davidovića,
Gimnazija (1833. godine),
Knjažesko-serbski teatar (1835. godine),
Knjažesko-serbska banda koju osniva Jozef Šlezinger,
Liceum Knjažestva Serbskog (1838. godine),
muzej, biblioteka, galerija slika,
Sud kragujevački (1820. godine),
bolnica i prva apoteka (1822. godine).
To je uslovilo dolazak učenih Srba iz Vojvodine koji će u Kragujevcu započeti pionirski rad na kulturno-prosvetnom polju. Knjažesko-serbski teatar zvanično je počeo sa radom 1835. godine i opstao je sve do danas.
Današnji izgled Knjaževsko-srpskog teatra u Kragujevcu
Vujić je u Kragujevac došao u jesen 1834. godine i to na poziv Kneza Miloša. Joakim Vujić je već tada važio za čoveka velikog pozorišnog iskustva te poznavaoca obimnog pozorišnog repertoara.
Ukazom kneza Miloša, postavljen je za direktora Teatra sa zadatkom da organizuje rad pozorišta. Knjažesko-serbski teatar smešten je u adaptiranim prostorijama tipografije, imao je binu, lože i parter.
Repertoar Teatra činila su uglavnom dela Joakima Vujića, a glumački ansambl, pored Vujića, koji je bio glavni glumac i reditelj, sačinjavali su mladi činovnici i đaci gimnazije.
Prve predstave novoosnovanog teatra održane su u vreme zasedanja Sretenjske skupštine od 2. do 4. februara 1835. godine. Tom prilikom prikazani su Vujićevi komadi uz muziku koju je komponovao Jožef Šlezinger, takođe značajna ličnost srpskog kulturnog preporoda.
Za tri dana izvedene su četiri predstave: „Fernando i Jarika“, „La Peruz“, „Bedni stihotvorac“ i „Begunac“. Pozorišnu publiku sačinjavali su Knez sa porodicom, činovnici i pozvani gosti, kao i poslanici u vreme skupštinskih zasedanja.
Spomenik Joakimu Vujiću u blizini teatra
Na Sretenje Gospodnje, 15. februara 1835. godine Joakim Vujić prikazao je svoj pozorišni komad „Fernando i Jarika“, prema delu Karla Ekartshauzena.
Nakon što je 1836. godine Knjažesko-serbski teatar prestao sa radom, njegovu pozorišnu tradiciju nastavlja Atanasije Nikolić nakon obnove teatra u jesen 1840. godine.
Teatar prikazuje komade koje je pisao, režirao i u kojima je bio jedan od glumaca Atanasije Nikolić. Sa preseljenjem prestonice u Beograd 1841, seli se i Teatar koji nastavlja rad u takozvanom Teatru na Đumruku.
Na svu sreću, tradicija postojanja ovog teatra nije prekinuta do danas.
Tako se na Dan Teatra, svakog 15. februara, najeminentnijim piscima, glumcima, rediteljima, scenografima i kompozitorima, uručuje „Statueta Joakim Vujić“ za izuzetan doprinos razvoju pozorišne umetnosti Srbije), zatim Prsten sa likom Joakima Vujića koji se dodeljuje za izuzetan doprinos razvoju teatra i afirmaciji njegovog ugleda u zemlji i inostranstvu i Medaljon sa likom Joakima Vujića koji se dodeljuje za pomoć pri unapređenju rada teatra i ostvarivanje programskih ciljeva, kao i promociju pozorišta u širem regionu.
Statueta “Joakim Vujić”
Prsten sa likom Joakima Vujića
Autor „Statuete Joakim Vujić“ je akademik i vajar Nikola Koka Janković, (rođeni Kragujevčanin) koji je takođe autor i spomenika Joakimu Vujiću koji je svečano otkriven 1985. godine, povodom proslave 150 godina od osnivanja pozorišta u Kragujevcu i Srbiji.
Uzbudljiv životni put oca srpskog teatra i njegov tužni kraj
Joakim Vujić je zaista imao bogat i zanimljiv životni put. Od učitelja, preko avanturiste, plodnog književnika i autora brojnih dramskih i putopisnih dela, osnivača pozorišta i velikog kulturnog pregalnika do običnog čoveka koji je život skončao u bedi.
