Izložba ’Zločini Vermahta u Srbiji za vreme Drugog svetskog rata’

Dokumentarna izložba "Zločini Vermahta u Srbiji za vreme Drugog svetskog rata" otvorena je u Spomen-parku 3. aprila.

Pod istim nazivom, izložba je bila prikazana u Nemačkoj 1995. godine, a obuhvatala je zločine Vermahta na teritorije čitave Evrope. Izazvala je nezapamćeno interesovanje tamošnje javnosti, prema zvaničnim podacima iz Nemačke, to je najposećenija izložba u istoriji te zemlje.

U Kragujevcu su predstavljeni zločini na teritoriji Srbije, a obuhvataju Draginac, Šabac, Kladovo, Krivu reku, Kragujevac, Kraljevo, Kladovo... Pored ostalog, u Spomen-parku su bile izložene nemačke nearedbe koje se odnose na odmazde u Srbije, kao l fotografije nemačkih generala, pored ostalih Bemea, Badera, koji su odgovorni za zločine na teritoriji Srbije.

- U prethodnom vremenskom periodu postoji tendencija da se neki zločini ne pripišu zvaničnoj, regularnoj vojsci Vermahta, nego su pojedinci tvrdili da je regularna nemačka vojska časno učesatvovala u Drugom svetskom ratu. To naravno nije tačno, niti može da bude tačno. Mnogo je nepobitnih činjenica, a one su istina. Te činjenice govore da su one imale veoma važnu ulogu za vreme Drugog svetskog u zločinima koji su se dešavali na teritoriji tadašnje Jugoslavije, a naročito Srbije. Cilj ove izložbe nije da budemo osvetnici, nego naprotiv, cilj je da podsetimo na nevine i nepotrebne žrtve koje su učinjene na ovim prostorima, a istovremeno da svima bude jasno da se zna ko je i kakvu ulogu imao, ko je tada bio dželat i ko je ubijao nevine. Na kraju krajeva, ovde na teritoriji Pančeva su se desili užasni zločini, najužasniji zločini.

Miroljub Filipović, autor izložbe

ZLOČINI VERMAHTA U SRBIJI

U Drugom svetskom ratu, najbrutalnijem ljudskom sukobu u istoriji čovečanstva, zone ratnih dejstava bile su mnogo šire od linija vojnih frontova. Civilno stanovništvo stradalo je u ratnim operacijama i pogubnije, od različitih represalija, koje su neposredno ili posredno proistekle iz ostvarivanja rasističke ideologije. Krah humanosti i rušenje civilizacijskih vrednosti is poljeno je kroz sistematsko uništenje civilnog stanovništva pojedinih nacionalnih, verskih i rasnih grupa u masovnim ratnim zločinima, genocidu i njegovom najekstremnijem obliku holokaustu.

Istorijski okvir stradanja srpskog naroda bio je kapitulacija i komadanje Jugoslavije aprila 1941. godine od strane Nemačke, Italije, Mađarske i Bugarske, kao i stvaranje Nezavisne Države Hrvatske (NDH), gde se srpski narod suočio sa užasom biološkog zatiranja.

Nemačka okupaciona vlast, na čijem čelu je bio Štab vojno-upravnog komandanta, uspostavljena je u Centralnoj Srbiji i u Banatu. Tri posadne divizije, Upravni Štab i jaka policijska i obaveštajna služba imali su zadatak da narod drže u pokornosti i omoguće nesmetanu pljačku Srbije. Srpski narod, svikao na bune i ustanke, od prvih dana okupacije raspršio je iluzije Nemaca o mirnom vladanju Srbijom. Pojedinačni sukobi prerasli su u oružani ustanak. Uskoro je veliki deo Srbije bio slobodan, a nemačka vojna sila bila je prinuđena da brani komunikacije i veće gradove. Uznemirujući razvoj situacije izazvao je reakciju nemačke Vrhovne komande i samog Hitlera. Zadatak da uguši ustanak u Srbiji poveren je austrijskom generalu Francu Bemeu. Njemu poverene vojne jedinice imale su u svom sastavu više od trećine Austrijanaca - nimalo slučajno, jer su oni nosili u sebi rasistički obojen revanšizam prema Srbima, koji su slovili za „grobare Austro- Ugraske monarhije".

