Kneževa kancelarija i blagajna nalazile su se u jednoj prostoriji u „konačiću”, pošto je blagajna preneta iz Crnuće u Kragujevac maja 1819. godine. Kada je završen Šareni konak, blagajna je premeštena u jednu prostoriju tog konaka. Odatle u posebnu zgradu u blizini Šarenog konaka.109 Umesto kneginje Ljubice, koja je u Crnući pomagala knezu u rukovođenju blagajnom, u Kragujevcu su se tim poslovima bavili Dimitrije Đorđević (do Mitrovdana 1817) i Nikola Nikolajević (1817–1821); Jovan Ostojić, koji je nasledio Nikolajevića 1822. godine, potom Jakov Jakšić i Pavle Stanišić bili su kneževi haznadari do 1839. godine.110
Međutim, činovnici kneza Miloša bili su „nešto malo više od običnih slugu”.111 U jednom spisku koji je nastao 1837. ili 1838. godine pobrojano je 50 lica koja se stavljaju na dušu kneza Miloša, među njima bili su i pisari (sekretari) Pavle Teodorović, Sima Urošević, Aleksa Popovski i haznadar Nikola Nikolajević.112 Teodorović, za koga Vuk veli da je imao snažan moralni uticaj na kneza i da ga je podržao u uverenju „da ništa na ovome svetu nema sveto, i da ništa nije greota”, ubijen je između 1817/18. godine.113 Haznadar Nikolajević poreklom iz gružanskog sela Čestina, učenik Karlovačke bogoslovije, ostružnički učitelj u vreme Prvog srpskog ustanka, pogubljen je u Crnući 1822. godine, zbog kritike koju je uputio na račun kneza Miloša.114 Sekretar Sima Urošević, poreklom iz Banata, učesnik Kruščićke bune 1808. godine, prebegao je u Srbiju posle odležane robije i 1821. godine je stupio u kneževu službu. Do 1826. godine uživao je kneževu milost, „postane kod njega prvi sekretar, i nekolike je godine bio u takoj česti i milosti, da su mu i sama braća Miloševa morala laskati”. Zbog toga što je iz Dvora bez dozvole uzeo hranu, pao je u nemilost i nakratko otpušten iz službe. Ubrzo je vraćen, ali „koje od žalosti za pređašnjom svojom slavom i česti Urošević zdrav čitav padne u postelju i crkne na prečac (u početku 1827. godine)”, što otvara sumnju da nije umro prirodnom smrću.115 Aleksa Popovski, iz Kule u Bačkoj, glavom je platio zato što je pronađeno ljubavno pismo koje mu je uputila kneževa kći Savka.116
Svaki sekretar imao je nadimak, obično uvredljiv: Davidović: „Švrća” i „Lucifer”, Avram Petronojević „budala” i „vočić bez rogova”, Cvetko Rajović „Ćetko”, Jakov Živanović „Iguman”, Paun Janković „Baća” i tako dalje. Grubo i ćudljivo kneževo ponašanje prema potčinjenima, uticalo je na to da su u Kancelariji već početkom dvadesetih godina postojale naznake opozicionog stava prema kneževoj vladavini. Avram Petronijević, Lazar Teodorović i blagajnik Nikola Nikolajević pripadali su tzv. rusofilskoj struji, koja je težila da Srbiju od turskog pašaluka preobrazi u uređenu državu; protivili su se kneževim „pašinskim manirima”, a potajno su podržavani od Mihaila Germana, Prote Mateje i Jevrema Obrenovića. „Turkofili” prota Jovan Žujović i Pavle Sretenović, naprotiv, odobravali su kneževu vladavinu. U sukobu te dve struje, koje su se pojačale posle ugušenja Abduline bune 1821, glavom je platio haznadar Nikolajević.117
Kako je opozicija kneževoj autokratskoj vladavini jačala tridesetih godina 19. veka, u Kancelariji su umesto Davidovića, Petronijevića, nešto ranije Alekse Simića i Lazara Teodorovića, za sekretare postavljani Srbi „iz preka” na koje je knez Miloš mogao u većoj meri da računa: Stefan Radičević, Jakov Živanović i Pavle Jovanović, potonji mitropolit srpski Petar. Mitropolit je kratko držao stranu knezu Milošu, pa je prešao na stranu opozicije. Odsudnu borbu u Carigradu za vreme pripreme Ustava 1838. godine, vodili su Avram Petronijević, predvodnik deputacije, i Jakov Živanović, tadašnji direktor Kneževe kancelarije. Petronijević kao jedan od predvodnika opozicije, blizak ruskim diplomatama, u to vreme nenaklonjenim knezu Milošu, i osmanskim zvaničnicima, zalagao se, mimo kneževih uputstava i protiv njegovih interesa da se u Ustav iz 1838. unesu odredbe kojima bi bio suspendovan apsolutizam kneza Miloša. Jakov Živanović, kao knežev privrženik, bio je nemoćan da to spreči, pa je odmah posle povratka u Srbiju napustio mesto direktora Kneževe kancelarije.118
