Ovaj zakon treba ukinuti i doneti nov - Matica srpska o Zakonu o rodnoj ravnopravnosti

Zaključci sa skupa „Položaj srpskoga jezika u savremenom društvu: izazovi, problemi, rešenja”

Povodom usvajanja Zakona o rodnoj ravnopravnosti (u daljem tekstu: Zakon), kojim su ugrožene ustavne slobode građana, gramatička struktura, rečnik i pojmovni sistem srpskoga jezika (ili drugih jezika, zavisno od tumačenja Zakona, odnosno namere predlagača Zakona), kao i dostignuća dva stoleća razvoja nauke o srpskom jeziku i brige o srpskom književnom, odnosno standardnom jeziku, Matica srpska i Odbor za standardizaciju srpskog jezika organizovali su 3. jula 2021. godine skup istaknutih stručnjaka iz oblasti srpskog jezika i društveno-humanističkih nauka (lingvistike, nauke o književnosti, sociologije, filozofije, klasičnih nauka, prava, teologije).

Na skupu su razmatrani različiti problemi i rizici koje nosi upotreba „rodno osetljivog jezika“, ali i druge nepovoljne i izrazito zabrinjavajuće odredbe sadržane u Zakonu.

Matica srpska - najstarija književna, kulturna i naučna institucija srpskog naroda
POLOŽAJ SRPSKOGA JEZIKA U SAVREMENOM DRUŠTVU: IZAZOVI, PROBLEMI, REŠENJA

Povodom usvajanja Zakona o rodnoj ravnopravnosti (u daljem tekstu: Zakon), kojim su ugrožene ustavne slobode građana, gramatička struktura, rečnik i pojmovni sistem srpskoga jezika (ili drugih jezika, zavisno od tumačenja Zakona, odnosno namere predlagača Zakona), kao i dostignuća dva stoleća razvoja nauke o srpskom jeziku i brige o srpskom književnom, odnosno standardnom jeziku, Matica srpska i Odbor za standardizaciju srpskog jezika organizovali su 3. jula 2021. godine skup istaknutih stručnjaka iz oblasti srpskog jezika i društveno-humanističkih nauka (lingvistike, nauke o književnosti, sociologije, filozofije, klasičnih nauka, prava, teologije).

Na skupu su razmatrani različiti problemi i rizici koje nosi upotreba „rodno osetljivog jezika“, ali i druge nepovoljne i izrazito zabrinjavajuće odredbe sadržane u Zakonu.
Navedeni problemi mogli bi se sistematizovati na sledeći način:

(1) Nedopustivo je donošenje Zakona čiji je neodvojiv element obavezna upotreba „rodno osetljivog jezika“, propisana bez valjane javne provere njegove opravdanosti i bez konsultovanja i saglasnosti struke i njenih organa, koji deluju na prostoru širem od Republike Srbije: Odbora za standardizaciju srpskog jezika (koji su osnovale tri akademije nauka, Matica srpska, Institut za srpski jezik SANU, sve katedre srpskog jezika i Srpska književna zadruga), Matice srpske, kao i stručnjaka- srbista iz oblasti derivatologije s morfofonologijom i akcentologijom, leksikologije, semantike, morfologije, sintakse, istorije srpskog književnog jezika, standardologije, sociolingvistike. Opštepoznata činjenica u nauci i praksi uređenih država jeste da se jezička politika kao značajan činilac ukupne nacionalne politike vodi u tesnoj vezi s jezičkom strukom. Ovde je taj segment u potpunosti izostavljen i uzurpirana je matičnost srbistike u domenu njene brige o standardnom srpskom jeziku, koji je u službenoj upotrebi u Republici Srbiji. Po tradiciji i ustaljenoj praksi Matica srpska izdaje normativne priručnike, a Odbor za standardizaciju srpskog jezika, na osnovu stručnih analiza, nadzire razvoj standardnog srpskog jezika.

(2) Nedopustiva je obligatornost u upotrebi „rodno osetljivog jezika“, propisana Zakonom u ime ideologije i suprotno mišljenju nauke o srpskom jeziku, uz uvođenje cenzure, verbalnog delikta i drakonskih kazni. Time je uveden jezički totalitarizam i prekršeno je ustavno pravo svakog građanina Republike Srbije – pravo na slobodu mišljenja i izražavanja (čl. 46 Ustava). Da nije reč o projekciji evropskih vrednosti u pogledu upotrebe „rodno osetljivog jezika“, nego o individualnom rešenju jedne ideologizovane grupe, svedoči i pravilnik GENDER-NEUTRAL LANGUAGE in the European Parliament,¹ gde se navodi da se upotreba rodno osetljivog jezika preporučuje i to u onoj meri u kojoj se ne narušava struktura datog jezika, pri čemu se posebna pažnja obraća na uvažavanje stava svakog pojedinca o tome kako želi da se deklariše.² Takođe, u izveštaju Evropske komisije iz 2019. godine o zakonskoj regulativi vezanoj za rodnu ravnopravnost u Evropi i prenošenju evropskih pravila u nacionalne zakone, gde se daje detaljan pregled situacije u 28 zemalja Evropske unije, na Islandu, u Lihtenštajnu, Norveškoj i četiri zemlje kandidata – uopšte se ne pominje jezik kao polje ostvarivanja rodne ravnopravnosti, koju bi trebalo regulisati zakonom. Predlagači Zakona tako su obmanuli i Narodnu skupštinu i predsednika države pošto su preporuku predstavili kao obavezu, koja je potom pretočena u zakonsku normu.

(3) Ustav Republike Srbije ne poznaje pojam „rodne ravnopravnosti“: „Država jemči ravnopravnost žena i muškaraca i razvija politiku jednakih mogućnosti“ (čl. 15). U tom smislu, jedini opravdan naziv Zakona bio bi „Zakon o ravnopravnosti polova“, odnosno „Zakon o ravnopravnosti žena i muškaraca“ ili „Zakon o ravnopravnosti muškaraca i žena“. Pojam roda, u vrednosti navedenoj u Zakonu³ ne može se neupitno prenositi na gramatički rod u jeziku, pa se, stoga, i da nije drugih razloga, ne može Zakonom ugrađivati u pojam „rodno osetljivog jezika“ i dalje kao takav koristiti s posledicama u lingvistici.

