Nakon upoznavanja sa kulturno-istorijskim nasleđem Aranđelovca i Topole, Regionalna agencija za ekonomski razvoj Šumadije i Pomoravlja organizovala je drugu turističku turu posvećenu kulturno-istorijskom, prirodnom i industrijskom nasleđu tri destinacije Pomoravlje: Ćuprije, Despotovca i Paraćina.
Večno boravište kneza Lazara
Obilazak ovog dela Pomoravlja započet je u manastiru Ravanica, zadužbini kneza Lazara iz 14. veka, jednom od najznačajnijih spomenika kulture ovog perioda.
- Ravanica pripada grupi Moravske škole u arhitekturi i jedini je autentični srednjevokovni stil u srpskoj umetnosti. Ovom stilu pripadaju i manastir Ljubostinja, Kalenić, Lazarica, Manasija takođe, a odlikuje se po tome što je jako dekorativan u svojoj arhitekturi - građena je red kamena, tri reda cigle. Karakteristična je dekorativna plastika i rozeta ispod glavne kupole, posetioce je upoznao Novak Novaković, direktor muzeja "Horeum Margi-Ravno" u Ćupriji.
Crkva je posvećena Veznesenju presvete Bogorodice. Njena izgradnja počinje oko 1375. godine i traje do 1381, za života kneza Lazara, a tada je urađen i veliki deo njenog živopisa. Ktitorska kompozicija završena je 1391. godine, nakon smrti kneza Lazara i prenošenja njegovih mošti u Ravanicu.
U vreme izgradnje bio je muški manastir, ograđen bedemima sa sedam pirgova, kula od kojih ni jedna nije sačuvana u celosti.
ARHIVA PPNS ŠUMADIJA I POMORAVLJE - DUŠA SRBIJE: SREDNJI VEK
Manastir odozgo ima oblik pisanog krsta, ima pet kupola.
Kako nam je rekao Novaković, građen je opekom iz antičkog grada Horeum Margi koji se nalazi u centru Ćuprije. Negde se vide ostaci tragova rimskog nasleđa. Kapitel iznad jedne apside ima ucrtanu glavu sa kozjim ušima.
- Postoji predanje vezano za svetog Đorđa pobedonoscu nad aždajom. Pominje se da je sustigao i ubio u blizini rimskog grada Trojana, pored neke velike reke. On je živeo u prvom veku, zna se mesto njegovo življenja, teško da je nekada bio u Ćupriji, ali u njoj postoji crkva sv. Đorđa sazidana 1836. godine, u neposrednoj blizini Velike Morave, a u blizini je Horeum Margi. Neki kažu da je Horeum Margi zapravo grad Trojana. To nije utemeljeno u istorijskim dokazima, ali postoji kao zanimljivost. Reljef Ravanice je neka vrsta analogije.
Živopis Ravanice posvećen je svetim ratnicima, a Novaković pojašnjava:
- To je karakteristično za crkve i manastire u tom periodu. Jedan od razloga je što je u to vreme postajala velika bojazan od najezde Turaka, a srpska vlastela je znala da je za otpor srpske zemaljske vojske potrebna pomoć i "nebeske vojske". U Ravanici se nalaze originalne freske iz 14. veka - veliko umetničko i kulturno dostignuće tog vremena.
Među nebrojenim posebnostima Ravanice je i ova:
- Vidi se ktitorsko predstavljanje kneza Lazara i kneginje Milice koji prinose maketu manastira Ravanica, a ispod njih su sinovi Stefan i Vuk. Značaj je u zajedničkom predstavljanju, što nije karakteristično u srpskoj srednjevekovnoj umetnosti, s obzirom na kasniji sukob između braće. Zanimljivo je i da su knez Lazar i kneginja Milica zajedno predstavljeni kao ktitori. Po kanonu, žene se retko predstavljaju kao ktitori, a ktitor je uvek malo viši, veći. Ovde su, međutim, jednaki po hijerarhiji. Poznato je da je posle pogibije kneza, ulogu vladara preuzela kneginja, sve do stupanja despota Stefana na vlast, pošto je on bio maloletan u tom trenutku.