Prioriteti spoljne politike („budući da sam ja obremenjen mnogim stranim i važnim delima”) navele su kneza da u jesen 1820. u Kragujevcu ustanovi „Serbsku kancelariju”, koja se u izvorima različito nazivala „Kancelarija narodna serbska”, „Magistrat kragojevački” i „Sud kragojevački”. U nahijskim centrima od 1821. godine započeto je osnivanje magistrata, sudskih i upravnih organa. Knezovi u knežinama i kneževa braća Jevrem i Jovan, zapovednici nad više nahija, predstavljali su već čvrsto organizovanu policijsku strukturu. Narodna kancelarija u Beogradu, još više je izgubila na značaju kada je Sud kragujevački 1823. godine izdignut iznad ostalih sudova u zemlji pod nazivom „Sud obštenarodni srbski”, kasnije preimenovana u „Sud narodni Serbski”.119
Za razliku od Kneževe kancelarije, u koju su dolazili pismeni Srbi iz Austrije, knez je za članove Suda postavljao ljude iz Srbije, mahom nepismene. Jovan Simić Bobovac, prvi predsednik Suda, bio je poreklom iz valjevske Podgorine, rođen 1775. godine, za koga je knez Miloš bio „uveren o dovoljnom u sudejskim delima iskustvu”,120 pa Prota Mateja, istaknuti ustanički diplomata; zatim, šabački trgovac Pavle Radomirović, Mileta Radojković iz Jagodinske nahije, sa ugledom hrabrog borca iz ustanaka, i pomenuti Lazar Teodorović bili su predsednici Suda do njegovog ukidanja 1835. godine.121
Zbog toga što nije bilo nikakvih propisa i što se sudilo po zdravom razumu i običajnom pravu, parničari su često bili nezadovoljni presudama ne samo tog suda, nego i drugih magistrata. Apelacioni sud bio je sam knez Miloš, a „sudnica” prostor oko Velikog konaka. Gore na doksatu sedeo je vrhovni sudija okružen svitom, ispod nevoljnici koji su došli da traže pravdu. Često je sudište postajalo komično pozorište u kojem je glavni režiser bio Amidža.122 To je, uglavnom, slika Dvora u Kragujevcu i kneza Miloša dvadesetih godina, koju su nam ostavili Vuk, Nićifor Ninković, Aleksa Simić i drugi. Ali, sudilo se i razbojnicima, hajducima, kradljivcima, ubicama, prema kojima nije bilo milosti. Do izricanja presude prestupnici su u prvim godinama zatvarani u podrumu mutvaka pored konaka. Osuđeni na smrt su ubijani iz pušaka u gluvo doba noći, pa su posle bivali obešeni o staru krušku pored Dvora.123 Stara kruška – po zlu čuveno drvo, simbol surovosti kneževe vlasti, olujni vetar je u jesen 1837. godine iščupao iz korena što su „mnogi smatrali kao prst sudbine, koja knjazu predstoji”.124 Kasnije, kada je napravljena namenska zgrada Suda, u podrumu se nalazila apsana, dok su iznad stanovale sudije „po dva kadšto i više u jednoj sobi; žena ne dovode, jer ne znaju, koliko će ovde u službi ostati”.125
Poslovnicima o radu Suda uređen je 1828. i 1829. godine odnos službenika prema parničarima, disciplina, moral i dostojanstvo sudskog osoblja. Propisano je da se ne sudi na divanani, u odžakliji ili u sobama gde članovi suda obitavaju, već u za to određenoj prostoriji. U nadležnost Suda spadali su administrativni i upravni poslovi, izdavanje propisa, kneževih objava o izboru narodnih poslanika, propisi o kursu novca, „objavlenija” u vezi sa javnim moralom i tako dalje. Štaviše, nakratko, ustanovljen je 1826. godine „Sovjet serbski” u koji su imenovani članovi Suda narodnog i koji je trebalo „biti prvim do vladatelja evropjeski sudovima, iliti kancelarijama”. Ubrzo po osnivanju – Sovjet je ugašen.126 Inicijativom Vuka Karadžića 1828. godine počela je da zaseda „Zakonodateljana komisija”. Članovi „Zakonopraviteljne komisije” od 1834. godine bili su članovi Suda i Kancelarije. Zakoni nisu propisani, već se i dalje sudilo po ustaljenom običaju i praksi.127