(4) Standardni jezik nije i ne može biti opšte i zakonom regulisano polje na kojem će se ostvarivati ravnopravnost među polovima. Jezik ima svoje zakonitosti, koje nije moguće podrediti pravnim okvirima, a koji su jednoznačni i dosledni na svima lako uočljiv način. Osim toga, logika jezika i logika mišljenja različiti su fenomeni među kojima ne postoji apsolutno preslikavanje. Jezičke zakonitosti bitne su samo proučavaocima jezika, lingvistima, u konkretnom slučaju – srbistima. Obični govornici jednoga jezika služe se jezikom bez svesti o njegovim zakonitostima. Skretanje pažnje na jezičke zakonitosti može da izazove probleme u komunikaciji, kojoj je neophodna relativno automatizovana upotreba jezika. S druge strane, u domenu potrebnog, država može uređivati društvene odnose na način na koji se to u civilizovanim društvima i čini – donošenjem zakona i drugih propisa u skladu s demokratskom procedurom, uz saglasnost većine stanovništva, bez ugrožavanja prava onih koji ostaju u manjini. To se, međutim, ni na koji način ne sme ticati jezika i njegovih zakonitosti, jer država ne propisuje ni zakonitosti u fizici, hemiji, astronomiji, geografiji, biologiji itd.

(5) Zakonom se pod plaštom antidiskriminacije sprovodi diskriminacija jednog dela stanovništva Republike Srbije, po svemu sudeći većine (onog dela koji ne želi da se deklariše kao nosačica, govornica, rukovoditeljka, farmerka, padobranka, geodetkinja i sl.). Prisila se odnosi na osobe oba pola (osobe ženskog pola ne mogu da biraju svoj identitet, tj. sopstveno samoodređenje; osobe obaju polova koje se ne slažu s „novogovorom“ prinuđene su da ga primenjuju). U obrazloženjima iz Zakona smatra se normalnim da se menja svest ljudi koji drugačije misle, onih koji upotrebu „rodno osetljivog jezika“ mogu smatrati ili smatraju diskriminatornom,⁴ što je neprihvatljivo u demokratskom društvu 21. veka. Ako zakonsko nametanje „rodno osetljivog jezika“ nije deo evropskih propisa i vrednosti, niti njegova upotreba ima uporište u postojećoj normi srpskog jezika (onako kako se propisuje Zakonom), postavlja se pitanje na osnovu kojih vrednosti, kriterijuma i standarda zakonodavac ovo nameće.

(6) Konkretna realizacija zakonskih odredaba dubinski i masovno ponižava i degradira nosioce i poznavaoce srpskog jezika, izvrgavanjem ruglu izgrađenog sistema vrednosti. Propisani izrazi i jedini moguć način njihove upotrebe u oktroisanom jeziku uvode u javni prostor reči s potencijalnim ili već naglašenim kolokvijalnim, žargonskim, vulgarnim, pa čak i opscenim značenjem, koje je sadržano u nataloženom i svakodnevnom jezičkom iskustvu i bogatoj mreži neprimerenih asocijacija zbog potpuno promašene i nepromišljene strategije sastavljača Zakona, uzrokovane njegovom nekompetencijom u oblasti srbistike. Pod izgovorom uklanjanja diskriminacije uklanjaju se gotovo sve postojeće ograde u jeziku – masovnim uvođenjem neprimerenih leksičkih rešenja – i ozvaničava se nekontrolisano vređanje i urušavanje dostojanstva velikog dela stanovništva. Iako već postoje oni koji su, nošeni ideologijom, verovatno u afektu prigrlili pomenutu seriju nakaradno građenih ili preosmišljenih postojećih naziva (npr. sociološkinja, vojnikinja, rukovodilica, dizačica, istraživačica, sastavljačica, zamenica, poslanica itd.), ne obazirući se na stvarno značenje i konotativno-asocijativni potencijal ovih reči, većini populacije ove su forme s razlogom neprihvatljive i izazivaju spontani otpor. One su jednako uvredljive i muškom delu stanovništva jer vređaju njegovo jezičko osećanje kao neodvojivi deo kolektivnog jezičkog senzibiliteta. Nametnuto rešenje uzrokuje raskol u srpskoj kulturi i izaziva dubok osećaj nacionalne degradacije, obezvređenosti i poniženosti. Zadiranje u intimnu sferu – insistiranjem da se obelodani polnost pojedinca (čak i onda kada on ne bi želeo da se izjasni) – povređuje njegovo lično dostojanstvo i izvrgava ruglu društvo u celini, jer je suštinski suprotno tradicionalnom moralu, na kojem je postojeća zajednica izgrađena.

(7) Neumitna posledica doslednog razdvajanja osoba muškog i ženskog pola bilo preko jezika, bilo instrumentima društvenog podsticaja, čime se bavi Zakon, biće dodatno i naglašeno udaljavanje muškarca od žene, i obrnuto. U društvo se unosi nepotreban jaz, koji će se s vremenom pojačavati, preteći braku i porodici. To našem društvu, koje se već suočava sa nebrojenim problemima poput depopulacije i biološkog nestajanja, sigurno nije potrebno. U ideološkim pripremama javnosti i u donošenju Zakona jasno se vidi lična ostrašćenost, koja je na ovome planu ograničila racionalnost i moć rasuđivanja donosilaca Zakona.