Njegovo životno opredeljenje bile su knjige, pozorište i učešće u stvaranju velikih ideja. Nije imao vremena za lični život niti mu je toga mnogo stalo. Iako se u Sentandreji 1810. godine oženio bogatom udovicom Pelagijom Manojlović, nije bio srećan. Brak iz tog razloga nije ni potrajao.
Njegov nemirni stvaralački duh odveo ga je na sasvim drugu stranu. Iste godine kada je okončan njegov brak, Vujić je objavio svoj roman „Aleksis i Nadina“, a takođe i moralnu pripovetku „Robinson mlađi“. Zanimljivo je da je Vujić prvi put boravio u Beogradu 1823. godine.
Svoj rad u pozorištu započeo je još u prvim decenijama 19. veka i već tada je skrenuo pažnju na svoj dar. Ostaće zabeleženo da je svoju pozorišnu karijeru započeo radom na pripremi predstave Ištvana Baloga „Crni Đorđe ili Zauzeće Beograda od Turaka“ koja je bila izvedena 12. septembra 1812. godine u peštanskom Mađarskom teatru, u Rondeli. Ova predstava bila je veoma dobro prihvaćena od publike, a sâm Vujić je za svoje zasluge u kulturi 1813. godine dobio priznanje od cara Franca I koje mu je uručeno u peštanskoj Gradskoj upravi.
Joakim Vujić
Joakim Vujić umro je 1847. godine u Beogradu, iščekujući prvi povezani primerak svoje knjige „Irina i Filandar“. Sahranjen je u blizini crkve Svetog Marka na starom tašmajdanskom groblju u Beogradu.
Iako mu je nažalost grob kasnije zameten, iza njega su ostala vredna književna dela, jedna velika pozorišna institucija u čijim kreativnim plodovima mogu da uživaju i današnje generacije i to upravo zahvaljujući ocu srpskog teatra, „slavenoserbskom spisatelju“ Joakimu Vujiću!
Ana Stjelja Foto: Vikipedija; Knjaževsko-srpski teatar Izvor: Veliki ljudi, 1. 12. 2017.
Istorija teatra
Poniklo u vreme borbe za nacionalnu nezavisnost i u periodu kada su postavljeni temelji kulturnom životu u Srbiji, pozorište u Kragujevcu delilo je sudbinu svog naroda, održavajući kontinuitet preko raznih družina i pozorišnih formacija. Obnovljeno posle Drugog svetskog rata, postalo je najotvorenija kulturna institucija grada čije se delovanje osećalo u užoj i široj sredini.
Na sceni ovog pozorišta odnegovana je čitava plejada vrsnih umetnika koji su ostavili dubokog traga u istoriji pozorišne umetnosti zemlje. Teatar u Kragujevcu koji je nosio ime osnivača prvog srpskog teatra Joakima Vujića, izrastao je po svom repertoarskom izrazu i scenskom tretmanu u moderno savremeno pozorište.
Hatišerifom od 1830. i 1833. godine Srbija dobija autonomiju i pravo da podiže kulturno-prosvetne i zdravstvene ustanove. Zahvaljujući činjenici da je Kragujevac u to vreme prestonica obnovljene Srbije u kome je Knez Miloš Obrenović podigao svoj dvor sa upravnim i administrativnim aparatom, u njemu se utemeljuju: Knjažesko-serbska tipografija, Novine Serbske pod uredništvom Dimitrija Davidovića, Gimnazija (1833. godine), Knjažesko-serbski teatar (1835. godine), Knjažesko-serbska banda koju osniva Jozef Šlezinger, Liceum Knjažestva Serbskog (1838. godine), muzej, biblioteka, prva galerija, Sud kragujevački (1820. godine), bolnica, prva apoteka. To je uslovilo dolazak učenih Srba iz Vojvodine koji će u Kragujevcu započeti pionirski rad na kulturno-prosvetnom polju.