Ikonostas je nastao u 17. ili 18. veku, nije autentičan iz 14. veka. Nije poznato ko je izradio ovaj kulturno-istorijski spomenik. U Ravanici je kivot sa moštima kneza Lazara - ovo je njegova grobna crkva.
- Nakon pogibije u Kosovskom boju 1389. godine, njegovo telo je sahranjeno u crkvi svetog spasa u Prištini gde se nalazilo do 1391. godine. Tada je uz velike svečanosti preseljeno na mesto njegovog večnog počinka - u manastir Ravanicu. Tu počivaju do 1690. godine, kada se sa velikom seobom Srba sele zajedno sa narodom u Srem, tamo počivaju u Vrdniku, u manastiru Sremska Ravanica. Tu ostaju do 1942. godine. Zbog opasnosti da budu uništene od strane ustaša, prenose se u Sabornu crkvu u Beogradu i ostaju sve do 1989. godine, kada se na 600 godina od Kosovske bitke vraćaju u Ravanicu gde počivaju dan-danas.
Pored crkve postojala je i priprata koja je bila u arhitektonskoj celini, ali je stradala, pa je dograđena nešto kasnije. Bila je slična manastiru Gračanica koja nije ovako dekorativno urađena, Ravanica je monumentalnija u arhitektonskom smislu.
Na spoljašnjem zidu vide se dva grifona.
- Stilizovana sa krimom koji je Bogorodičin simbol, okrenuti jedan ka drugom. Ovakva stilizacija je vrlo retka, gotovo nigde se ne pojavljuje u ovakvom obliku. Njegovo značenje ne znamo, ima pretpostavki da datira iz rimskog perioda. Grifon je iskorišćen za zaštitni znak Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, a glavno je obeležje manastira Ravanica i Ćuprije, rekao je naš domaćin.
ARHIVA PPNS ŠUMADIJA I POMORAVLJE - DUŠA SRBIJE: SREDNJI VEK - DRUGI DEO
Prozori na gornjem delu pevnica su zazidani u vreme priprema za sahranu moštiju kneza Lazara. Po određenim kanonima grobna crkva jednog vladara ne može da bude suviše svetla.
Na motivima iznad bifora i trifora dominiraju predstave rajske ptice, karakteristične za srpsku srednjevekovnu umetnost...
Rudarski grad-muzej
Naredno odredište bio je Senjski rudnik koji je ove godine obeležio jubilej - 170 godina postojanja. Rudnik je sve vreme državni, tako je i danas.
- Ovde se iskopava najkvalitetniji mrki visokokaloriča ugalj, prodajom rasprostranjen po celom svetu. Rudnik zapošljava 360 rudara koji aktivno rade u tri smene. Ruda se vozi podzemnim tunelom, vrši se dorada za potrošače, ali i bolnice, termoelektrane i ostale, ispričala je posetiocima Marija Savić, vodič Muzej Senjski rudnici.
Unutar rudarskom kompleksa postoji Muzej ugljarstva "Senjski rudnik".
- Stalna postavka muzeja predstavlja sve alate i građu iz arhive još od 1853. godine kada je započela industrijalizacija ovog kraja. Postoji alat od materijala iz trećeg i četvrtog veka. Alatke su obrađivali sami rudari, a rudnik ima konzervatore koji rade na čuvanju alata i eksponata. Muzej poseduje originalne fotografije koje pokazuju sve periode razvoja rudnika i mukotrpnog rada zaposlenih koji su uz sve poslove i sami pravili svoje kuće, rekla je Savić.
ARHIVA PPNS ŠUMADIJA I POMORAVLJE - DUŠA SRBIJE: SRPSKA REVOLUCIJA (ILI VASKRS SRBIJE)
Među brojnim eksponatima su olajne lampe koje su se koristile sa osvetljavanje rudarskih hodnika i jamskih polja. U međuvremenu su ih zamenile akumulacione lampe koje mogu da rade punu smenu, osam sati.
Tu su i benzinske i karabitne lampe, aparati za ispitivanje metana, šlemovi, šeširi, lopate, čekići, krampovi, maljevi za razbijanje krupnijih komada uglja, vile za manje parčiće, pumpe za sprečavanje prodora vode, kolica, burad, briketi, telefoni, niveliri, opanci od svinjske kože, cokule, rudarsko i svečano odelo, kao i zahvalnice, povelje...