General Franc Beme je 20. septembra preuzeo celokupnu vojnu i izvršnu vlast, a već 22. septembra pokrenuo je ofanzivu protiv ustanika. Do početka decembra ustanak u Srbiji bio je ugušen. General Beme ostaće upamćen u istoriji po naredbi od 14. oktobra 1941. godine, zbog monstruozne kvote da se za jednog ubijenog nemačkog vojnika ili folksdojčera strelja 100, a za ranjenog 50 talaca. Prema podacima iz knjige „Holokaust u Srbiji. Vojna okupaciona politika i uništavanje Jevreja 1941-1942", autora Valtera Manošeka, „streljački vodovi Vermahta sami su u jesen 1941. ubili od 25 do 30 hiljada srpskih civila", a među žrtvama je bilo „više od 6.000 odraslih jevrejskih i romskih muškaraca".

Istraživanje austrijskog istoričara najupečatljivije dokazuje da je regularna nemačka vojska itekako učestvovala u zločinima nad civilnim stanovništvom u Srbiji tokom Drugog svetskog rata. Manošek čak tvrdi da je Vermaht u tim zločinama odigrao i glavnu ulogu:

„Dok je Vermaht na Istoku delovao kao tehnička i logička pomoć, a ponekad i kao izvršilac pri akcijama masovnog ubijanja u režiji udarnih SS-grupa ili policije, na okupiranim teritorijama na Balkanu glavnu ulogu u zločinačkoj politici terora protiv civilnog stanovništva u Srbiji, Grčkoj i delimično Hrvatskoj, preuzela je regularna vojska."

O tome, uostalom, svedoče i stravični zločini regularne nemačke vojske nad civilnim stanovništvom u Pančevu i Jabuci, Beogradu, Šapcu i Dragincu, Kruševcu, Kraljevu i Kragujevcu, o kojima govori izložba, realizovana povodom Međunarodnog dana sećanja na žrtve holokausta.

BANJICA LOGOR SMRTI

Logor na Banjici bio je najveći koncentracioni logor na području okupirane Srbije (1941-1944). Bio je u funkciji od jula 1941. do oktobra 1944. godine. Prvi zatvorenici (Jevreji i Romi) dovedeni su u logor 9. maja 1941, a prvi zatočenici iz unutrašnjosti Srbije (partizani i srpski komunisti) prispeli su 9. jula iste godine.

Banjica je bio sabirni i egzekucijski logor. Mnogi zatvorenici iz Banjice bili su prebačeni u druge koncentracione i radne logore koje su Nemci držali pod svojom kontrolom u okupiranoj Evropi. Prema sačuvanim Banjičkim knjigama logoraša, kroz ovaj logor je za vreme okupacije prošlo tačno 23.288 logoraša, od kojih je streljano njih 3.849. Međutim, kroz logor je zapravo prošlo blizu 250.000 ljudi a za odmazdu streljano je njih 30.000, od čega 8.800 na stratištu u Jajincima. Tačan broj žrtava nemoguće je ustanoviti zbog toga što je mnogo dokumentacije bilo uništeno 1943. godine, a i mnoga tela koja su pokopana na području logora bila su prebačena na druga mesta, ili su uništena prilikom povlačenja. Veliki broj osuđenika nije ni uvođen u banjičke knjige već je direktno vođen u Jajince. Kroz logor je prošao i veliki broj logoraša sa Starog sajmišta, od kojih je najviše bilo Jevreja. Oni su bili transportovani na Banjicu kao popuna kvote koja se morala ispuniti za odmazdu, a takođe i zbog interniranja.

Streljanja i vešanja logoraša vršena su i u samom logoru.