U Kragujevcu se prve pozorišne predstave pominju 1825. godine. Pripremao ih je i izvodio učitelj Đorđe Evgenijević sa đacima. Prilikom svog dolaska u Kragujevac u njima je učestvovao i Joakim Vujić. Na poziv Kneza Miloša u jesen 1834. godine u Krgujevac dolazi Joakim Vujić kao ličnost velikog pozorišnog iskustva i poznavalac obimnog pozorišnog repertoara. Postavljen je za direktora Teatra sa zadatkom da organizuje rad pozorišta.
Knjažesko-serbski teatar smešten je u adaptiranim prostorijama tipografije i imao je binu, lože i parter. Repertoar Teatra činila su uglavnom dela Joakima Vujića, a glumački ansambl, pored Vujića, koji je bio glavni glumac i reditelj, sačinjavali su mladi činovnici i đaci gimnazije. Prve predstave održane su u vreme zasedanja Sretenjske skupštine od 2. do 4. februara 1835. godine, kada su prikazani Vujićevi komadi uz muziku koju je komponovao Jožef Šlezinger. Za tri dana izvedene su četiri predstave: Fernando i Jarika, La Pejruz, Bedni stihotvorac i Begunac. Pozorišnu publiku sačinjavali su Knez sa porodicom, činovnici i pozvani gosti, kao i poslanici u vreme skupštinskih zasedanja. Na Sretenje Gospodnje, 15. februara 1835. godine (2. februara, po Julijanskom kalendaru) prikazao je Joakim Vujić svoj pozorišni komad Fernando i Jarika, prema delu Karla Ekartshauzena.
Posle prestanka rada Kneževog teatra 1836. godine pozorišnu tradiciju nastavlja Atanasije Nikolić obnavljanjem teatra u jesen 1840. godine. Teatar prikazuje komade koje je pisao, režirao i u kojima je bio jedan od glumaca Atanasije Nikolić. Sa preseljenjem prestonice u Beograd 1841. seli se i Teatar koji nastavlja rad u takozvanom Teatru na Đumruku.
Sredinom 19. veka u Kragujevcu je osnovano Dobrovoljačko pozorišno društvo koje, pored čitalaštva, okuplja inteligenciju, omladinu, zanatlije i trgovce, dajući impuls kulturno-prosvetnom životu u Kragujevcu za duži vremenski period. Njegova aktivnost poklapa se sa periodom ekonomskog i društvenog uspona Kragujevca koji nastaje osnivanjem Topolivnice, kada dolazi veliki broj domačih i stranih stručnjaka i majstora.
Društvo je najaktivnije 60-tih godina 19. veka u vreme Omladinskog pokreta kada je i gostovalo u Beogradu u čast skupštine Ujedinjene omladine srbske. Imalo je Pozorišni dom u kome je priređivalo predstave sa raznovrsnim repertoarom, dela tada popularnih pisaca.
Osamdesetih godina prošlog veka rad Društva jenjava što koriste druge putujuće pozorišne trupe organizujući svoja gostovanja u Kragujevcu. Među prvima bila je trupa Paje Stepića, a zatim Nikole Simića, Dimitrija Nišlića, Niškog pozorišnog društva “Sinđelić” i druge. Devedesetih godina prošlog veka u Kragujevcu se osniva Dobrovoljno profesionalno pozorišno društvo pod imenom “Sloga”. Za tri godine svog postojanja na scenama u hotelu Takovo i svojoj letnjoj areni izvelo je 240 predstava.
Sa razvojem modernog radničkog pokreta u Kragujevcu je početkom ovog veka osnovano Radničko pozorište s ciljem negovanja idejne i klasne koncepcije kulturno-prosvetnog obrazovanja radništva.
U toku Prvog svetskog rata na improvizovanim pozornicama u vojničkim logorima u izbeglištvu u kojima učestvuju i glumci iz Kragujevca, kao i u gradu, organizovanjem predstava sa patriotskim tekstovima podizan je moral kod vojnika i naroda. Pozorišni život u Kragujevcu između dva rata bio je veoma živ. Prvi kulturni događaj u oslobođenom Kragujevcu 1918. godine bio je osnivanje pozorišta “Gundulić” koje radi samo jednu sezonu posle čega prelazi u Beograd.