Na muzejskim fotografijama se, pored ostalog, vidi stanje u jamama, ali i žene koje su zajedno sa decom odmenjivale muškarce dok su ratovali. Između Prvog i Drugog svetskog rata, tokom Balkanskih ratova, dok su muškarci išli da brane svoju državu, žene su radile u rudniku na teškim poslovima, zajedno sa decom - pa rudnik nije prestao sa radom.
Velika mašinska radionica Senjskog rudnika sagrađena je 1921. godine za potrebe tadašnjeg rudnika i proizvodnje. Sastojala se od četiri prostorije, od kojih je najznačajnija kovačnica gde se kovao alat za svakodnevne potrebe rudarenja. Postojala je stolarija za izradu drvenih predmeta potrebnih za jamu, rekao je Nenad Anžel, rukovodilac Muzeja ugljarstva.
Zgrada je renovirana 2020. godine i sada je deo izložbenog prostora u kojem se prikazuje život rudara iz raznih perioda.
Brojna građa približava posetiocima početak industrijalizacije iz 1853. godine.
- Nekada su volovskim kolima vozili rudu, do Kragujevca je transport trajao devet dana. Prva ruda isporučena je kragujevačkoj Topolivnici za pravljenje topova i oružja. Ovde su sve jame povezane. Od Senjskih rudnika do Resavice postoji podzemni put, iskopan tunel od deset kilometara, ispričao nam je vodič.
Povezanost Senjskog rudnika i Topolivnice
Odlukom kneza Aleksandra Karađorđevića Topolivnica se iz Beograda u kome je osnovana 1848, seli u Kragujevac 1851. Grad Kragujevac je izabran zbog svoje središnje pozicije zato što je ranije bio prestonica, moderno izgrađena. Prvi upravnik je bio Šarl Lubri, a njegov pomoćnik Petar Protić koji kasnije postaje prvi domaći upravnik Topolivnice.
Posle nekoliko odlaganja, 27. oktobra 1853. izvršeno je prvo livenje. Tom prilikom su proizveden četiri "šestofuntaša" i dve kratke haubice. Ovaj događaj se smatra početkom industrijske proizvodnje u Srbiji, podsetila nas je Emina Vidosavljević iz Gradske turističke organizacije Kragujevca.
- Za potrebe rada Topolivnice, zagrevanje visokih peći u kojima se topila ruda gvožđa otvoren je Senjski rudnik 1853. Iz njega je mrki ugalj dovožen volovskom zapregom. Povezivanjem Senjskog rudnika sa železničke prugom transport je olakšan i ubrzan. Prvi deo je sagrađen 1892. godine sa kolosekaom 0,75 metara, a kada je 1908. godine pruga produžena do Ravne Reke kolosek je prepravljen na (u međuvremenu standardizovan) "bosanski" kolosek.
Tajne utvrđenja Petrus
Usledio je obilazak kanjona reke Crnice u selu Zabrega, u istočnom delu Paraćina.
- Ovde su ostaci manastirskog kompleksa Sveti Jovan, ispod utvrđenja Petrus. Ovaj kraj ima bogato kulturno nasleđe i prirodne resurse, odavde kreću obronci Južnih Kučajskih planina, predeo je gotovo do Bora sasvim nenaseljen, započeo je narednu priču Vladan Vučković, direktor Turističke organizacije Paraćin.
Crnica je od onih retkih reka u Srbiji koja je potpuno čista.
- Voda je prve kategorije. U reci postoji autohtona pastrmka potočara, sa crveno-crnim pegama, njeni su koreni još iz doba dinosaurusa. Potvrda čiste vode je i prisustvo rakova, u Crnici ima mrena, klenova, redovno se vide kune, a jedno vreme su se pojavljivale i vidre. Ovde je, inače, najgušća populacija vukova u Srbiji, saznali smo od Vučkovića.
Reka Crnica izvire u Sisevcu, gde je obnovljen manastir svetog Sisoja. Postoji predanje da je sveti Sisoje rođen na Petrusu, da se tu vratio kao hilandarski iguman.