Sudije Narodnog suda u donošenju odluka morali su i za najmanju sitnicu da se obraćaju knezu. Jula 1834. godine Nikola Ivanjac, član Suda okružja studeničkog došao je u Kragujevac radi dozvole za podizanje zgrade okružnog suda. Najpre se obratio knezu, ovaj ga je uputio na Sud, da bi na kraju Sud molioca ponovo uputio na kneza „budući da za ovake stvari ne treba da se neposredstveno Sudu narodnome, no Vama odnose, to ga mi opet Vašoj Svetlosti pošiljemo da izvidite Vi to njino delo i ako građe i majstore imaju, dopustiti i naredbu učiniti da grade”.128 Januara 1835. godine, prema Amidžinom izveštaju knezu Milošu, Sud se bavio „samo” brakorazvodnom parnicom kragujevačkog učitelja Ilije Mandića, „a drugim delima ne”.129 Članovi Suda su, katkad, izlagani kneževim furioznim kaznama, kao sekretar Đorđe Protić, koji je, po kneževom naređenju kažnjen batinama, ali ga je knez ubrzo „u znak velikodušija” postavio za člana Suda, a na njegovo mesto Mojsila Jankovića, koji je, takođe, javno kažnjen batinama. Član Suda Pavle Radomirović je, prema Vuku, preminuo samo zato što je iako bolestan, podvrgavajući se strogoj kneževoj naredbi, po ciči zimi iz Šapca kao dasku, a onoga drugog obese na njegovo mesto, te ljudi glede kad i u sela dolaze u čaršiju jerbo im je put bio pokraj te kruške” (Sećanje Alekse Simića, 70) krenuo u Beograd, pa je na putu preminuo.130 Zbog knez Miloševog odnosa prema činovnicima početkom tridesetih godina 19. veka razvila se u Narodnom sudu i Kneževoj kancelariji opozicija njegovoj vladavini, jezgro budućeg ustavobraniteljskog pokreta. Narodni sud je prestao da postoji 1835. godine i umesto njega Sretenjskim ustavom osnovan je Državni savet.
Prelaskom kneza Miloša u Kragujevac još jedna ustanova postala je karakteristično obeležje njegove apsolutističke vladavine – Narodna skupština. Skupština kao tradicionalna ustanova postajala je u sistemu knežinske samouprave. Novu ulogu dobila je za vreme Prvog srpskog ustanka kada se sastajala obično o „malom Božiću” i tada su vojne starešine raspravljale o važnim vojnim i državnim pitanjima. Za vreme prve vlade kneza Miloša skupštine su do 1830. godine redovno održavane.131 Na takozvanim malim skupštinama, o Đurđevdanu i Mitrovdanu, uz prisustvo nahijskih starešina odlučivalo se o visini poreza koji je trebalo prikupiti. Na velikim ili glavnim skupštinama, uz prisustvo većeg broja narodnih poslanika, činovnika i sveštenika proglašavane su važne odluke.132
Narodna skupština je odlučivala o visini poreza koji je trebalo prikupiti od naroda za određeno poresko polugodište. Međutim, knez Miloš je posle sprovedenog popisa poreskih i haračkih lica u Beogradskom pašaluku na Mitrovskoj skupštini 1819. godine nametnuo odluku da se prema tim spiskovima ubuduće ubiraju novčane obaveze od naroda. Time je uspostavio veću kontrolu nad prikupljanjem poreza i smanjio zloupotrebe starešina, koji su često za sebe zadržavali višak od naplaćenog poreza, i umesto sa vezirom i Narodnom skupštinom u Beogradu, porez suštinski sam „rezao” u Kragujevcu. Prikupljanje poreza po novim poreskim spiskovima otpočeto je od Đurđevskog polugodišta 1820. godine. Posledica odluke je ta što je višestruko povećan priliv prihoda u kasu, što je Turcima uskraćen uvid u finansijske tokove, i što je Narodna skupština od tada samo formalno konsultovana, a stvarno se saglašavala s kneževim predlozima o visini poreza.133
