Publikacija “Analiza klimatske situacije i njenih uticaja na decu u Srbiji” je nastala sa ciljem da osvetli ključne uticaje klimatske situacije na decu, naročito onu koja su suočena sa nejednakostima, i da sagleda koje će efekte nedostatak sadašnjih finansijskih izdvajanja u ovoj oblasti imati na prava deteta u budućnosti.
Ovaj izveštaj ukazuje na moguće pravce delovanja kako javnog tako i privatnog sektora i sastoji se od četiri poglavlja.
Prvo poglavlje se fokusira na dve nedovoljno istražene, ali ključne oblasti: uticaje klimatskih promena i degradacije životne sredine na decu i kako se postojeće nejednakosti odražavaju na te uticaje u kontekstu Srbije.
Naredna dva poglavlja se fokusiraju na trenutno stanje angažovanja javnog sektora, te angažovanja privatnog sektora i međunarodnih finansijera u vezi sa temama iz oblasti Klimatskih promena i degradacije životne sredine (KPDŽS).
Poslednje poglavlje rezimira nalaze, preostale nedostatke i daje preporuke zasnovane na dokazima za bavljenje suštinski važnim temama iz oblasti KPDŽS u Srbiji. Koristeći nalaze iz poglavlja 1, 2 i 3, poslednje poglavlje takođe ističe relevantne mogućnosti za poboljšanje usklađenosti sa Ciljevima održivog razvoja UN.
Preporuke obuhvaćene ovom publikacijom mogu pomoći da se formulišu aktuelni politički planovi i ciljevi Srbije (uključujući Agendu za održivi razvoj do 2030) u vezi sa temama iz oblasti KPDŽS i da se pruže informacije na kojima se mogu zasnovati procesi prikupljanja podataka, nacionalne i lokalne politike, troškovi i programi koji se tiču uticaja KPDŽS na decu.
Istraživanje će takođe dopuniti aktuelna regionalna i globalna istraživanja međunarodnih organizacija, poput Svetske zdravstvene organizacije i UN, na temu uticaja klime i životne sredine na zdravlje dece.
Prilog 1: Analiza klimatske situacije i njenih uticaja na decu u Srbiji
(izvod)
Studija slučaja 2: Zagađenje vazduha
Koncentracije zagađujućih materija u vazduhu, posebno PM i GHG, u Srbiji redovno prelaze preporučene nivoe,176 a stopa prevremene smrti usled zagađenja vazduha u Srbiji veća je nego u svim zemljama Balkana.177 Zagađenje vazduha čini i zagađenje ambijentalnog vazduha (na otvorenom) i zagađenje vazduha u zatvorenom. Procenjuje se da je 6600 smrtnih slučajeva prouzrokovano zagađenjem ambijentalnog vazduha i vazduha u zatvorenom u Srbiji 2016. godine.178 Na globalnom nivou, na decu se odnosi oko 9% smrtnih slučajeva prouzrokovanih zagađenjem vazduha.179
Izloženost
Postojeće nejednakosti u Srbiji koje proističu iz socioekonomskih uslova i pristupa električnoj energiji u velikoj meri utiču na izloženost dece ambijentalnom zagađenju vazduha i zagađenju vazduha u zatvorenom. Izloženost dece takođe zavisi od vremena koje provode u zatvorenom prostoru u kome nešto gori, odnosno na otvorenom u gradskim sredinama, gde je kvalitet vazduha lošiji.
Lokacija dece u velikoj meri određuje njihovu izloženost zagađenju vazduha. Deca u gradskim sredinama češće su izložena većem zagađenju ambijentalnog vazduha zbog sagorevanja fosilnih goriva za proizvodnju energije, saobraćaja i načina upravljanja otpadom. Naime, Beograd, Smederevo, Lazarevac, Obrenovac, Užice, Valjevo i Kragujevac, Niš i Novi Sad imaju veće koncentracije PM i azotnih oksida, koji predstavljaju uobičajene zagađujuće materije u vazduhu.180 Konkretno, koncentracija PM10181 premašuje dozvoljene granice u mnogim područjima, uključujući Beograd i Niš. Najveće koncentracije PM10 su u područjima Ralje i Čoke, gde su koncentracije premašivale dozvoljene granice za preko 50%.182
Nasuprot tome, deca nižeg ekonomskog statusa i bez pristupa električnoj energiji češće su izložena zagađenju vazduha u zatvorenom usled upotrebe alternativnih goriva (kao što su drvo, ugalj, pa čak i otpad) za kuvanje ili grejanje.