(8) U Zakonu ne postoje precizne i naučno utemeljene formulacije u pogledu strukture, jasnih načela i granica u funkcionisanju „rodno osetljivog jezika“ („rodno osetljiv jezik“ definisan je samo jednom rečenicom, koja dopušta najrazličitije individualne interpretacije, što može dovesti do zabune i nesigurnosti među govornicima, a naročito među pravnicima, koji treba da primenjuju Zakon). S druge strane, u Priručniku za upotrebu rodno osetljivog jezika, objavljenom 2019. godine (u daljem tekstu: Priručnik), koji se nalazi na sajtu Vlade Republike Srbije, pri Koordinacionom telu za rodnu ravnopravnost,⁵ zbog čega se mora smatrati dokumentom koji su najviši organi Republike Srbije preporučili za konkretnu primenu „rodno osetljivog jezika“, nalazi se nemali broj ogrešenja o jezičku materiju. Autori ove publikacije nisu srbisti – pa nisu ni bili ni kvalifikovani za njegovo sastavljanje. To je u potpunosti nedopustivo i nije zapamćeno u našoj kulturi u poslednjem stoleću! Na primer, u Priručniku se „rodno osetljiv jezik“ definiše na drugačiji način nego u Zakonu, pojavljuju se materijalne greške, poput onih da je u srpskom jeziku ili „rečca“ (a ne veznik), da je svršetak -ka u reči lekarka „nastavak za oblik“ (što je netačno), da su nastavci za muški rod -e, -o ili suglasnik (npr. taj krevet, taj sto, taj Mile), što je opet netačno, i sl. Pored toga, u Priručniku postoji i znatan broj previda i nedoslednosti (npr. navodi se da ne postoji muški rod za reč usedelica; preporučuje se endokrinologica, ali ne i neurologica), a uočen je i nemar (npr. imenici leksikolog „odgovara“ femininativ leksikografkinja), kao i odsustvo jasnih kriterijuma (npr. „treba“ sutkinja, „ne može“ sudijka i sudinica). Sve to govori koliko sastavljači Zakona ne poznaju materiju o kojoj tako strogo sude. (A da i ne govorimo o tome da je Priručnik štampan latinicom, suprotno ustavnom određenju statusa ćirilice kao pisma u službenoj upotrebi.)

(9) Zakonska obligatornost u doslednoj upotrebi socijalnih femininativa, navedena u formulacijama čl. 25 i 37, gde se govori o „nazivima radnih mesta itd.“, odnosno o „diplomama, klasifikacijama, zvanjima, zanimanjima i licencama“, odnosi se i na one koji ne odgovaraju tvorbenom sistemu srpskog jezika ili nisu dovoljno ustaljeni u njemu (npr. virusološkinja, trenerica, bekica, kupica i sl.), što je za bilo koji standardni jezik, pa i srpski, neprihvatljivo i nedopustivo. Imenice ženskog roda nastale od imenica muškog roda sa značenjem profesije treba upotrebljavati u odgovarajućoj jezičkoj situaciji ukoliko je njihova upotreba u skladu s postojećom normom i dobrom jezičkom praksom, i tada samo u referencijalnom, ne i u generičkom značenju. Ako je u datom kontekstu neophodno izvršiti individualizaciju iskaza, tj. naglasiti da je nosilac funkcije ženskog pola, to se, u skladu s gramatičkim sistemom i dobrim stilom, obezbeđuje i drugim jezičkim sredstvima ili navođenjem ličnog imena.⁶ Uopšte, ovo se pitanje rešava dugoročno, u sklopu jedne šire i dobro promišljene strategije unutar uže struke, uz saradnju stručnjaka različitih profila (v. t. 1), za šta nisu kompetentni niti nadležni pojedinci ili grupe okupljene oko nevladinih organizacija, koji su pokazali izrazito neznanje i agresivnu isključivost, zaklonivši se iza državnih institucija i pravnog sistema. Osim toga, jezik kao prirodni „organizam“ ima neprekidan razvoj, koji nikako ne može i ne sme biti ograničen i nametnut Zakonom. Uvećavanje rečnika je u jeziku trajan proces, neodvojiv od gramatičkih mehanizama (v. t. 12), koji prati, proučava i normira struka, a ne ideologija ili politika dekretima.

(10) Neargumentovano je insistiranje na tome da „muški rod nije neutralan, već da treba koristiti i muški i ženski rod kada govorimo o ljudima“ (Priručnik, 29), što zahteva upotrebu paralelnih formi „ukoliko se izrečeno odnosi i na muškarce i na žene“ (npr. Potrebno je da zakažete pregled kod svog izabranog/e lekara/ke tako što ćete ga/je pozvati na broj telefona 123-456, Priručnik, 74). Time se negira opšta upotreba reči u jeziku, što urušava kognitivno-komunikacijsku kompetenciju svih nosilaca srpskog jezika i istovremeno pogubno deluje na razvoj pojmovnog sistema i kognitivnih sposobnosti onih koji će taj jezik tek usvajati, dece. Na taj način urušava se i stilska i organizaciona struktura teksta, gubi se značenjska prozirnost iskaza, urušava se jezička struktura u celini. Neutralnost generičkog muškog roda u srpskom jeziku predstavlja lingvističku činjenicu: gramatike srpskog jezika u zvaničnoj upotrebi saopštavaju da imenice koje znače vrstu, zvanje ili zanimanje označavaju bića oba pola, bilo da su gramatičkog ženskog ili muškog roda, pa je tvrdnja da upotreba generičkog muškog roda predstavlja diskriminaciju – u neskladu s dokazanim i ubedljivo obrazloženim stanovištem srpske lingvističke nauke (up. t. 9). Posmatrano s aspekta formi, muški gramatički rod je neodređen, ženski rod je formalno određen, dok je srednji rod neutralan. Na planu kongruencije, što se ne ispoljava neposredno preko imenica, nego kroz slaganje drugih promenljivih reči s njima, kada se uklapaju različiti gramatički rodovi – muški rod se dosledno koristi kao opšti rod, produžavajući time mehanizam nasleđen iz prajezika, iz vremena dok nije ni postojao rod, što znači da on ovde ni u kojem smislu nije povezan s muškim polom (npr. Devojke i deca su došli).

Udvajanje oblika u tekstu smanjilo bi, dakle, njegovu preglednost i razumljivost, što bi onemogućilo jednostavnu, jasnu i efikasnu komunikaciju. Takav model već se vrlo nepovoljno pokazao u pisanju udžbenika (npr. Ako si tačno rešio/rešila ovaj zadatak, postao si / postala si pravi jezikoznalac / prava jezikoznalka), a raširiće se na sve zvanične tekstove sastavljene u državnoj administraciji, u nauci i drugim domenima javne upotrebe jezika. Time se razgrađuje osnovna, komunikativna uloga jezika i jezik iz prirodnog stanja prelazi u veštačko, programirano, neprirodno. Nezamislive su razmere jezičkog intervencionizma: on će se naročito ispoljiti u budućim zakonima, u temeljnoj preradi postojećih zakona, kao i u svim propisima u javnoj sferi, uključujući i Ustav, koji se mora prilagoditi, zatim u zvaničnim dokumentima, udžbenicima, tekstovima u medijima, oglasima itd. (npr. Zaštitnik građana je nezavisan državni organ koji štiti prava građana → Zaštitnik/Zaštitnica građana/građanki je nezavisan državni organ koji štiti prava građana/građanki, Ustav, čl. 138). Jednom rečju, nesagledivo je polje koje će biti izloženo jezičkim izmenama po meri Zakona.

