’Rudarska industrija je glavni izvor zagađenja zemljišta na Zapadnom Balkanu’ - Zajednički istraživački centar Evropske komisije

Zajednički istraživački centar Evropske komisije (JRC EC), kao služba za nauku i znanje, objavio je Tehnički izveštaj, studiju koja pokušava da uporedi niz pitanja koja utiču na zdravlje zemljišta, uz razmatranje napretka pristupanja za eventualnu izradu Zakona o zdravlju zemljišta u okviru Strategije za zemljište do 2030. godine.

PRILOG: Strategija EU za zemljište do 2030

Rezultati koji su ovde navedeni su zasnovani na pregledu literature sa 139 izvora, bilateralnoj razmeni sa nacionalnim stručnjacima za zemljište u svim zemljama Zapadnog Balkana i na ličnom iskustvu autora. Trenutni podaci su oskudni, naglašavaju autori, i kao takve rezultate treba ih posmatrati kao procenu.

Na osnovu rezultata ove studije zaključuje se da je degradacija zemljišta preovlađujuća i ekstenzivna u regionu Zapadnog Balkana. Tla su pod pritiskom, ali intenzitet različitih indikatora zdravlja zemljišta varira između od zemlje do zemlje.

U vezi sa indikatorom zdravlja zemljišta 1 "Hranljivi sastojci u tlu i zone osetljive na nitrate", procenjuje se da je površina poljoprivrednog zemljišta pogođena zbog neravnoteže direktnog unosa hranljivih materija u poljoprivredne sisteme (isključujući probleme zagađenja vazduha) u rasponu od 5,15% ukupne poljoprivredne površine, piše u Izveštaju.

Kada je reč o indikatoru 3 "Erozija zemljišta" smatra se najagresivnijim procesom. Procenjuje se da je površina poljoprivrednog zemljišta sa propadanjem usled vodne erozije u rasponu od 30 odsto, dok je oko 45 procenata ukupne površine zemljišta zahvaćeno erozijom.

Iz indikatora 5 "Zagađenje uključujući rizike po hranu" saznajemo da je na Zapadnom Balkanu prijavljeno ukupno 2.735 kontaminiranih lokacija. Međutim, opšti konsenzus je da je ovo nedovoljno procenjeno. Ovo je rezultat rudarskih i industrijskih aktivnosti i, u manjoj meri, poljoprivredne prakse. Njihova areal je nepoznat.

Neka zemljišta su takođe prirodno kontaminirana teškim metalima zbog geoloških karakteristika njihovih matičnih materijala. Kontaminacija i upravljanje otpadom ostaju problematični jer su relevantni podaci oskudni ili često u potpunosti nedostaju. Oni uključuju lokalna žarišta (npr. bivše industrijsko zemljište, deponije, vojna jedinjenja, itd), poljoprivredno zemljište (pesticidi, metali, kanalizacioni mulj, plastika) kao i nekvantifikovane zagađivače u nastajanju.

Preliminarna procena indikatora 6 "Zaptivanje tla" na Zapadnom Balkanu pokazuje da je 0,87% ukupne površine zemljišta u regionu veštački pokriveno. Čini se da je poljoprivredno zemljište tu pretrpelo najveće gubitke. Zauzimanje zemljišta i zaptivanje je vođeno brzom ekonomskom ekspanzijom i stambenim potrebama.

Nisu bili dostupni podaci za indikator 9 "Biodiverzitet zemljišta".

Izveštaj donosi podatak da organska poljoprivreda na Zapadnom Balkanu pokriva samo 2,56% ukupne poljoprivredne površine, što je veoma nisko u poređenju sa ciljem da 25% poljoprivrede u EU bude organskog porekla do 2030. godine.

Autori zaključuju da je veoma teško napraviti regionalnu procenu o obimu nezdravog zemljišta na Zapadnom Balkanu. Ogroman pregled literature sproveden u ovoj studiji ističe da je erozija zemljišta najrelevantniji proces degradacije praćen zagađenjem. Svi ostali faktori su prisutni, ali u manjem obimu i intenzitetu. Neodržive prakse upravljanja zemljištem i prirodni uzroci degradacije zemljišta su međusobno povezani i veoma je teško napraviti razliku između njih.