Potrošnja alternativnih goriva posebno je zastupljena u seoskim područjima, gde se više od polovine stanovništva oslanja na čvrsta goriva za kuvanje,183 kao i među romskim stanovništvom ili migrantima koji žive u privremenim naseljima184 te među onima koji žive u siromaštvu.
Vreme provedeno u zatvorenom i u blizini izvora zagađenja vazduha, poput šporeta, takođe povećava izloženost zagađenju vazduha. U stanovima sa lošom ventilacijom, što je češće slučaj u nekvalitetnim stanovima i naseljima, emisije finih čestičnih materija i drugih zagađujućih materija iz šporeta mogu dostići nivo 100 puta veći od maksimalno preporučenog nivoa izloženosti.185 Unutar domaćinstava, žene, devojčice i bebe češće su izloženije zagađenju vazduha u zatvorenom, jer su obično zadužene za kućne poslove, poput kuvanja, čime se povećava njihova direktna izloženost tim zagađujućim materijama.186
Podložnost
Mlađa deca su osetljivija na efekte zagađenja ambijentalnog vazduha i zagađenja vazduha u domaćinstvu; kod dece mlađe od 5 godina javljaju se mnogo veće stope mortaliteta (8,8 na 100.000 dece) nego kod dece uzrasta od 5 do 14 godina (0,6 na 100.000 dece), na osnovu podataka za zemlje sa nižim srednjim dohotkom u evropskom regionu.187 Efekte zagađenja vazduha na zdravlje dece dodatno pogoršavaju postojeće nejednakosti koje se odnose na zdravlje, smetnje u razvoju i ekonomski status, kao što je opisano u nastavku.
Uticaji zagađenja vazduha na decu pretežno se odnose na zdravlje. Loš kvalitet vazduha prouzrokuje respiratorne bolesti, kao što su astma, bronhitis i bronhopneumonija, dugoročne efekte poput dijabetesa i kardiovaskularnih problema (aritmija, srčani i moždani udar) te narušeni fizički ili kognitivni razvoj. Stoga su na te efekte najosetljivija deca sa već postojećim zdravstvenim problemima ili smetnjama u razvoju, posebno respiratornim (astmom, hroničnom opstruktivnom bolešću pluća188) i kardiovaskularnim bolestima, kao i deca sa kognitivnim izazovima te problemima u pogledu mentalnog zdravlja i ponašanja.189 Među već postojećim zdravstvenim problemima kod dece, astma se najčešće povezuje sa povećanom osetljivošću na zagađenje vazduha.