(11) Decenijama izgrađivana društvena ravnopravnost, koja se postojano i uravnoteženo ispoljavala i u jeziku u vreme najvećeg intelektualnog napretka i razvoja ljudskih sloboda, sada se pokazuje kao ništavna. Zakonodavac tretira srpsko društvo kao neslobodno i nazadno i ne priznaje mu nikakva dostignuća. Upravo u relativno bliskom periodu za nama pojavila su se brojna zanimanja za čije je imenovanje korišćena jedna reč opšteg roda, bez obzira na gramatički rod. Po pravilu, bilo je to prihvatanjem međunarodnih izraza (internacionalizama) s minimalnim morfološkim prilagođavanjem srpskom jeziku, bez dodatnih tvorbenih zahvata, pre svega zbog složenih i izgovorno neobičnih oblika (psiholog, pedijatar, andragog itd.). Internacionalizmi, kao važna komponenta svakog savremenog standardnog jezika, pokazuju i učvršćuju uklopljenost jednog društva u svetsku zajednicu civilizovanih naroda, pa su tu, poput reči geografija, fizika, botanika, matematika, još i – sociolog, psihijatar, geolog itd. Najveći broj ovih reči uglavnom je neposredno preuziman iz engleskog ili drugih savremenih evropskih jezika (bez obzira na tvorbene elemente koji pretežno dolaze iz klasičnih jezika), bez vidljivih morfoloških obeležja roda. Reči su ulazile u sistem u jedinom mogućem obliku, a jezička i praktična racionalnost presuđivale su da se takvi oblici ne razlažu na parove, uz najvažniji razlog – nema razlike u profesionalnom obavljanju ovih zanimanja (stručne kompetencije nezavisne su od pola). To su, uostalom, samo etikete kojima se imenuju nosioci pojedinačnih zanimanja. Formalni nazivi zvanja i titula, za razliku od naziva zanimanja, svojom situacionom ograničenošću isključuju polnu ili drugu ekspresivizaciju (zato je normalno u zvaničnoj komunikaciji, bez neposrednog kontakta, u svakoj situaciji reći inženjer, magistar, master, doktor, docent, naučni savetnik, profesor, ali i kandidat itd.). S druge strane, jezik je prirodno razvio naporedne oblike za pojedine slučajeve – uz pretpostavku da te reči pripadaju svakodnevnoj upotrebi i da su referencijalnog značenja – u jednom slučaju za zanimanja ili delatnosti s razlikama u obavljanju koje zavise od pola (npr. glumac/glumica, domaćin/domaćica, odbojkaš/odbojkašica), u drugom slučaju s ličnom interakcijom u neformalnoj komunikaciji (npr. vaspitač/vaspitačica, profesor/profesorka, doktor/doktorka), uz određena ograničenja (npr. zbog dodatne konotacije nije šire prihvaćena reč fudbalerka, mada je registruju rečnici). Kao što se vidi, ovde se ide od slučaja do slučaja (za svaki slučaj, osim tvorbeno-semantičke analize, nužna je i analiza potencijalnih asocijacija i konotativnih značenja), nema serijskih rešenja, pri čemu su posebni činioci presudni da li će se gramatički markiran oblik i iskoristiti (doživljenost, određenost, individualizacija, ekspresivizacija). U Rečniku srpskoga jezika Matice srpske (Novi Sad 2007) zabeleženo je oko 2000 imenica koje označavaju ženska lica, iako je većina ovih reči donošena i bez potvrda u velikim rečnicima književnog jezika. Pripadnici feminističke ideologije obično ističu da smo mi i u prošlosti poznavali brojne femininative. Prvo, upotreba takvog termina za udaljenu ili vrlo daleku prošlost očigledan je ideološki anahronizam (nominalni parovi iz prošlosti na nižem su logičkom nivou i nisu donosili statusnu simetriju koja se danas zahteva, tj. referisali su na drugačiju stvarnost); drugo, tu se gubi iz vida – zbog nepoznavanja istorijske materije – da se u datim slučajevima uglavnom i ne radi o srpskom narodnom jeziku nego o književnom crkvenoslovenskom, u kojem je ta leksika uvođena doslednim kalkiranjem s grčkog, bez nužnog uvažavanja tvorbenih zakonitosti slovenskog jezika, pored tvorbeno valjanih izvedenica.