- U utvrđenju Petrus je jedna od isposnica. Tokom istraživanja u Podgrađu sa Zavodom za zaštitu spomenika kultutre iz Kragujevca pronađena je bronzana keramika, datira 4.000 godina PNE najverovatnije. Pećina je u srednjem veku služila kao isposnica monaha sinuita i sihasta koji su došli u Moravsku Srbiju u vreme kneza Lazara, tu su se podvizavali. Pećina je stara oko 5.000 godina.
U kanjonu je evidentirano 11 srednjevekovnih manastira i crkava. Bile su zadužbine ili župana Vukosava ili njegovog sina vojvode Crepa koji je stradao u boju na Kosovu. On je bio duhovnik knezu Lazaru i vojvodi Crepu.
Vučković je detaljnije opisao ovo nasleđe Pomoravlja:
- Ova crkva je jednobrodna, nije rađena u moravskom stilu, nema trikonhalnu osnovu. Posvećena je usekovanju glave svetog Jovana Krstitelja koji se praznuje 11. septembra. U severnom zidu ima sedam niša koje simbolizuju sedam slavljena sv. Jovana tokom godine. Nema pisanih tragova ko je bio ktitor, a arheolozi su na osnovu analize opeke utvrdili da je iz perioda ranog hrišćanstva. U okviru Ohridske arhiepiskopije navodi se da u desetom veku postoji severno utvrđenje Petrus sa sedištem arhiepiskopije u manastiru Ravno, što je slovenski naziv današnje Ćuprije. Postoji narodno predanje da je ovde sahranjen Pavle Orlović, legendarni srpski junak koji je odavde krenuo u boj na Kosovu, kao i vojvoda Crep.
Poznato je da je Uroš Predić predstavio Orlovića na svojoj slici Kosovka devojka iz 1919. godine na samrti, a Paja Jovanović je na svojoj monumentalnoj kompoziciji "Proglašenje Dušanovog zakonika" iz 1900. godine naslikao njegovog navodnog pretka, Grgura Orlović.
Arheološka istraživanja započeta 2021. godine nastavljaju se i ove godine.
- Na brdu, takozvanoj Citadeli, pronađena je viteška dvorana, površine 16,55x10 metara, veća nego prestona dvorana despota Đurđa Brankovića u Smederevu. Na listi arheoloških otkrića pre tri godine Petrus je zauzeo drugo mesto, ponosno je istakao Vučković.
Ovaj kanjon je mesto održavanja više manifestacija.
- Prošle godine je bio trodnevni viteški festival, organizuju se likovne, književne i fotografske kolonije, celodnevna druženja najmlađih folkloraša. Ovde postoji i letnjikovac, otvoren za javnost 2014. godine, koji upotpunjuje ovo izletište, već prepoznatljivo preko turističkih mapa Paraćina.
U kanjonu raste biljka rasklonik, tu je i devesilja koji je opevao Jova Zmaj, drača ili glog, takođe. Predeo se još uvek istražuje.
Ovde najčešće dolaze planinari, a za 12 godina postojanja pešačke "Staze Petruških monaha" prošle su 142 organizovane grupe, pokazuje Vučkovićeva precizna evidencija...
Stara dobra vodenica
Put nas je dalje naveo na vodenicu kojom danas upravlja Nikola Milovanović iz sela Zabrega. Ovo je Nikolino nasleđe od dede, sagrađena je 1936. godine.
- Način mlevenja se nikada nije menjao, do danas. Voda pokreće donji točak koji se nalazi ispod vodenice, povezan je osovinom sa gornjim točkom. Iznad je koš u koji se sipaju žitarice, čeketalo koje vibracijama pokreće žitarice da padaju na kamen. To je jednostavan mehanizam koji opstaje vekovima. Industrijski mlinovi brže melju brašno, ali ne donose isti kvalitet brašna. Voda određuje broj obrtaja kamena, ne dolazi do njegovog zagrevanja pri mlevenju, pa se ne menja struktura žitarica. U funkcji su tri kamena, predstavio je svoj imetak Milovanović.