Strategija EU o zemljištu 2030. postavila je viziju zdravog zemljišta za 2050. godinu. Stoga, zemlje Zapadnog Balkana treba da usklade svoje politike zaštite zemljišta kroz poboljšanje zakonodavstva i sprovođenje implementacija, stoji u Izveštaju.

Iz tabelarnog prikaza saznajemo koji su brojevi zagađenih ili potencijalno zagađenih lokacija uključenih u nacionalne inventare i identifikovanih zagađenih ili potencijalno zagađenih lokacija. Od ukupno 2.735 lokacija na teritoriji Republike Srbije, uključujući Južnu pokrajinu Kosovo i Metohija (navedenu kao "Kosovo") nalazi se 1.586+709, ukupno 2.259 ili 83,9 odsto. Po površini to je 3.203,7kvm u Srbiju od ukupno 6.633,3 na Zapadnom Balkanu. Izvori ovih podataka su: EC 2019k; Liedekerke et al, 2014; Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Kosovska agencija za zaštitu životne sredine i GIZ 2018; Paja Perez i Rodrigez Eugenio, 2018.

IZVODI

Zagađenje uključujući rizike za hranu

Zapadni Balkan ima ukupno 2.735 kontaminiranih lokacija usled rudarskih i industrijskih aktivnosti. Neka tla su prirodno kontaminirana teškim metalima zbog geoloških formacija odakle potiču.

Zagađenje zemljišta ugrožava hranu, vodu i kvalitet vazduha. Zagađivači ulaze u zemljište i raspršuju se kroz delove životne sredine, šteteći životnoj sredini i javnom zdravlju. Većina zagađivača tla potiče od industrijskih procesa i rudarstva, lošeg upravljanja otpadom, neodrživih poljoprivrednih praksi, incidenata koje se kreću od izlivanja hemikalija do ekoloških katastrofa i oružanih sukoba koji su devastirali Zapadni Balkan nakon raspada Jugoslavije.

Zagađenje zemljišta je široko prisutno u regionu. Ipak, efekti lančane reakcije su još uvek nepoznati za mnoge supstance koje ulaze u zemljište, posebno one koje se odnose na mikroplastiku. Najčešći izvori zagađenja uključuju petrohemijska postrojenja i benzinske stanice, deponije, zagađenje pesticidima, POPs, mikroplastiku, veterinarske i farmaceutske proizvode, ali nove probleme kao što su pFAS, teški metali i kanalizacioni mulj.

Rudarska industrija predstavlja glavni izvor zagađenja zemljišta u zemljama Zapadnog Balkana, posebno u Albaniji, koja je bila jedan od vodećih svetskih proizvođača hromata. Nelegalno odlaganje i otvorene deponije su uobičajena praksa upravljanja otpadom u mnogim zemljama Zapadnog Balkana. U Severnoj Makedoniji, na primer, oko 200 hektara zauzimaju deponije i divlje deponije kojih ima u izobilju, iako njihov uticaj i obim nisu u potpunosti razjašnjeni. Opasan otpad se često zakopava na gradskim deponijama.

U skorije vreme, ratne aktivnosti koje su se odigrale između 1991. i 1999. godine izazvale su veliko zagađenje tla, posebno od mina, što Bosnu i Hercegovinu svrstava u jednu od najzagađenijih zemalja na svetu. Do danas, zemlja broji oko 1.366 minama zagađenih naselja, od kojih je 1.168 u seoskim sredinama, što dovodi do ograničenja poljoprivrednih i stočarskih aktivnosti. Osim toga, intenzivno ratovanje u regionu ostavilo je u nasleđe zagađenje zemljišta elementima u tragovima, uključujući antimon, arsen, olovo, živu i cink.