(12) Insistiranje na „nazivima“ i „gramatičkom rodu“, tj. socijalnim femininativima, odnosno maskulinativima, kao osnovnim sredstvima za ostvarivanje „rodne ravnopravnosti“ u jeziku neprihvatljivo je sa stanovišta strukture srpskog jezika i načina na koji funkcioniše imenički rod i uobličavaju se imena- pojmovi. Prosto svođenje gramatičkog roda na konkretna tvorbena uobličenja, a potom i gramatičke oblike, i zahtevana kongruencija prema njima suštinski je zamena teza i primer površnog razumevanja i laičkog tumačenja načina na koji funkcioniše jezik. Ovaj mehanizam ispoljava se upravo na obrnut način: preko sintagmatskog konteksta, tj. preko kongruentnih oblika ustanovljava se rod imeničkih reči (npr. u sintagmi vesela kći zna se da je imenica kći ženskog roda ne zbog svog oblika, jer se rod kod imenica oblikom i ne izražava, nego zbog oblika vesela; u sintagmi taj sudija imenica sudija je muškog roda ne zbog svog oblika, nego zbog oblika taj itd.). Veliki je broj izuzetaka od tipičnih slučajeva koje imaju na umu zagovornici „rodno osetljivog jezika“, uprošćavajući jezički sistem. Imenički rod u srpskom jeziku, dakle, ne zasniva se kao kategorija na „oblicima za rod“, nego je on klasifikaciona kategorija – tj. neke imenice su prosto muškog, druge ženskog, treće srednjeg roda; imenice se ne menjaju po rodovima!⁷ Zakonodavac, dakle, suprotno nauci o srpskom jeziku, prihvata neznalačku ideju o tome da je tvorba novih reči isto što i razlika u rečima uzrokovana promenom nastavaka za oblik. Bukvalizam nametnut Zakonom mogao bi dubinski promeniti srpski jezik: doslednim izgrađivanjem parova imenica u skladu s „rodnom ravnopravnošću“ imenički gramatički rod bi od implicitne postao eksplicitna kategorija, formalizovan na isti način kao što su to kategorije padeža i broja u grupi imeničkih reči. Ovo bi za sobom povuklo čitav lanac jezičkih promena. Između gramatičkih obeležja i leksičko-semantičkog sadržaja ne vlada apsolutna podudarnost: u samom jezgru leksičkog fonda srpskog jezika nalazi se oko 3000–4000 imenica muškog roda koje se završavaju na -a ili -o/-e, i preko 7000 imenica ženskog roda na konsonant!⁸ Naprosto, neke imenice bez obzira na gramatički rod (što je nebitno za vanjezičku stvarnost) neposredno označavaju osobe muškog ili ženskog pola, a neke osobu bez obzira na pol, tj. ni jedan ni drugi pol, što posredno znači da se one istovremeno tiču i muškog i ženskog pola (npr. imenice vladika i papa samo su muškog pola, devojčurak samo je ženskog pola, biolog je reč-pojam koja ne sadrži podatak o polu, ali se podrazumeva da predstavlja osobu muškog ili ženskog pola). Postojanje neodređenog pola u leksičkom sistemu preduslov je za izgradnju pojmovnog sistema s logičnim hijerarhijskim odnosima (tipa čovek – muškarac/žena). U domaćoj, tradicionalnoj leksikografskoj praksi ovo se i do sada jasno prikazivalo, ali se nije posebno isticalo, što s padom opšteg obrazovanja i razumevanja jednojezičnih rečnika može biti iskorišćeno – kao da toga uopšte nema – za proizvoljne tvrdnje onih koji prihvataju feminističku ideologiju. Ipak, postoje i rečnici (npr. hrvatskog jezičkog standarda) u kojima je taj odnos jasno prikazan s posebnim naglašavanjem (npr. brkonja ž (m spol), bubalo sr (m i ž spol), budala ž (m i ž spol), muškarčina ž (m spol), mutivoda ž (m i ž spol), realizator m (m i ž spol), spadalo sr (m i ž spol), vinopija ž (m i ž spol), vojskovođa ž (m spol); u tamošnjem standardu su i ovakvi oblici, s različitim komentarima: kirurg m (ž spol + konst. rij. neob. kirurginja), lingvist m (ž spol + lingvistkinja/lingvistica), psiholog m (ž spol + konstr. psihološkinja), sociolog m (m i ž spol + ž konstr. neob. sociološkinja), ali samo leksikolog m).⁹

(13) Već u trenutku donošenja, sa stanovišta globalnog društvenog razvoja, Zakon je bio zastareo. Njime se, zapravo, priprema mogućnost za uvođenje novih „gramatičkih rodova“ u srpski jezik, čime bi i druge rodne grupe, koje će se pojavljivati u budućnosti, imale svoju jezičku individualnost, što vodi ka galimatijasu nesagledivih razmera (npr., u bliskoj budućnosti moguće je „garantovanje prava“ na prepoznatljivost u jeziku onima koji ne žele da budu ni muškog ni ženskog pola, pa bi rečenica u kojoj je „uvažena polna neodređenost“ mogla da glasi: Išaola je juče u restoran jer je biola gladana). Srbistika ne može da se meša u društvene promene, ali je dužna da zaštiti svoj predmet – jezik. Ne bi trebalo izgubiti iz vida ni činjenicu da su sredine iz kojih primarno dolaze ove nove društvene ideje i ideologije u velikoj meri s engleskog govornog područja. Analitička struktura engleskog jezika može da „podnese“ mnogo više pojedinačnih intervencija ovoga tipa nego flektivni tip jezika kakav je srpski, u kojem je neuporedivo veći broj činilaca koji iziskuju međusobno uklapanje. U srpskom jeziku bilo kakav pomak na planu inventara koji zadire u mehanizme kongruencije povlači za sobom nesagledive probleme i sigurno vodi ka kolapsu, odnosno urušavanju postojeće jezičke strukture. Načela proklamovana u Zakonu koja otvaraju mogućnost i za buduća pomeranja u jezičkom sistemu bez sumnje su destruktivna za srpski jezik!

(14) Odredbama iz Zakona i preporukama navedenim u Priručniku ili javno saopštenim u sredstvima informisanja i u medijskom prostoru urušeno je vrlo važno načelo jezičke ekonomije. Nagomilavanje izražajnih mogućnosti – direktno i indirektno (uvođenje suvišnih paronima, dubleta, tripleta itd., odnosno udvajanje oblika u kongruenciji s obeleženom naporednošću), relativizuje jezičku kompetenciju cele populacije i neprihvatljivo je za standardizovanu upotrebu jezika u jednom civilizovanom društvu. Zato se ovakav model, kao neracionalan, ne prihvata ni u Evropskoj uniji. Neprihvatljivo je terminološko šarenilo tamo gde ga ne sme biti, naročito u dokumentima, jer s pravnog, ali i lingvističkog aspekta svaka nova reč nosi novo značenje (npr. u istom tipu dokumenta (poput diploma i sl.) ne bi trebalo da piše psiholog, psihološkinja, psihologinja, psihologica ili sl.).

