Kragujevac je imao stotinak kuća i oko hiljadu stanovnika u vreme kada ga je knez Miloš proglasio prestonicom Srbije 1818. godine. Formiranje državnih i kulturnih institucija u Kragujevcu u prvoj polovini veka (skupština, licej, štamparija, teatar...) i otvaranje topolivnice 1851. godine dali su izuzetan zamah demografskom, kulturnom i industrijskom razvoju grada. Železnička pruga dolazi u Kragujevac 1886. godine, stvaraju se velike izvozne firme sa sedištem u gradu, Kragujevac ekonomski jača i prvu deceniju XX veka dočekuje kao treći po veličini grad u Srbiji sa više od 15.000 stanovnika. To je vreme u kome nastaje priča u slikama koja je sadržina ove izložbe i knjige.
Akteri priče su mladi, imućni i obrazovani ljudi. Rođeni u Kragujevcu, školovani u Minhenu, Beču ili Londonu, oni u mladim godinama postaju industrijalci, direktori banaka, trgovci. Imaju dosta novca i slobodnog vremena. Koriste ga baveći se fotografijom, a na snimcima ih možemo videti kao velosipediste, lovce, jahače, klizače na zaleđenom jezeru... Verovatno su fotografiju prvi put doživeli u kragujevačkom ateljeu Ljubiše Đonića. Možemo da predpostavimo kakav je utisak strahopoštovanja moglo da izazove snimanje, kada se prvo staklena ploča u mračnoj komori nalivala kolodijumskom emulzijom, stavljala ispod crnog plašta u veliku salonsku kameru, pred kojom je okružen dekorom i zastorima model nepomično stajao obasjan mekanim osvetljenjem sa staklene tavanice. Koliko je drugačiji bio proces izrade fotografija koji će videti školujući se u Evropi. Taj postupak, već deceniju prihvaćen, zbog osetljivosti nove „suve“ ploče i jednostavnosti njene obrade počeli su uveliko da koriste ljubitelji fotografije okupljeni u mnogobrojne fotografske klubove. I Srbiju je zahvatio taj talas: u Kragujevcu je kralj Milan 1898. godine snimao svojom boks kamerom konjičke trke. Prvi klub fotografskih amatera u Srbiji osnovan je u Beogradu 1901. godine, kada je bila i Prva izložba amaterskih fotografskih snimaka u Kraljevini Srbiji. U Kragujevcu je Klub fotoamatera osnovan početkom marta 1904. godine, predavanja su držana nedeljom u 10 sati u sali Prve kragujevačke gimnazije, a lokalne novine beleže da je među polaznicima bilo i žena.
Kragujevački amateri su izlagali svoje fotografije. Miloje Vasić, major u Vojnotehničkom zavodu, jedan od osnivača kluba, na Izložbi balkanskih zemalja u Londonu 1907. godine je imao 23 fotografije Kragujevca. Ljuba Petković, bankarski činovnik, na Prvoj izložbi fotografija srpskog geografskog društva u Beogradu 1911. godine dobio je treću nagradu za snimke načinjene u jugozapadnoj Srbiji. Na istoj izložbi je Svetozar Nikolić, trgovac, izložio fotografije Kragujevca posle velike poplave 1910. godine. Čega sve nije bilo na amaterskim snimcima: porodične atmosfere, izleta na velosipedima, dece lepo obučene za Vrbicu (sa zvončićima oko vrata), berbe grožđa, lova, seoskih i gradskih svadbi, gradskih besprizornika i boema, poplava i požara, a i u rat su 1912. i 1913. godine išli noseći aparate po odobrenju vojnih vlasti. Svi su radili aparatima koji su koristili ploče 9 x 12 cm i sa ploča fotografije dobijali kontaktnim kopiranjem na aristo-hartiji, koja je vrlo tanka, pa su snimci tonirani u braon tonu stavljani da se čuvaju u lepo urađenim albumima. Petković je svoje snimke lepio na tabloe, sa ispisanim legendama i sve ih skupa uramio.
U ramovima zaturenim na tavanu i albumima koje je sve ređe neko otvarao, ove fotografije traju osamdesetak godina. Posle dva svetska rata, nacionalizacije i izbacivanja vlasnika iz kuća, posle fizičkog nestanka svih ljudi koji su na njima (i samo na njima, preneti na srebrnu emulziju, njihovi likovi traju), neke od ovih fotografija su dočekale da stignu do naših dana. U ustanovama koje se bave zaštitom kulturnih dobara i u privatnom vlasništvu danas je oko osam stotina snimaka kragujevačkih fotoamatera iz perioda 1904–1914. godina. Stručnjaci Narodnog muzeja iz Kragujevca su izvršili uvid u ove zbirke i obavili osnovne poslove zaštite: reprodukovali snimke, izradili kopije za obaveštajne kartone i sakupili tako na jednom mestu veliki broj podataka vezanih za ovaj period. Obrađeni materijal je rezultirao izložbama fotografija S. Nikolića i Č. Bojadžića „Kragujevac na snimcima prvih amatera 1900-1914“ u Kragujevcu 1986. godine (Mali likovni salon), Beogradu 1986. i 1989. godine (Salon fotografije, Sava Centar), a korišćen je u izložbama „Kragujevac na starim fotografijama 1859-1918“ u Kragujevcu 1989. (Umetnička galerija) i Beogradu 1990. (Muzej primenjene umetnosti) i „Fotografija kod Srba 1839-1989“ (Galerija SANU, Beograd 1991). Odabravši 108 fotografija, prezentiranih kroz tematske celine, autori su ovom prilikom pokušali da prikažu ne samo fotografski, nego i istorijski i kulturološki značaj ove autentične kolekcije fotografija, dragocene za Kragujevac i Srbiju.
Predrag Mihajlović Cile Milomir Minić
Foto (gore desno): Zoran Petrović
Pripremile: Gordana Vučković i Jasmina Marković Narodna biblioteka "Vuk Karadžić" - Zavičajno odeljenje Obrada: Portal PPNS
Komentara: 0