U sukobu na Kosovu korišćeni su i penetratori sa osiromašenim uranijumom (OU), koji su ostavili trag zemljišta zagađenog OU. Teritorija Južne Srbije i Kosovo bili su regioni koji su najviše pogođeni vazdušnim udarima 1999. godine, u kojima je 11 tona municije sa OU i 30.000 granata sa OU korišćeno u vojnim akcijama. Uočeno je da je zagađenje zemljišta veoma heterogeno u pogođenim područjima i da je zagađenje OU veće kada se penetratori spale nakon dostizanja određenog cilja. u Srbiji su rutinski testirane četiri lokacije u cilju praćenja kontaminacije OU, piše u Izveštaju, prema izvoru podataka iz 2015. godine. Srbija i Kosovo su posle rata doživeli značajan porast zloćudnih tumora, sa više od 30.000 ljudi sa dijagnostikovanim hematološkim malignitetima u prvih 10 godina od bombardovanja, a umrlo ih je između 10.000 i 18.000.

Procenu stepena zagađenja u sektoru poljoprivrede veoma je teško napraviti zbog nedostatka podataka. Najbolja pretpostavka bi bila da se oblast organske poljoprivrede prvenstveno smatra "bez rizika", koja je veoma mala u poređenju sa drugim vrstama poljoprivrede. Ipak, većina poljoprivrednog zemljišta nije kontaminirana.

Sledeći korak je bio da se proceni stepen kontaminacije na nivou zemlje, a samim tim i na nivou regiona. Da bi se to postiglo, prikupljen je ukupan broj kontaminiranih lokacija po zemljama. Problem je što sve zemlje nemaju podatke - utvrđeno je 300.000ha zagađenih u Bosni i Hercegovini, 429,6kvm u Severnoj Makedoniji i 3.203,7kvm u Srbiji. Ako se koristi logika broja kontaminiranih lokacija, onda je Kosovo sa najvećom stopom kontaminacije, kako zbog otvorenih lokacija za kopanje lignita oko Prištine, tako i zbog rata na Kosovu.

Korišćen izveštaj iz 2015. godine o uticaju na decu termoelektrana koje koriste ugalj u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Crnoj Gori otkriva zabrinjavajuće podatke. Povišeni nivoi žive, iznad granice od 0,58mg/g otkriveni su u oko 17% uzoraka ljudske kose iz Srbije. Povišeni nivoi kadmijuma utvrđeni su u 25% uzoraka, a 33% uzoraka iz Crne Gore je pokazalo visok nivo olova, dok je 17% ispitane bosanske dece imalo povišen nivo olova.

Zemlje Zapadnog Balkana su uključeni u regionalni projekat podrške i jačanja upravljanja životnom sredinom i razvoja održivih politika, proces koji je započeo 2018. godine i sprovodi se u saradnji sa UNEP-om, UNDP-om i timovima Ujedinjenih nacija u zemljama korisnika. Pored toga, podržani su projektima o početnoj proceni žive kako bi se omogućilo njihovo upravljanje, kao i da se identifikuju i procene zahtevi i potrebe za sprovođenje Minamatske konvencije.

Istraživanje sprovedeno na Zapadnom Balkanu o svesti javnosti o pitanjima životne sredine kao što je zagađenje, pokazuje da veliki deo stanovništva ne umanjuje svoj uticaj na životnu sredinu kroz njihov izbor potrošnje. Međutim, čak i ekološki najsvesniji građani imaju ograničene mogućnosti da smanje svoj uticaj na životnu sredinu. Što se tiče zagađenja, dve trećine ispitane populacije smatra da je zagađenje pretnja, dok 35% smatra da je to ozbiljno pitanje. Ispitanici iz Crne Gore su najmanje zabrinuti za stanje životne sredine, samo 47% ih je izrazilo zabrinutost, dok je 82% ispitanika iz Severne Makedonije navelo da su zabrinuti zbog zagađenja, možda zato što se Skoplje smatra jednim od najzagađenijih gradova.

Postoje različite politike koje se odnose na zagađenje zemljišta, ali i velika potreba za podacima o izvorima zagađenja. Nedostaju obavezujuće mere, poput izrade i objave registara zagađenih lokacija. Napredak ka održivom razvoju na Zapadnom Balkanu biće moguć samo ako se na odgovarajući način pozabave zemljišnim resursima.

