(Reprint*)

Cvet koji se nosi na reveru ovih dana i koji predstavlja amblem Dana primirja zove se Natalijina ramonda. Možda ste ga u nedelji pre ovog 11. novembra najzad pažljivije zagledali, pa čak i nosili. Moguće i da vas u datim okolnostima ovaj nacionalni praznik ne pogađa previše i smatrate da je uvođenje jednog nepoznatog cveta u panteon nacionalnog identiteta bilo neukusno. Međutim, šta god prethodno mislili, verovatno će vas iznenaditi divna priča o Natalijinoj ramondi, retkoj biljci koja ima zapanjujuću sposobnost da vaskrsava nakon što je potpuno osušena.

Praznik je, naime, posvećen potpisivanju primirja u Prvom svetskom ratu, kada su 11. novembra 1918. godine generali dveju zaraćenih strana u francuskom gradu Kompijenu, u jednom železničkom vagonu, okončali najkrvaviji sukob u dotadašnjoj ljudskoj istoriji. Republika Srbija je pre sedam godina izabrala ovaj datum za jedan od svojih praznika, a uređeno je i da se uz praznik odredi i specifičan amblem koji se nosi na reveru u nedelji uoči Dana primirja.

Amblem se sastoji od dve zelene trake koje asociraju na lentu slavne albanske spomenice i jednog ljubičastog cveta sa pet latica. Veza sa odličjem iz Prvog svetskog rata sasvim je jasna, imajući u vidu koliko su Veliki rat i stradanje tokom povlačenja kroz Albaniju obeležili domaću istoriju.

No, kakav je to cvet koji ide uz lentu?

Natalijina ramonda (Ramonda nathaliae), pomalo nalik prazniku, endemska je biljna vrsta za koju su do pre par godina znali samo iskusni botaničari i strastveni ljubitelji lokalne flore. Reč je o ugroženoj i retkoj vrsti – endemitu koji živi samo na području Centralnog Balkana, u Srbiji, Makedoniji i severnoj Grčkoj.

Pripada porodici Gesneriaceae i prostire se na nadmorskim visinima od 350 do 2200 metara. Raste na izuzetno nepristupačnim mestima, uglavnom u klisurama, na krečnjačkim stenama gde je suvo i hladno. Za nacionalnu epopeju u Prvom svetskom ratu vezuju je upravo ovakva staništa i oblast prostiranja, na kojoj su se odvijale prelomne bitke u završnici rata.

Natalijina ramonda nije lekovita. Višegodišnja je, zelena i zeljasta biljka koja ima snažno podzemno stablo, kakvo botaničari nazivaju rizom. Visoka je desetak centimetara i ima nekoliko cvetova. Sami cvetovi su sačinjeni od četiri, a ređe pet ili šest preklopljenih kruničnih listića. Krunica je uglavnom ljubičaste, ali ponekad i bele boje.

Posebno je zanimljivo što Natalijina ramonda spada u drevne, praktično fosilne vrste. Ona je ostatak suptropske flore, verovatno iz Afrike, koji je preživeo ledeno doba i potom se povukao u skrivene delove Balkana. Rasla je još u geološko doba pre Kvartara koje se po staroj klasifikaciji nazivalo Tercijar (po novoj podeli, Tercijar odgovara dobima Neogen i Paleogen).

Osim što je drevna i izuzetno izdržljiva, Natalijina ramonda ima osobinu koju među skoro 300.000 poznatih cvetnica ima samo trideset biljnih vrsta. Naime, nakon što se u odsustvu vode sasvim osuši, ova biljka može da ponovo oživi nakon malo kiše ili zalivanja. Navodno je 1928. botaničar Pavel Černjavski slučajno prosuo vodu na herbarijum u kome se nalazio uzorak osušene Natalijine ramonde. I ona je nakon toga oživela.

Ova osobina koja se naziva anabioza i danas, posebno u eri svemirskih istraživanja, izaziva uzbuđenje i podstiče nova istraživanja ove biljne vrste. Ponekad se zato naziva i feniks. No, Natalijina ramonda ima ovu osobinu pre svega kao reliktna, suptropska biljka koja je živela u drevnim epohama i klimi bitno drugačijoj od današnje.

Istorija otkrića Natalijine ramonde delimično se vezuje za oca srpske botanike, Josifa Pančića. Ramonde su, inače, kao biljna vrsta poznate od tridesetih godina XIX veka kad ih je francuski istraživač po kome nose ime otkrio na području današnje Španije, u Pirinejima. No, pola veka kasnije, 1874. godine, Pančić je došao do značajnog otkrića kada je otkrio da ramonde postoje i izvan Španije. Otkrio ih je na teritoriji južne Srbije, ali je zaključio da je reč o novoj vrsti koju je nazvao ramonda serbika (Ramonda serbica).

Deset godina kasnije, 1884. godine, dvorski lekar Sava Petrović otkriva da na Balkanu postoji još jedna vrsta ramonde sa nešto drugačijom krunicom i listovima. Budući da je bio u službi na dvoru kralja Milana, Petrović ovoj vrsti daje naziv Ramonda nathaliae, u čast kraljice Natalije. Mada zauzima drugačija staništa, ona povremeno živi sa Pančićevom srpskom ramondom u takozvanoj simpatriji. Istraživači sa Biološkog fakulteta u Beogradu prevođeni profesorom Vladimirom Stevanovićem uspeli su da detaljno opišu i analiziraju ova preklapanja i prostiranje obe vrste.

Vek i po nakon što ju je proučio doktor Petrović, ispostaviće se da će ova tajanstvena i izdržljiva, drevna biljka koja i potpuno osušena oživljava, postati jedan od novih simbola savremene Srbije. Potraga za identitetom, trajnim i autentičnim simbolima, koja se može naći u istoriji brojnih evropskih naroda, ali koja je u prethodne dve decenije bila svojstvena narodima Balkana, dok su se neprekidno menjali nazivi, granice i oblici država, uglavnom je u žižu lansirala neke neugodne vrednosti.

No, dogodilo se i to – da nam se tako predstavi jedan cvet.

Foto: Ramondia / Curtis’s Botanical Magazine, London., vol. 144 / Wikimedia Commons
Slobodan Bubnjević

*Prema tekstu istog autora koji, po običaju, NKP objavljuje svake godine uz Dan primirja

Izvor: Nauka kroz priče