(15) Nije precizirano na koji se jezik odnosi „rodna osetljivost“, propisana Zakonom. Ukoliko je reč o svim službenim jezicima u zemlji, postavlja se pitanje prava da se menja jezik čije se matice nalaze izvan granica Republike Srbije, a čija zvanična jezička politika ili nije dosledna primena „rodno osetljivog jezika“ ili ona nije moguća zbog strukture datog jezika (npr. mađarskog). Republika Srbija donela je Zakon o potvrđivanju Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina gde se, između ostalog, kaže: „Strane ugovornice se obavezuju da će priznati da pravo na slobodu izražavanja svakog pripadnika nacionalne manjine uključuje slobodu mišljenja, i primanja i prenošenja informacija i ideja na jeziku manjine bez mešanja javnih organa i bez obzira na granice“ (čl. 9).¹⁰ To znači da – čak i da se naloži primena Zakona o rodnoj ravnopravnosti u jezicima nacionalnih manjina, njihovim govornicima je zagarantovana sloboda da primaju (slušaju, čitaju, gledaju) vesti na maternjem jeziku preko državnih granica iz države u kojoj se, teorijski, takav zakon ne primenjuje, čime bi se Zakon u Srbiji kršio – samo u slučaju nacionalnih manjina. Ako se Zakon, ipak, odnosi samo na srpski jezik, onda je reč o diskriminaciji. Ono što važi za manjinske jezike, mora važiti i za većinski jezik, u Republici Srbiji – srpski. Isto tako, ako je u Ustavu i odgovarajućim zakonskim aktima jasno određeno koji su jezici u službenoj upotrebi – ti jezici imaju ime, a tzv. „rodno osetljiv/senzitivan jezik“ nepoznat je pravnom sistemu i može se smatrati novim entitetom pošto on sigurno ne odgovara postojećoj strukturi srpskog (mogao bi se definisati kao nekakva vrsta esperanta), ali ni strukturi nekog drugog jezika priznatog u Srbiji.

(16) Zakonom se razbija srpski jezički korpus i stvara se nova regionalna varijantna diferencijacija standardnojezičke norme (u Republici Srbiji), što je za srpski jezik pogubno i na šta nema pravo nijedna vlast. Time se obesmišljava i poništava i Povelja o srpskom kulturnom prostoru, potpisana u Sremskim Karlovcima marta 2019. godine. Ukoliko se propisane promene jezičke strukture budu dosledno primenjivale, njima se srpski jezik ukida i bez sumnje se stvara novi jezik, „srbijanski“. Republika Srbija je dužna da poštuje celovitost, nepovredivost i autonomnost srpskog jezika bez činjenja jednostranih poteza koji bi štetili ovom naddržavnom društvenom i kulturnom dobru prvoga reda, koje je starije od nje i autohtono je šire zastupljeno u regiji i izvan nekadašnjih granica SFRJ. Bez saglasnosti svih nosilaca i korisnika srpskog jezika, u prvom redu staralaca i negovatelja njegove književne/standardne varijante, što jesu srbisti od reforme Vuka Stefanovića Karadžića u 19. veku, ne sme se ništa činiti na račun prirode ovoga jezika. Država je dužna da uvažava rad i odluke Odbora za standardizaciju srpskog jezika i Matice srpske, kao dveju organizacija koje u koordinaciji vode brigu o srpskom jeziku. Iako kod nas to još nije uređeno zakonom, niti postoje međudržavni sporazumi za celokupno srpsko govorno područje, tzv. Holandska jezička unija, međunarodna organizacija koja se bavi holandskim jezikom u Holandiji i Belgiji, uz saradnju s udaljenim državama u kojima je zadržan holandski kulturni uticaj posle raspada kolonijalnog poretka, primer je najbolje prakse u Evropskoj uniji (slične organizacije postoje za francusko, nemačko, englesko, špansko i portugalsko govorno područje).

(17) Veštačkim promenama gramatičke strukture srpskog ili bilo kojeg drugog jezika u Republici Srbiji razara se glavni nosilac kulturnog identiteta koji Srbe čini Srbima, ali i ljude ljudima – jezik. Još je Vilhelm fon Humbolt istakao da za svaku zajednicu jezik ima egzistencijalno značenje, pa je nasilje nad jezikom – nasilje nad narodom, za koji je jezik pitanje egzistencije. Razaranjem jezičkog bića razara se i tradicionalno i prirodno razvijeno društveno uređenje, pa su na udaru ne samo Srbi, Mađari, Rumuni i dr. kao pojedinci i grupe, nego, pre svega, čovek i ukupna zajednica, sve stanovništvo Republike Srbije. Zakonom se ozvaničava subverzivno delovanje protiv postojećeg građanskog društva i ono od dosadašnje individualne misije pojedinaca koji pripadaju feminističkoj ideologiji postaje zvanična državna strategija protiv većinske zajednice koja je sačinjava („Eva Bahovec, naša predavačica iz Ljubljane, ima običaj da kaže da je feminizam subverzivno znanje koje se suprotstavljalo vladajućim idejama, i nastoji da preoblikuje ‘zvaničnu spoznaju’. Feminizam nužno dekonstruiše postojeće teorijske paradigme (…). Ono što učimo u feminističkom pristupu jeste kako primeniti subverzivne tehnike. U mom slučaju se radi o dekonstruisanju onoga što nauka o jeziku kod nas (pre svega srbistika, ali i druge grane) uči da jezik jeste.

Ako se zalažemo za preoblikovanje rodnih i drugih obrazaca, onda moramo poći od jezika, jer su oni utisnuti u jezičku upotrebu. U našem primeru to jeste politički angažman, jer su sva jezička pitanja nužno politička“¹¹. Najstrože mora biti osuđen ovakav obračun države sa sopstvenim društvom i nasilna promena tradicionalnog kulturnog obrasca, koji, sam po sebi, nikoga ne ugrožava.

(18) Dosadašnji model kulturnog razvoja srpskog standardnog jezika zamenjuje se direktivnim i obligatornim, a elastičnost i fleksibilnost srpske norme zamenjuje se svojevrsnim ideologizovanim purizmom, suprotnim čitavoj istoriji srpskog jezičkog standarda u poslednja dva stoleća.