Po ugledu na Akademsko pozorište u Beogradu, 1924. godine na inicijativu kragujevačkih intelektualaca, osniva se Akademsko pozorište, koje negujući savremeniji i moderniji pristup sceni, živoj reči i repertoaru, postaje ozbiljna umetnička organizacija. Po prestanku rada Akademskog pozorišta kontinuitet pozorišnog života nastavljaju amaterska pozorišta Sokolske organizacije, koja su najaktivnija u periodu od 30-tih do 40-tih godina.
Programi koji nose socijalnu notu, sadržajno i idejno angažovani na buđenju klasne svesti, iskazivani su na scenama radničkih kulturno-umetničkih društava, a posebno KUD Abrašević. Na inicijativu Branislava Nušića i poklonika pozorišne umetnosti u Kragujevcu 1935. godine osniva se Narodno pozorište grada – prvo profesionalno pozorište posle 100-godišnje pauze. Zbog materijalnih teškoća pozorište je radilo samo jednu sezonu kada je odlukom Banovinske uprave u Novom Sadu preraslo u Pozorište Dunavske banovine. Ovo pozorište zvanično pokriva teritoriju Kragujevca sve do početka Drugog svetskog rata.
U vreme okupacije u Kragujevcu je od 1942. do 1944. godine pod nadzorom Odseka za propagandu Načelstva okruga kragujevačkog radilo pozorište čiji se repertoar sastojao od komada sa tematikom iz narodnog života. Ustanovljeno odlukom Kulturno-prosvetne sekcije Narodnooslobodilačkog odbora, Pozorište narodnog oslobođenja, svoju prvu predstavu priredilo je decembra 1944. godine. Od tada pa sve do danas, stalno na uzlaznoj liniji, u dinamičnom razvoju uvek u centru događaja, društvenih traženja i kulturne politike, ono ispunjava svoju misiju. Velikim elanom i entuzijazmom članova u periodu obnove savlađivani su brojni kadrovski, repertoarski, prostorni i materijalni problemi, što je dovelo da kragujevačka pozorišna kuća postane kulturni centar za širu teritoriju.
U vreme intenzivnog razvoja samoupravljanja, Kragujevačko pozorište, koje od 1965. godine nosi naziv Pozorište “Joakim Vujić”, a od 1970. Teatar, u pogledu repertoara i scenskoj realizaciji dela ostvaruje vrhunska dostignuća. Požar početkom 1969. godine za kraće vreme onemogućio je rad u samom pozorištu a intenzivirao na stalnim scenama u drugim mestima, turnejama i razmenama sa pozorištima u zemlji i inostranstvu.
Na Dan Teatra, svakog 15. februara, najeminentnijim srpskim piscima, glumcima, rediteljima, scenografima, kompozitorima, najstarije srpsko pozorište uručuje Statuetu “Joakim Vujić” (dodeljuje se za izuzetan doprinos razvoju pozorišne umetnosti u Srbiji) i Prsten sa likom Joakima Vujića (dodeljuje se za izuzetan doprinos razvoju Teatra i afirmaciji njegovog ugleda u zemlji i inostranstvu). Autor Statuete “Joakim Vujić” je Nikola Koka Janković (Kragujevac, 1926 – Beograd, 2017), akademski vajar i član SANU, Srpske akademije nauka i umetnosti.
Iz Teatra su 1965. inicirani Susreti profesionalnih pozorišta Srbije Joakim Vujić, koji su svake godine maja održavani u drugom od desetak gradova. Od 2004. do 2011. godine Teatar je bio domaćin JoakimFesta, a od oktobra 2006. godine Međunarodnog pozorišnog festivala Joakimfest.
Kao institucija od posebnog značaja za srpsku kulturu i umetnost, Teatar nastoji da razvije i druge delatnosti osim prikazivanja predstava. Od 2005. pokrenuo je izdavačku delatnost sa stalnim časopisom Joakim, osnovana je Galerija Joakim, izdao monografije dobitnika Statuete Joakim Vujić, 2009. godine objavio prvu knjigu iz edicije Premijera, započeo istraživanje i objavljivanje kragujevačkog dramskog nasleđa.
14. februara 2007. godine na predlog Upravnog odbora Teatra Joakim Vujić Skupština Grada Kragujevca donela odluku kojom se najstarijem srpskom teatru vraća prvobitni naziv, Knjaževsko-srpski teatar.
Komentara: 0