ŠABAC KRVAVI MARŠ

Krvavi marš ili Marš smrti ustaljeni su nazivi za odmazdu Nemaca nad građanima Šapca koja je započela 24. septembra 1941. godine. Povod za stradanje Šapčana bio je napad Cerskog četničkog odreda pod komandom Dragoslava Račića u Šapcu 22. septembra.

U akciji čišćenja Šapca učestvovala je regularna nemačka vojska u saradnji sa nemačkom policijskom četom. Po naređenju Franca Bemea, tokom ove akcije uhapšeno je 4.410 muškarac između 14 i 70 godina, od kojih je streljano njih 47. Oni su usiljenim maršom sprovedeni u koncentracioni logor kod sela Jarak u Sremu. Dečaci od 14 godina pušteni su kućama, a ostali Šapčani postrojeni su u kolonu po pet i naterani da za četiri časa pređu put od 23 kilometara u trku. Nemački vojnici i Hrvati - sprovodnici kolone - putovali su na kamionima, konjima i biciklima. Iznemogle i nesposobne Šapačane, koji su padali od umora ili zaostajali, sprovodnici su usput sve likvidirali. Po izjavama preživelih, na putu od Mihajlovca do Jarka likvidirano je oko 120 ljudi.

Pripadnici nemačke vojske mučili su zarobljenike žeđu, glađu i batinjanjem. Nemci su pohapšene stanovnike vratili 30. septembra 1941. godine u Šabac, u novopostavljeni koncentracioni logor, a početkom oktobra streljali su oko 2.100 Srba.

KRUŠEVAC SLOBODIŠTE

Za vrelle Drugog svetskog rata nemački okupator je kao vid odmazde u Kruševcu sprovodio streljanja civilnog stanovništva. Prva žrtva odmazde bio je Veselin Nikolić, star 17 godina. Streljan je, a potom i obešen na Trgu kraj spomenika Kosovskim junacima u centru grada, 23. avgusta 1941. godine. Prva masovna odmazda nemačkih okupacionih snaga izvršena je u toku i nakon zajedničkog četničko-partizanskog napada na Kruševac 22. i 23. septembra 1941. kada je ubijeno 60 ljudi, među njima i četiri od pet sinova Ivana Miloševića: Vasilije (21 godinu star), Luka (20), Aleksandar (18) i Blagoje.
Kao vid represije na delovanja četničkih i partizanskih jedinica, nemačka vlast formirala je logor za političke zatvorenike iz kruševačkog kraja. Iz ovog objekta tokom rata izvođeni su zarobljenici i odvođeni na streljanje. Zabeleženo je 17 grupnih streljanja i mnogo više pojedinačnih, a ukupan broj žrtava iznosio je preko 1.000 ubijenih ljudi. Najmasovnije streljanje izvršeno je 29. juna 1943. godine, kada je ubijeno 324 lica. Poslednje streljanje izvršeno je 12. juna 1944, kada je stradalo 14 lica.

KRIVA REKA ŽIVI SPALJENI

Zločin u selu Kriva Reka i okolnim selima Mačkovac, Bačevci i Mramor, na istočnim padinama planine Kopaonika, 12. i 13. oktobra 1942. godine počinili su pripadnici 7. dobrovoljačke jedinice „Princ Eugen" u saradnji sa 9. bugarskom pešadijskom divizijom, pod komandom nemačkog generala Artura Flepsa. Stradalo je 320 civila prilikom svirepe odmazde, kada je život izgubilo i 15 dece mlađe od pet godina; tom prilikom 45 stanovika je zatvoreno u crkvu, koja je potom minirana. Po svedočenju preživelih seljak Janko Cvetković je živ spaljen.

KRALJEVO SMRT U LAGERU

Na mapi ljudskog stradanja u Drugom svetskom ratu, zločin koji su jedinice regularne nemačke vojske (Vermahta) počinile od 15. do 20. oktobra 1941. godine u Kraljevu, označava se kao zločin protiv čovečnosti.