(19) Donošenje Zakona izaziva zabrinutost kako će se njegova primena odraziti na nauku (čl. 37), gde je preporučeno pružanje finansijske podrške naučnim istraživanjima posvećenim „rodnoj ravnopravnosti“, čime se u podređeni položaj stavljaju sve druge teme (čak i one koje su od presudnog značaja za opstanak srpske kulture). Već su odbranjene desetine doktorskih disertacija na temu roda u jeziku (ali i književnosti i sl.), čime je tema više obrađena nego neke neuporedivo relevantnije, koje decenijama čekaju svoju obradu. Istovremeno, u komisijama za odbranu ovih disertacija u većini naučnih sredina (npr. u Beogradu) uglavnom nije bilo nijednog predstavnika iz uže naučne oblasti Srpski jezik, čime je na akademski neprihvatljiv način izmeštena matičnost s katedara za srpski jezik, gde se ova oblast jedino obrađuje s punom kompetencijom. Na taj način se naučna politika države potčinjava jednoj ideologiji.

(20) Ozbiljan je problem kako će se primena Zakona odraziti na nastavne planove i programe (čl. 37) iz jezika i književnosti, srpskih, manjinskih i svetskih. Dosledna primena Zakona znači uspostavljanje veštačke ravnoteže među polovima u izboru književnih dela među piscima uvrštenim u književni korpus, čak i u obradi samih dela, uz anahrono i nekorektno osvrtanje na čitave epohe, s mogućnošću isključivanja „nepoželjnih“ sadržaja, pa i samih stvaralaca – klasičnih autora. To vodi degradiranju i sakaćenju nacionalnog i svetskog književnog kanona i u krajnjem – promeni kulturnog identiteta učenika kao pripadnika srpske, ali i šire svetske kulture. Prof. Ljubiša Rajić je još 2010. godine ukazivao na sledeće: „ako krenemo zatim da izbacimo tekstove koji nisu politički ili na neki drugi način korektni, doći ćemo do toga da bi trebalo da izbacimo najveći deo svetske književne baštine“.¹²

(21) Postavlja se pitanje da li će biti moguć normalan razvoj nauke u Republici Srbiji jer se Zakonom (čl. 37) predviđa „preduzimanje posebnih mera radi podsticanja uravnotežene zastupljenosti polova pri upisu na studijske programe itd.“, kao i „donošenje i sprovođenje posebnih mera u oblasti naučnoistraživačkog rada koje se finansiraju iz javnih sredstava radi uključivanja rodne perspektive u sve faze izrade, vrednovanja, izbora, sprovođenja i ocenjivanja rezultata naučnoistraživačkih projekata, kao i jednakog učešća žena i muškaraca u istraživačkim timovima i telima nadležnim za vrednovanje, izbor i ocenjivanje naučnoistraživačkih projekata.“ Studije srpskog jezika i književnosti (koje navodimo kao primer) tradicionalno pretežno upisuju (mlade) osobe ženskog pola, kao što se i u ustanove koje se bave proučavanjem srpskog jezika i književnosti uglavnom zapošljavaju osobe ženskog pola, svršeni studenti. Na primer, na Katedri za srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima Filološkog fakulteta u Beogradu školske 2020/2021. upisano je 55 studenata, od kojih je samo 7 bilo muškog pola; u Institutu za srpski jezik SANU od 72 zaposlenih (uključujući i administrativno osoblje), samo je 15 osoba muškog pola. Dosledna primena Zakona značiće da se veštački – što je nemoguće, ali i nepotrebno – podstiče upis većeg broja (mladih) osoba muškog pola na Katedru za srpski jezik, ali i čitav Filološki fakultet, ili će se – u suprotnom – ograničiti upis (mladih) osoba ženskog pola, što će za čitave studije društveno-humanističkih nauka biti pogubno! Isto tako, Zakon će zaustaviti zapošljavanje (mladih) osoba ženskog pola u Institutu za srpski jezik SANU da bi se uspostavila „ravnoteža“! Konačno, zahtev za jednakim učešćem muškaraca i žena u naučnoistraživačkim timovima u pojedinim naučnim disciplinama rezultiraće ili nemogućnošću formiranja kompetentnih polno uravnoteženih timova ili smanjenjem kvaliteta istraživanja, a time i padom napretka nauke u celini. U oba navedena slučaja, reč je o besmislici i opasnom urušavanju institucija, ali i o ograničavanju ljudskih sloboda, s proklamovanjem diskriminacije po polu, bez uvažavanja stručnih i naučnih kvaliteta, koji su u domenu radne etike i nesmetanog obavljanja dužnosti i zanimanja jedini od značaja.

Zaključak

Svaka intervencija u jeziku sa stanovišta bilo koje ideologije, što samo po sebi ne može biti u skladu s naukom o srpskom jeziku, nedopustiva je i, ukoliko se ne spreči, mogla bi imati nesagledive posledice, budući da je jezik suštinski činilac individualnog i kolektivnog identiteta. Gramatički rod kao lingvistički konstrukt, daleko složeniji nego kako se to u banalizovanoj interpretaciji Zakona predočava, zbog odsustva čvrste i dosledne korelacije s polom u vanjezičkoj stvarnosti, nije ni mogao biti predmetom pravne obrade, a naročito ne zakonskih propisa. Zakonodavac je donošenjem ovakvog neznalačkog zakona pristao na nametanje nove, proizvoljne norme koja vodi ka urušavanju jezičke strukture i omogućavanju daljih intervencija u jezičko tkivo.

Zbog svega rečenog, može se zaključiti da se Zakonom uvodi nejezik: to ne može biti ni srpski niti jedan do sada postojeći jezik u Republici Srbiji. Ukoliko se pak Zakon odnosi na srpski jezik – ne menja se samo njegova leksička struktura onim rečima koje uglavnom ne postoje u rečnicima, nego i njegovo imanentno gramatičko ustrojstvo. Pre svega, menja se priroda imeničkog gramatičkog roda, koji će (primenom Zakona) od inherentne kategorije preći u formalnu. Zatim, utiče se na radikalne izmene u kongruenciji – na planu pojedinačnih slaganja (širenje broja kombinacija s nesagledivim posledicama) i na planu kombinovanih slaganja ukoliko se gramatičkom muškom rodu „ukida“ status neutralnog roda. Sve ovo izgleda zastrašujuće i vodi kreiranju zaumne i paralelne, orvelovske stvarnosti, kojom se na Prokrustovoj postelji zakonski cenzuriše jezik u javnoj upotrebi. Imajući sve navedeno u vidu, naglašavamo da se mora zaustaviti i zabraniti inženjering na glavnom sredstvu sporazumevanja i ostvarivanja ljudske kulture i civilizacije – jeziku, bio on srpski ili bilo koji drugi u Republici Srbiji.