Od domaćina smo saznali da se ovde najčešće melje projino belo brašno i kukuruzno žuto za palentu, a obrađuje se i integralno pšenično, od celog zrna - za ljudsku ishranu. Za stočnu hranu uslužno se melju ječam, ovas, raž. Brašno iz ove vodenice dospeva do jednog broja restorana u okolini, kao i pijačnih prodavaca.
Ovo porodično gazdinstvo ima i pastrmski ribnjak.
- Prva dva su sagrađena 1991. godine, a u međuvremenu su izgrađena još četiri. Godišnje se proizvede 15-ak tona pastrmke. Na početku procesa se kupuje mlađ (5-10g) domaćeg porekla, najčešće u maju se ubacuje u ribnjake, pa prve količine stignu za prodaju u decembru, za božićni post...
Vizantijsko plavo u Namasiji
Obilazak kanjona Crnice završen je posetom manastirskom kompleksu Namasija. To je spomenik kulture od posebnog značaja.
- Prema istorijskim izvorima, datira iz 14. veka. O poreklu reči postoje dve pretpostavke: da je to stara srpska reč za manastir - namastir, odnosno da je složenica - "nama sija". Nema pisanih tragova o ktitoru. Narodno predanje pominje župana Vukosava ili njegovog sina Crepa. Na osnovu kompozicije fresaka pronađenih u paraklisu, pretpostavlja se da su ktitori monasi, a ne vlastela, preneo nam je Vučković.
Glavna crkva je rađena u moravskom stilu.
- Crkva je posvećena svetom Nikoli, unutra je njegova ikona, uz ostale autentične freske iz 14. veka. Unutra je ornamentalni parapet, u donjim delovima kompozicije je služba arhijereja. Tu je nijansa vizantijskog plavog, koje su soli malo zatamnile. Ovde je jedna od retkih fresaka Hristosa kao dečaka, sačuvan je samo donji deo. Freske je radila čuvena Moravska škola. U naosu je krstionica, gde se krštavao narod. Crkva je imala trem, a postoji jedno gobno mesto, ’80-ih godina prošlog veka je evidentiran ljudski skelet. Paraklis je ’70-ih godina dozidan, radio ga je tim arhitekte Radoslava Prokića iz Kragujevca. Od iskovanih predmeta, tu su verige i ekseri.
U neposrednoj blizini crkve je autentična višenamenska peć.
- Brojne generacije je pamte ovakvu kakva je danas. Turci su je nazivali mutaf - mutiti je turcizam koji danas koristimo. Spolja je zidana krečnjakom, unutra je opeka, a pri vrhu je siga ili bigar, da se ne bio preopretila građevina. To je kamen kojim su se zidale sve kupole crkava. Unutra je bila monaška kuhinja, trpezarija sa dva vatrišta. Tu su pekli keramiku, kovali oružje, kuvali hranu, pekli hleb, sušili ribu - manastir je bio samoodrživ za to vreme. Nešto slično postoji u manastiru Svetih arhanđela u okolini Prizrena. Smatra se da je sredinom 16. veka Namasija bila glavni centar za proizvodnju hleba. To je peti manastir od izvorišta reke.
Kada su Turci radili popis manastira 1536. godine, ovde je zabeleženo osam kaluđera...
Naposletku, kada je završeno upoznavanje sa nasleđem ovog dela Pomoravlja, na red je došla gastronomija. Domaćini su se i tu pokazali u najboljem svetlu, a centralno mesto na trpezi zauzela je - pastrmka.
Ova turistička tura bila je, kao i prva, deo aktivnosti projekta "Podrška konkurentnosti i razvoju turizma u Centralnoj Srbiji – Šumadiji i Pomoravlju".
D. M. M. - PPNS
ARHIVA PPNS TURISTIČKA TURA POSVEĆENA KULTURNO-ISTORIJSKOM NASLEĐU ARANĐELOVCA I TOPOLE
STRANICA KOJA SE ČUJE - ZORAN MODLI
PRVI PRVI NA SKALI FB STRANA, TVITER, INSTAGRAM
PODRŽI PPNS!
MIHAJLO PUPIN
ARČIBALD RAJS
Komentara: 0