Oružani napadi partizansko-četničkih jedinica na 717. diviziju Vermahta, u kojima je poginulo 14, a ranjeno 10 nemačkih vojnika, neposredno su poslužili za doslovno sprovođenje surovih nemačkih naredbi. Protivmera vojske Vermahta i nemačke Komande mesta bila je hapšenje preko 2.000 civila i njihovo zatvaranje u lokomotivsku halu u krugu Železničke radionice, mestu koje su savremenici po skladištima vojnog materijala jugoslovenske vojske nazivali Lagerom. Naredbu generala Franca Bemea - 100 talaca za jednog poginulog, 50 za ranjenog nemačkog vojnika - sproveo je u delo major Oto Deš.

Od 15-20. oktobra 1941. godine ispred mitraljeza vojnika 749. pešadijskog puka 717. posadne jedinice Vermahta, u grupama po 100, iz lokomotivske hale su izvođeni taoci. Rovovi koje su kopali postali su njihove rake. Postojeći utvrđeni podaci u poimeničnoj evidenciji 2.196 streljanih talaca — civila u Lageru u Kraljevu - govore da su među žrtvama bile 102 osobe mlađe od 18 godina i najmanje 29 žena.

DRAGINAC VELIKI POKOLJ

Tokom Drugog svetskog rata, u skladu sa zapovešću da se na okupiranim područjima za jednog ubijenog nemačkog vojnika strelja 100, a za ranjenog 50 civila, regularma vojska nemačke streljala je 2.950 ljudi iz Mačve i Pocerja. Najmlađa žrtva bila je stara svsga tri dana. Najveći pokolj odigrao se 14. oktobra 1941. godine u selima u dolini reke Jadar: Dragincu, Koreniti, Velikom Selu, Cikotama i susednim selima.

KRAGUJEVAC KRVAVI OKTOBAR

Streljanje u Kragujevcu 21. oktobra 1941. godine predstavlja jedan od najvećih zločina nemačkog Vermahta u toku Drugog svetskog rata. Povod za streljanje bili su nemački gubici 10 mrtvih i 26 ranjenih u borbi sa četnicima i partizanima na putu Kragujevac-Gornji Milanovac. Naredbu o odmazdi za ove gubitke doneo je teritorijalno nadležni komandant 749. puka sa sedištem u Kraljevu, major Oto Deš. Zadatak da sprovede akciju odmazde poveren je majoru Paulu Kenigu, komandantu I bataljona 724. puka, kao najvišem nemačkom oficiru u Kragujevcu.

U širem smislu, Kragujevačka tragedija obuhvata i streljanje koje je izvršeno po okolnim selima 19. oktobra i streljanje srpsko-jevrejske grupe 20. oktobra. U Spomen-muzeju „21. oktobar" do sada su prikupljeni podaci o 415 streljanih i 21 preživelom.

Streljanje je 21. oktobra nastavljeno u samom Kragujevcu. Više kolona uhapšenih ljudi iz raznih krajeva grada deporrtovano je u Topovske šupe 3. artiljerijskog puka „Tanasko Rajić" Prilikom hapšenja komandanti nemačkih bataljona nisu zaobišli ni kragujevačke srednje škole, iz kojih su uhapsili oko 1.000 đaka.
U prvoj grupi izvodeno je na streljanje 123 Srba i Jevreja, muškaraca i žena. Iz ove grupe deset ljudi preživelo je streljanje. Među njima bio je i Živojin Jovanović koji se 1947. godine pojavio na suđenju u Nirnbergu kao jedini svedok ovog nemačkog zločina.

Suočeni sa izvesnošću smrti, oni koji su imali sa čime i na čemu, a malo njih je to imalo, ispisali su poslednje poruke svojim najmilijima. Danas se u Spomen-muzeju čuvaju originali i kopije 43 poruke.

Prema do sada prikupljenim podacima 21. oktobra streljano je 2.264 ljudi, dok je 31 čovek uspeo da preživi streljanje. Ukupno, u ova tri dana, u okolnim selima i Kragujevcu, prikupljeni su podaci za 2.792 streljanih lica i 62 preživela.

Originalna dokumenta streljanih