Osnivanje Kola srpskih sestara od 1903. godine do Drugog svetskog rata, bilo je značajan napredak u srpskom društvu, koje je do tada bilo isključivo u znaku muškaraca.

Kolo srpskih sestara (KSS) osnovano je na Veliku Gospojinu, 28. avgusta 1903. godine u Beogradu, kao nacionalno, humano i kulturno društvo žena, sa ciljem da pomogne nezaštićenom i terorisanom srpskom stanovništvu kroz prikupljanje priloga, pružanje pomoći i brigu o bolesnim u ratnim vremenima.

Idejni tvorci su bili slikarka Nadežda Petrović, energični borac za ženska prava Savka Subotić, i Delfa Ivanić, nastavnica iz Skoplja. Prvi Statut KSS-a, napisali su pisac Branislav Nušić i Ivan Ivanić, publicista i novinar.

Šumadijsko Kolo srpskih sestara u Kragujevcu osnovano je mesec dana posle beogradskog, a do Drugog svetskog rata osnovani su mnogi lokalni odbori, pa je, na primer, Kolo srpskih sestra u Subotici osnovano 1938. godine.

Osnivanje Kola srpskih sestara bilo je značajan napredak u srpskom društvu, koje je do tada bilo isključivo u znaku muškaraca. Osnova dobročiniteljsko – volonterskog ženskog rada bila je upravo u milosrđu i pomoći, koju su onima u nevolji pružale samosvesne žene, uglavnom iz građanskih slojeva društva.

Humanitarni program KSS-a u mirnodopskim uslovima uglavnom se zasniva na materijalnoj i moralnoj pomoći lokalnom stanovništvu, kao i organizovanje raznih dobrotvornih akcija pre svega namenjenih deci.

Udruženje je prestalo sa radom 2. februara 1942. godine po naredbi nemačkih okupatora, kada je i uhapšena tadašnja predsednica Delfa Ivanić, a ujedno je oduzeta i sva imovina Kolu.

Rad Kola je, naravno, kao i rad svih ostalih udruženja, bio zabranjen i nakon Drugog svetskog rata pod obrazloženjem da su to “elementi buržoaskog društva”. Početkom 1990-ih godina počinje obnovna pomesnih kancelarija Kola srpskih sestara u Srbiji i svuda gde Srbi žive.

Izvor: Penzin, 2014.

Kolo srpskih sestara je ženska, humanitarna i kulturno-prosvetna nevladina organizacija koja je osnovana 28. (15) avgusta 1903. godine u Beogradu, na inicijativu Nadežde Petrović, slikarke i Delfe Ivanić, profesorke. Svoju patriotsku orijentaciju članice Kola su najočiglednije iskazale tokom Balkalnskih ratova i Prvog svetskog rata kada su bile angažovane kao dobrovoljne bolničarke i srpskim vojnicima i ugroženom narodu su pružale materijalnu, moralnu i logističku podršku.

U istorijskim događajima od 1912. do 1918. godine aktivno su učestvovale članice Kola srpskih sestara, kao bolničarke u rezervnim bolnicama u Kragujevcu, šile su rublje i plele čarape za front, ili su dočekivale i ispraćale ranjenike i bolesne na na železničkim stanicama u Lapovu i Kragujevcu, deleći vojnicima čaj, voće, duvan i kolače. Pešadijskog puka „Vojvoda Putnik“ u oslobođeni Kragujevac (1918. godine) razvijena je vojnička zastava, dar Kola oslobodiocima.

Do počekta Drugog svetskog rata Kolo je okupljalo više od deset hiljada članica organizovanih u 146 odbora na teritoriji Kraljevine Jugoslavije. Nemački okupatori su 1942. godine zabranili rad Kola srpskih sestara, ali je ono nastavilo rad i tokom rata, do konačnog ukidanja iz ideoloških razloga, 1945. godine.

Šumadijsko kolo srpskih sestara osnovano je 27. septembra 1903. godine. Prva predsednica Kola bila je Jelisaveta Dukić, učiteljica, a nakon nje na funkciji predsednice bile su: Ruža Vučković, Mica Dragutinović i Draginja-Draga Pavlović Bojadžić koja je na čelu Kola bila od 1909. do 1934. i smatra se najzlaslužnijom predsednicom. Poslednja predsednica predratnog Kola u Kragujevcu bila je Leposava Rajevac, učiteljica.
Pored pružanja humanitarane pomoći siromašnim sugrađanima, Kolo je organizovalo i raznovrstan kulturno-prosvetiteljski program. Preuzelo je 1921. godine upravljanje Ženskom zanatskom školom koja se nalazila u Višnjićevoj ulici br. 3, u blizini zgrade Pošte. Ova škola je 1945. prerasla u Žensku stručnu školu koja je radila do 1961. godine i nazlazila se kod Zelene pijace.