Poražavajuće je da je Skupština Republike Srbije po ubrzanoj proceduri usvojila Zakon o rodnoj ravnopravnosti, a nov Zakon o upotrebi jezika i pisma, koji se dugo obećava predstavnicima srbistike, s već pripremljenim i usaglašenim nacrtom, biva odbačen i pre dolaska u skupštinsku proceduru. Isto tako, ni ozbiljno sprovedena javna rasprava o predlogu Strategije razvoja kulture Republike Srbije od 2017. do 2027. godine nije bila dovoljna da se u Skupštini Republike Srbije donese ovaj dragoceni dokument. Ne nazire se ni početak stvaranja nacionalne strategije za podizanje nivoa opšteg obrazovanja u čijem je jezgru problem jezičke kulture, uprkos apelima iz struke, uz brojne druge probleme koji proizlaze iz nerešenog statusa glavnog činioca srpskog identiteta – srpskog jezika, što je povezano s nedovoljnom državnom i društvenom brigom. Jedan od tih problema, svakako ne i jedini, jeste opšti pad interesovanja za studije srpskog jezika i književnosti, što će se vrlo negativno odraziti na kvalitet nastave u osnovnoškolskom i srednjoškolskom sistemu, a dugoročno i na postojanost i prirodu nacionalnog identiteta.

Stvarna borba za prava žena podrazumeva delanje na planu društvenih odnosa i borbe protiv diskriminacije žena u svim sferama gde ona postoji. Jezik treba da se razvija prirodnim putem, bez prisile i pritiska ideologije, a svakom govorniku, uz krajnje uvažavanje stavova drugih, treba ostaviti slobodu izbora za lično deklarisanje u domenu javne upotrebe, tj. mogućnost odabira onih jezičkih formi koje su u skladu s normom standardnog jezika.

Imajući sve navedeno u vidu, smatramo da ovaj zakon treba ukinuti i doneti nov – usmeren ka istinskom cilju zaštite ravnopravnosti, nezavisan od bilo koje ideologije, a uz saglasnost čitavog društva, jezičke struke i drugih pozvanih struka, celokupne kulturne javnosti, Srpske pravoslavne crkve i predstavnika ostalih tradicionalnih verskih zajednica.

Prof. dr Dragan Stanić, predsednik Matice srpske
Prof. dr Sreto Tanasić, dopisni član ANURS, predsednik Odbora za standardizaciju srpskog jezika
Prof. dr Isidora Bjelaković
Prof. dr Aleksandar Milanović
Prof. dr Viktor Savić
Prof. dr Milan Ajdžanović
Prof. dr Slobodan Antonić
Prof. dr Milanka Babić
Dr Irinej Bulović, episkom bački
Prof. dr Veljko Brborić
Dr Nataša Vulović
Prof. dr Jovan Delić, dopisni član SANU
Prof. dr Rajna Dragićević
Prof. dr Sanja Đurović
Prof. dr Marina Janjić
Prof. dr Aleksandar Jovanović
Dr Vladan Jovanović
Prof. dr Miloš Kovačević
Prof. dr Časlav Koprivica
Prof. dr Vesna Lompar
Prof. dr Ksenija Maricki Gađanski
Prof. dr Jordana Marković
Dr Ana Macanović
Prof. dr Sofija Miloradović
Prof. dr Zorica Nikitović
Prof. dr Ana Janjušević Oliveri
Prof. dr Slobodan Orlović
Prof. dr Dragoljub Petrović
Prof. dr Drago Perović
Prof. dr Petar Pijanović
Prof. dr Valentina Pitulić
Akademik Predrag Piper
Prof. dr Jovanka Radić
Advokat Milenko Radić
Prof. dr Branislav Ristivojević
Prof. dr Rada Stijović
Prof. dr Jelica Stojanović
Prof. dr Marina Spasojević
Prof. dr Boško Suvajdžić
Prof. dr Bogoljub Šijaković

^{https://www.europarl.europa.eu/cmsdata/151780/GNL_Guidelines_EN.pdf}
^{V. priručnik za hrvatski jezički standard Rodno neutralan jezik u Europskom parlamentu (https://www.europarl.europa.eu/cmsdata/187100/GNL_Guidelines_HR-original.pdf)}
^{„Rod označava društveno određene uloge, mogućnosti, ponašanja, aktivnosti i atribute, koje određeno društvo smatra prikladnim za žene i muškarce uključujući i međusobne odnose muškaraca i žena i uloge u tim odnosima koje su društveno određene u zavisnosti od pola“ (čl. 6).}
^{„Rodno osetljiv jezik“ jeste „sredstvo kojim se utiče na svest onih koji se tim jezikom služe u pravcu ostvarivanja ravnopravnosti, uključujući promene mišljenja, stavova i ponašanja u okviru jezika kojim se služe u ličnom i profesionalnom životu“ (čl. 6).}
^{<https://www.rodnaravnopravnost.gov.rs/sr/akademski-kutak/publikacije/prirucnik-za-upotrebu-rodno- osetlivog-jezika>}
^{V. Odbor za standardizaciju srpskog jezika, Odluka br. 60; up., npr., Egon Fekete, Jezičke doumice. Knjiga prva, Beograd 2011, 142.}
^{V. Miroslav Nikolić, Prirodni i gramatički rod imenica, Naš jezik XXXIV/3–4 (2002/2003), 190.}
^{Isto, 187.}
^{Vladimir Anić, Rječnik hrvatskoga jezika. Drugo, dopunjeno izdanje, Zagreb 1996.}
^{https://www.ljudskaprava.gov.rs/sh/node/19816.}
^{Svenka Savić, Deset godina Godišnjeg priznanja u oblasti ravnopravnosti polova (2003–2013): životne priče nagrađenih, Novi Sad 2014, 28.}
^{Promena društvenih odnosa bitnija nego jezik. Okrugli sto na temu rodno osetljivih jezičkih politika, Beograd 2010, 93.}