109 M. Petrović, Finansije i ustanove I, 450–452. 110 Isto. 111 M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, 454. 112 R. Ljušić, Kneževina Srbija, 203. 113 Na kneza Miloša snažan uticaj imao je pisar Andrija, bivši učitelj, rodom iz Sremskih Karlovaca „još veći šaljivac i podsmevač od Pavla Teodorovića” (V. S. Karadžić, Istorijski spisi I, 166). 114 M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, 518–536; M. Đ. Milićević, Pomenik, 423. 115 V. S. Karadžić, Istorijski spisi I, 168. 116 „Tako Miloš pogubi Popovskoga u samo ono vreme, kad se spremao u Beograd, da se inštalira za nasljedstvenoga knjaza Srbije” (V. S. Karadžić, Istorijski spisi I, 155). 117 M. Gavrilović, nav. delo, 518–520; AS, ZMP, 358. 118 Ljubomirka Krkljuš, Stefan Radičević: skica za portret jednog pisca srpskih zakona i ustava, Zbornik Matice srpske za istoriju 49 (1994) 137–147; R. J. Popović, Avram Petronijević, 105–115; J. Živanović, Nekoliko primečanija na knjigu Slaveni u Turskoj od Kiprijana Roberta, Spomenik SKA VI (1890), 1–99. 119 M. Gavrilović, nav. delo, 312–313; V. Petrović, Građa za istoriju I, 370–372. 120 M. Đ. Milićević, Pomenik, 37–39. 121 M. Petrović, Finansije i ustanove I, 588–590; M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, 311–313; Milovan Ristić, Osnivanje prvog suda (magistrata) u Požarevcu 1821. godine, Braničevo 6 (1960) 43–48. 122 Amidža je parničare nagovarao da se knezu obraćaju sa binjektaša viskog kamena sa kojeg je knez uzjahivao konje (V. Karadžić, Istorijski spisi I, 131). 123 „Događalo se zimi da se onaj obešeni smrzne, a oni oće drugog da obese, pa nema druge grane na kruški za vešanje, no samo jedna, onda uzmu onoga smrznutoga obešenjaka, pa ga polože po granama, 124 J. Hadžić, Spomeni iz mojeg dnevnika, 169. 125 V. S. Karadžić, Istorijski spisi I, 159. 126 M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, 335–338. 127 M. Petrović, Finansije i ustanove I, 610–611; M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, 332–333; R. Ljušić, Kneževina Srbija, 233–235; 128 AS, KK, XIV–357. 129 Naime, učitelj Ilija Mandić „po starom svom običaju napije se podobro, pa onda otera svoju ženu, tako ostane neko vreme, mislili smo kad se otrezni da će se pokajati od učinjena greha, no on ostane u tom delu postojan” (AS, KK, XV–1524). 130 V. Karadžić, Istorijski spisi I, 157, 177; N. Ninković, nav. delo, 259–264. 131 Narodne skupštine nisu sazivane 1831, 1832, 1833. i 1838. godine (R. Ljušić, Kneževina Srbija, 210). 132 M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, 328– 329; LJ. Kandić, Prilog proučavanju položaja skupštine u sistemu vlasti Srbije u prvoj polovini XIX veka, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 10 (1973) 17–30; Ista, Sastav skupština i početak predstavničkog sistema u Srbiji u prvoj polovini XIX veka (do 1839), Anali Pravnog fakulteta. Beograd 1–2 (1960) 134–151; Ista, Skupštine i izbori narodnog predstavnika za vreme prve vlade Miloša Obrenovića, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 6 (1969) 155–168; R. Ljušić, Kneževina Srbija, 209–213. 133 A. Vuletić, Od poreskih spiskova do prvog popisa stanovništva i imovine. Ovladavanje ljudskim i materijalnim resursima u oslobođenoj Srbiji (1815–1834), u; Srpska revolucija i obnova državnosti Srbije, dvesta godina od Drugog srpskog ustanka, Beograd 2016, 155. Skupština je, doduše, pre toga, pod knez Miloševim uticajem donela nekoliko političkih odluka; na primer 1816, kada je osuđen i ubrzo potom pogubljen Petar Moler, pa 1817. kada je kneza Miloša proglasila za naslednog kneza, (M. Gavrilović, Miloš Obrenović II, 328–330; M. Petrović, Finansije i ustanove I, 54–55. Bunu Marka Abdulića 1821. Aleksa Simić dovodi u vezu s gubitkom prava narodnih starešina da prikupljaju porez po novim poreskim spiskovima (Sećanja Alekse Simića, 79).
Komentara: 0