Kolo srpskih sestara u Kragujevcu je obnovilo rad 14. maja 1991. godine, pod nazivom „Kolo srpskih sestra MO Kragujevac“, godinu dana nakon obnavljanja rada Glavnog odbora Kola srpskih sestara u Beogradu. Prva predsednica obnovljenog Kola bila je Radmila Erski (1991-1993), zatim Olivera Milev (1993-1994), Bisenija Simić (1995-2010), a od 2010. godine funkciju predsednice vrši Ljubica Žikić.

Obnovljeno u teškim godina po srpsku državu i njen narod, Kolo je prvih godina pružalo svrsrdnu pomoć ugroženom srpskom stanovništvu na teritoriji prethodne Jugoslavije koja je bila zahvaćena ratom, kao i hiljadama izbeglica koje su potražile utočište u Srbiji. Za svoj predan i neumoran humanitarni rad kragujevačko Kolo je dobilo brojne zahvalnice i priznanja od raznih udruženja i institucija, među kojima je najznačajnija Arhijerejska gramata, dobijena od Srpske pravoslavne crkve na Veliku Gospojinu, 28. avgusta 2000. godine.

S podjednakom pažnjom kragujevački Mesni odbor Kola srpskih sestara neguje i kulturnu i prosvetiteljsku misiju, kako u pogledu razvijanja dijaloga sa tradicijom kroz negovanje pravoslavnih i narodnih običaja i nacionalnih praznika, tako i u pogledu promovisanja savremenog naučnog, književnog, likovnog, muzičkog i drugog umetničkog stvaralaštva. Kao rezultat tih aktivnosti Kolo je tokom protekle dve decenije organizovalo brojne javne manifestacije, humanitarne koncerte, tribine, književne večeri, izložbe, kao i edukativne kurseve. U okviru Mesnog odbora deluje i Devojačko kolo. Rad njegovih članica, učenica srednjih škola i studentkinja, usmeren je na kulturne programe posvećene istaknutim ženama srpske istorije. Aktivnosti Kola usmerene su na prikupljanje humanitarne pomoći za izbegla i raseljena lica. U vreme poplava 2006. godine kragujevačko Kolo obezbedilo je pomoć žiteljima naselja JašaTomić.

Jasmina Marković Milenković
Izvor: Gradska turistička organizacija Kragujevac, 2018. 

* * *

ULOGA KRAGUJEVAČKIH ŽENSKIH DRUŠTAVA U PRVOM SVETSKOM RATU - LELA VUJOŠEVIĆ

...U jeku nadolazećih ratova, ženska društva su svoje aktivnosti usmerila na podršku patriotskom odn. nacionalnom programu, što je podrazumevalo materijalnu, logističku i moralnu pomoć srpskom narodu.

Uostalom, Kragujevačko žensko društvo i Šumadijsko kolo srpskih sestara su i formirani uoči ratova (prvo, uoči rata protiv Turaka, a drugo uoči balkanskih ratova), pa su početkom Prvog svetskog rata mobilisali članice i ostale žene za pomoć srpskoj vojsci i ugroženom narodu. S obzirom da u Srbiji pre Prvog svetskog rata nije postojala škola za medicinske sestre, ženska društva su organizovala, uz rukovodstvo i podršku Crvenog krsta, bolničarske kurseve za nudilje (dobrovoljne bolničarke). Bolničarski (samarićanski) kursevi su obično trajali 3 meseca i pružali su ženama jedinstvenu mogućnost za edukaciju u oblasti pružanja zdravstvene pomoći.

Prva Pravila o dobrovoljnim bolničarkama objavljena su 1909. i odnosila su se na dobrovoljne vojne bolničarke od kojih se tražila obučenost. Po ovim pravilima: svaka srpska građanka od 18-55 godina može postati dobrovoljna bolničarka ako je zdrava, svršila bolničarski kurs ili školu i ako daje obavezu da će se za vreme rata posvetiti nezi ranjenika i bolesnih vojnika.

Organizovanje bolničarskih kurseva smatrano je za prvorazredni patriotski zadatak, vrsta ženskog služenja vojnog roka, pa su mu članice društava, kao i druge ugledne građanke, odgovorno i požrtvovano pristupile...