Intervjui sa stručnjacima ukazali su na to da deca iz siromašnijih porodica ređe pohađaju vrtić, što bi moglo pogoršati uticaje narušenog kognitivnog razvoja usled dugotrajnog izlaganja zagađenju vazduha. Deca koja žive u romskim naseljima su posebno osetljiva na fizičke i kognitivne uticaje zbog nižih stopa obrazovanja, kao što je opisano u okviru U fokusu: programi u školama koji se odnose na KPDŽS u nastavku. Deca koja žive u siromaštvu takođe su manje otporna i manje sposobna za prevladavanje efekata zagađenja vazduha jer imaju ograničen pristup informacijama i resursima zdravstvene zaštite.190
* * *
Opasne hemikalije
Srbija ima mnoštvo rudarskih i prerađivačkihpostrojenja, poput Rudarsko-topioničarskog basena Bor. Ta postrojenja ispuštaju opasne hemikalije u životnu sredinu,453 koje zatim mogu dospeti u ljudsko telo. Industrija, kao i nedostatak infrastrukture, takođe doprinose ispuštanju žive, još jednog štetnog teškog metala. Sagorevanje uglja, divlja odlagališta i otpadne vode glavni su izvori žive koja se ispušta u vazduh, zemlju i vodu.454
Prenatalna izloženost pesticidima u Vojvodini utvrđenaje na sličnim nivoima kao u „karipskim zemljama i palestinskom regionu”.455 Takođe, prema studiji endokrinih disruptora u slivu Dunava, prirodni i sintetički estrogeni bili su prisutni u površinskoj i otpadnoj vodi.456 Bisfenol A (BPA)457 je u velikim količinama bio prisutan i u vodi za piće. Pored toga, uprkos ograničenjima ftalata458 u igračkama i proizvodima za brigu o deci u Srbiji, utvrđeno je da je gotovo polovina tih proizvoda na tržištu sadržala koncentracije iznad propisane granice.459
* * *
Metodologija za analizu ekonomskog troška nečinjenja
Zagađenje vazduha
Kako bi se iskoristili najnoviji podaci iz 2019. godine, regresiona analiza je sprovedena za zemlje EU i Srbiju. Na osnovu analize uzorka podataka, koja je rezimirana u tabeli 6 u nastavku, Srbija je ispod proseka u pogledu BDP-u po glavi stanovnika i gradske populacije, dok je iznad proseka u pogledu izloženosti PM2,5 i svih zavisnih varijabli kada je reč o troškovima po dobrobit dece prouzrokovanim zagađenjem vazduha
Troškovi po dobrobit društva = VLS * # prevremenih smrti
Opšte uzev, troškovi po dobrobit društva prouzrokovani zagađenjem vazduha povećavaće se sa porastom nivoa zagađenja vazduha i/ili BDP-a. Slika 9 u nastavku ilustruje srednju godišnju izloženost ambijentalnom zagađenju vazduha (u ovom slučaju, česticama PM2,5) i posledične troškove po dobrobit društva koji se odnose na broj prevremenih smrti za opštu populaciju. Obim izloženosti zagađenju vazduha i povezanih troškova po dobrobit društva prikazan je za zemlje OECD-a te za zemlje Centralne i Istočne Evrope (CIE), uključujući Srbiju.
176 Health impact of ambient air pollution in Serbia, WHO (2019)
177 Chronic coal pollution, Europe Beyond Coal Campaign (2019)
178 Health impact of ambient air pollution in Serbia, WHO (2019)
179 Air pollution and child health, WHO (2018)
180 Health impact of ambient air pollution in Serbia, WHO (2019)
181 PM10 se odnosi na čestične materije veličine
182 Zdravstveni statistički godišnjak Republike Srbije, Institut za javno zdravlje Srbije (2019)
183 Studija o socio-ekonomskim aspektima klimatskih promena u Republici Srbiji, UNDP (2019)
184 Air pollution and child health, WHO (2018)
185 Ibid.
186 Ibid.
187 Ibid.
453 Intervjui sa ekspertima za zdravlje i prava deteta u Srbiji
454 Minamata Initial Assessment for the Republic of Serbia, Ministry of Environmental Protection (2018)
455 Prenatal Exposure to Organophosphate Pesticides in Vojvodina, Živković et al. (2019)
456 Occurrence and assessment of environmental risks of endocrine disrupting compounds in drinking, surface and wastewaters in Serbia, Celic et al. (2020)
457 BPA je industrijska hemikalija koja se često koristi za proizvodnju plastike, a ima efekte koji ometaju endokrini sistem i kancerogene efekte; takođe je povezana sa povećanim rizikom od gojaznosti, dijabetesa i srčanih oboljenja kod ljudi
458 Ftalati su endokrini disruptori koji se prvenstveno koriste za omekšavanje plastike u proizvodima široke potrošnje
459 Cry-game: Phthalates in plastic toys and childcare articles, IPEN (2019)
Prilog 2: Health impact of ambient air pollution in Serbia - A CALL TO ACTION
Tabela 4: Broj dana u godini sa koncentracijom PM10 preko 50 mg/m3 u Srbiji
Tabela 6. Ukupan dugotrajni mortalitet od PM2,5 (granična vrednost = 10 mg/m3) u 11 srpskih gradova
Izvor: Unicef, septembar 2021.
PREPORUKA PPNS