Srbija

Srbija ima 709 kontaminiranih lokacija koje pokrivaju 3.203,7kvm, navedeno je u ovom Izveštaju. Odlaganje komunalnog otpada je odgovorno za 43,5% zagađenih lokacija uključenih u Nacionalni katastar kontaminiranih lokacija. Neke dugotrajne industrijske lokacije proizvele su industrijska deponija, kao što su od rudarskih aktivnosti i aktivnosti iskopavanja uglja koje su izvor zagađenja. Katastar je zakonski uređen kroz Uredbu o programu sistematskog praćenja kvaliteta zemljišta.

Srbija je donela tu uredbu kojom se utvrđuje sadržaj Programa monitoringa zemljišta i nacionalne i lokalne mreže za praćenje zemljišta, lista parametara koje treba pratiti, opis metode i standarda koji se koriste za uzorkovanje zemljišta, analizu uzoraka i obradu podataka, kao i indikatore za procenu rizika od degradacije zemljišta.

Izrađen je Program monitoringa zemljišta na nacionalnom nivou za period od dve godine, koji će pripremiti i sprovoditi Ministarstvo zaštite životne sredine, a finansiraće se iz budžeta Republike Srbije. Skup indikatora, navedenih u Nacionalnoj listi indikatora zaštite životne sredine, koristi se za procenu rizika od degradacije zemljišta. Osnovana je nacionalna laboratorija za analizu zemljišta koja je deo strukture Agencije za zaštitu životne sredine Srbije i opremljena je zahvaljujući donacijama i podršci donatora, poput EU.

Indikatori koji se odnose na upravljanje kontaminiranim lokacijama pružaju informacije o napretku u upravljanju zagađenim lokacijama, ali i daju informacije o tome koje vrste mera sanacije treba sprovesti. ipak, Srbija ne sprovodi nikakav redovan monitoring zemljišta, a postojanje izveštaja o zagađenim žarištima je posledica pilot projekata u kojima su angažovani spoljni donatori. Najnovije informacije govore o 709 potencijalno kontaminiranih lokaliteta, od kojih je 557 upisano u katastar. Međutim, inventar ne uključuje bivše vojne lokacije, benzinske pumpe, hemijsko čišćenje, postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i cevovode za opasne materije.

Srbija ima mnogo tekućih projekata koje finansiraju GEF i drugi donatori kako bi pomogli zemlji da se izbori sa zagađenjem zemljišta usled industrijskih aktivnosti i nepravilnim odlaganjem otpada. Projekat koji je završen 2019. godine bio je Unapređeno međusektorsko upravljanje zemljištem kroz Projekat smanjenja pritiska i planiranja korišćenja zemljišta, koji je implementirao UNEP, a finansirali GEF i italijansko Ministarstvo životne sredine, kopna i mora. UNEP je analizirao tlo, vodu i sedimente na 32 lokacije i obučio lokalne vlasti za praćenje i rešavanje sanacije tla. Kao rezultat, napravljena je mapa zagađenih lokacija i nacionalna platforma za razmenu informacija o degradaciji zemljišta i upravljanju.

Debata u Srbiji koja uključuje javno mnjenje, naučnike, stručnjake i političare vodi se o povezanosti NATO bombardovanja 1999. godine osiromašenim uranijumom i pojave raka, posebno kod dece. Skupština Srbije je 2018. godine usvojila predlog zakona o Anketnoj komisiji koja bi sprovela dvogodišnji istražni program za utvrđivanje uticaja OU na zdravlje građana Srbije i životnu sredinu. Program su zvanično potpisala i usaglasila ministarstva zaštite životne sredine, zdravlja, odbrane, obrazovanja i nauke i tehnološkog razvoja i predviđeno je bilo da kompletni rezultati budu objavljeni 2020. godine. Povodom 20. godišnjice od bombardovanja, u Nišu je održan drugi međunarodni simpozijum na temu "Posledice bombardovanja Savezne Republike Jugoslavije".

PRILOG: Soil health in the Western Balkans - JRC Technical Reports 2022 (100 strana)

Izvor: Esdac.jrc.ec.europa.eu
Obrada: Prviprvinaskali.com

ARHIVA PPNS: WWF: EVROPSKE VLADE, KORPORACIJE
I INVESTITORI ZATVARAJU OČI PRED RIZICIMA OD NESTAŠICE VODE