...U sklopu svojih patriotskih zadataka, žene su, u organizaciji ženskih društava, dežurale na železničkoj stanici i dočekivale sanitetske vozove, kako bi ranjenicima pružile okrepu i negu (tzv. prihvatni centri). Još za vreme balkanskih ratova članice ženskih društava su, na poziv načelnika Saniteta Srbije, organizovale, duž železničke pruge Beograd – Niš, prihvatne centre za ranjenike tzv. čajdžinice. Ova praksa nastavljena je i za vreme trajanja Prvog svetskog rata kada su žene dežurale na železničkoj stanici u Kragujevcu sa zadatkom da sačekuju ranjenike, kako bi ih okrepile toplim napicima i hranom...

...Tokom velike epidemije tifusa na početku Prvog svetskog rata, u Kragujevcu, gradu gde je nalazilo sedište vrhovne komande, jedna od članica Bolnice škotskih žena, Džesi Hankin Hardi (Hannah Jessie Hankin-Hardy, 1886-1944), dala je inicijativu za formiranje ženskog društva: Nacionalna liga srpskih žena. Dužnosti članica Lige su uglavnom bile usmerene na sprečavanje širenja epidemija kroz pokretanje različitih akcija, kako edukativnih, tako i konkretnih akcija (otvaranje poljskih bolnica, dezinfekcija, održavanje čistoće u gradu i slično). Hana Henkin Hardi, objavivila je u glasilu Ratni dnevnik – Zvanični izveštaji Ratnog Presbiroa br. 204. od 14. februara 1915. (po starom kalendaru) proglas sledeće sadržine:

Srpkinje

Diveći se herojstvu srpskoga vojnika i požrtvovanju svega srpskog naroda, došavši iz Engleske u vašu sredinu da utolim po mogućstvu jad i bol, želja mi je, da upoznam i srpsku ženu kao ženu, sestru i patriotu, i da zajedničkim silama poradimo na plemenitom poslu, otklanjanja bede i nevolje.

Do sada su srpkinje dale nepobitne dokaze svoga uzvišenog i plemenitog delanja u raznim pravcima svoje istinski velike srpske duše.

Stoga vas pozivam sve, drage Srpkinje – koje se u Kragujevcu nalazite – na zbor u nedelje 15. februara tek. god. U sali Oficirskog doma (do divizije) u 3 časa po podne tačno.

12. februar 1915. g. u Kragujevcu
Henkin Hardi s. r.

Komitet Nacionalne lige srpskih žena u Kragujevcu objavio je 15. februara 1915. Kragujevcu publikaciju «Nacionalna Liga Srpskih Žena», statut udruženja koji, na 13 stranica, sadrži sledeća poglavlja: Ciljevi «Nacionalne Lige»; Organizacija i Članovi; Način rada i program «Nacionalne Lige»; Dužnosti podpredsednica sektora; Dužnosti članica; Program ligina rada i opšte odredbe; Građanke grada Kragujevca, četiri ženske korporacije – «Krag. Žensko Društvo», Šumad. kolo srpskih sestara», Društvo «Milosrđa», Društvo «Potpora», a uz saradnju plemenite građanke Velike Britanije g-đe Džesi Hankin Hardi, g-đice Drage Aranđelović, učitelj Više Žen. Škole i g-đice D-r Angeline Al. Jakšić, osnovale su društvo pod imenom «Nacionalna Liga Srpskih Žena za uzajamno pomaganje» 15. februara 1915. g. u Kragujevcu (Nacionalna Liga Srpskih Žena, 1915: 3).

Na prvom sastanku Lige, održanom 19. februara 1915. godine Henkin Hardi je u nadahnutom patriotskom govoru, izdvojila glavna oružja borbe Nacionalne lige srpskih žena:

1. Čistota. Čistota u domu, čistota u salonu kao i u kujni, čistota u vrtu, čistota u nužniku, čistota na tavanu kao i u podrumu, čistota u svakom kutku....
2. Rublje. Vaši su glavni, a izgleda jedini prenosioci tifusne zaraze....
3. Narodne kujne. Iznemoglo i gladno telo lakše prima svaku zarazu, a mi imamo dosta siromašnih nevoljnika koji su, oduživši se otadžbini, i nesposobni da u ovom vremenu dovoljno zarade, pribave, pali u bedu i nemaštinu i grcaju za korom hleba!...
4. Bolnice.... Obrazujmo nove, privatne bolnice za besplatno lečenje i negovanje onih zaraženih nevoljnika koji nisu vojnici, a pazimo bodrim okom da se svaki zaraženi bolesnik odmah odvoji i prenese u bolnicu...

(Ratni dnevnik – Zvanični izveštaji Ratnog Presbiroa br. 214. od 24. februara 1915).