Prestoni Kragujevac: Od orijentalnog ka modernom; ’Glavni ljudi varoši naše’

PRESTONI KRAGUJEVAC - RADOMIR J. POPOVIĆ, ALEKSANDRA VULETIĆ, PREDRAG ILIĆ

PREDGOVOR; IZ SADRŽAJA; BELEŠKE O AUTORIMA
RAĐANJE PRESTONICE
DVOR
KNJAZ I PRAVITELJSTVO SRPSKO U KRAGUJEVCU
KRAGUJEVAC - VOJNA PRESTONICA
PRESTONICA PO VOLJI NARODA 1840-1841. GODINE
PRESTONIČKI SLUŽBENICI
ŽIVETI U KRAGUJEVCU

Od orijentalnog ka modernom

Okretanje evropskim uzorima u političkom i društvenom životu pratilo je i okretanje modernom načinu privređivanja. Orijentalni zanati, kao privredno nasleđe turske vlasti, nisu mogli u potpunosti da zadovolje potrebe Dvora, pa je knez Miloš rano počeo da poziva „moderne” zanatlije u Kragujevac, da rade za njega i njegovu porodicu, činovnike i vojsku. U junu 1824. knez je pozvao zidara Antonija, „Talijana”, da mu na konaku sazida „štokator, a ne po ovim običajima tavan”, i to „samo da pokaže kako valja, pa će posle ovi majstori raditi moći”.¹⁵⁴ Tri godine kasnije u Kragujevac su stigla dva „transporta” šnajdera radi šivenja vojničkih uniformi, a za njima su došli i šusteri i šloseri.¹⁵⁵

Većina modernih zanatlija dolazila je iz susedne Monarhije i u Kragujevcu je boravila privremeno, do završetka ugovorenog posla. Početkom 30-ih godina šnajder Đoka Valenić radio je u Kragujevcu sa četiri svoje kalfe za potrebe vojske; godine 1834. došao je i šnajder Jozef Tataj, „koji zna i nemačke i madžarske haljine krojiti”, da šije uniforme knezu i njegovim činovnicima. Osim pomenutih, sredinom 30-ih godina u Kragujevcu se pominje veći broj šnajdera.¹⁵⁶ Pisac Sreten L. Popović zabeležio je da je kao kragujevački đak kaput i pantalone prvi put video na šnajderu zvanom Pobra Miško, koji je u Kragujevac stigao iz „preka”.¹⁵⁷ Evropski način odevanja brzo je privukao i varošane, barem one koji su šnajderske usluge mogli sebi da priušte. Stoga pored šivenja za dvor i vojsku, mnogi šnajderi počinju da rade i „privatno”, dok se pojedini okreću samo radu za varoško stanovništvo.¹⁵⁸

Kao što su umesto terzija sve traženiji bili šnajderi, tako su i umesto papudžija sve popularniji bili šusteri. U Kragujevcu se 1834. pominje šuster Franc Velic iz Austrije, koji se tu neko vreme bavio svojim zanatom a potom napustio varoš. Tri godine kasnije u Kragujevcu je boravio šuster Jovan Dobrić, koji je šio vojničke cokule, a kao ispomoć su mu dodeljene domaće papudžije.¹⁵⁹ Tišler Georgije Gamperl radio je enterijer za kragujevačku apoteku 1836. godine sa kalfama koje je doveo iz Nemačke. Za razliku od većine stranih zanatlija, koji bi po završenom poslu otišli iz Kragujevca, Gamperl je molio srpske vlasti da sa kalfama i preko zime ostane u varoši; osim što je izrazio očekivanje da će i na proleće za njih biti posla, u molbi je naveo i da je „ovde, u svom novom otečestvu i familiju stekao”.¹⁶⁰ Sajdžija Jozef Piler pominje se u Kragujevcu 1835, a dve godine kasnije i Aron Babić koji je, kao i tišler Gamperl, izjavio da u Kragujevcu želi da ostane.¹⁶¹ U proleće 1834. u Kragujevac su došli i lederi (kožari); naredne godine leder Jozef Korman predložio je srpskim vlastima da naprave ugovor prema kojem bi narednih šest-sedam godina on učio „domaće sinove” lederskom zanatu, a zauzvrat bi uživao sva građanska prava i slobode; tražio je i godišnju platu u iznosu od 200 talira.¹⁶² U februaru 1837. postignut je sporazum sa lederom Jovanom Rajmboldom, kojim mu je „ovdašnja pravitelstvena tabakana” poverena na upravu.¹⁶³

Moderni zanati tako su počeli postepeno da potiskuju stare, orijentalne zanate: dunđere potiskuju zidari, ekmedžije pekari, terzije šnajderi, papudžije šusteri, dogrmadžije tišleri, tabake lederi. Osnivanje tipografije u Kragujevac je dovelo i sasvim nove vrste zanatlija – štampare, slovolivce i knjigovesce, čijih orijentalnih preteča u čaršiji nije ni bilo. Sledeći korak u modernizaciji privrede bila je industrijalizacija; gubitak funkcije političkog i administrativnog centra Srbije, Kragujevac je sredinom 19. veka kompenzovao funkcijom industrijskog centra zemlje.

„Glavni ljudi varoši naše”

Osim profesionalnih podela, na osnovu vrste zanata i trgovine kojima su se poslovni ljudi u čaršiji bavili, među njima je postojala i izdiferenciranost koja je počivala na razlikama u bogatstvu i socijalnom statusu. U to vreme, najunosnije zanimanje bila je trgovina; nisu, međutim, svi trgovci bili u prilici da ostvaruju velike prihode, već samo oni koji su se upuštali u krupne trgovačke poslove. Razlike u zaradi postojale su i unutar pojedinih esnafa; bolje zarade ostvarivale su zanatlije koje su se osim osnovne profesije bavile i trgovinom. Najpreduzimljivije čaršilije su osim bavljenja zanatima i trgovinom zakupljivale i kasapnice i/ili kantar u varoši. Vođeni poslovnim interesima, vodeći ljudi u čaršiji su se međusobno udruživali i razdruživali, danas su trgovali jednom robom, sutra drugom, pozajmljivali su novac jedni drugima, dugove su vraćali, a nekad i nisu, pa su se međusobno sudili, često su nastojali da „zaobiđu” zakonske prepreke i ograničenja u svom poslovanju, a sve u borbi da materijalno prosperiraju. Materijalni uspeh donosio im je i socijalni prestiž u čaršiji. Njihova reč se slušala na esnafskim skupštinama. Oni su najčešće birani za tutore maloletnicima bez očinskog staranja i brigu o njihovoj imovini. O svim važnim pitanjima za čaršiju i varoš, Kragujevački sud se dogovarao s istaknutim čaršilijama. Oni su birani i u organe vlasti – čaršilija Stojko Stojanović je sredinom 30-ih godina imenovan za člana Kragujevačkog suda, a Dmitar Milojević za direktora kragujevačke policije.

Iz redova istaknutih čaršilija birani su čaršijski (varoški) knezovi, koji su predstavljali sponu između čaršije i varoši, s jedne, i organa državne vlasti, s druge strane. Oni su izviđali manje sporove u varoši, skupljali porez u čaršiji i raspolagali novcem iz opštinske kase. Tokom 20-ih godina 19. veka kao čaršijski knezovi u Kragujevcu pominju se Stepa Jovanović, Vesa Milovanović i Nedeljko Stojković Dena.164 Kako je broj stanovnika u varoši rastao, pojavila se potreba za izborom većeg broja zvaničnika koji će otpravljati čaršijske i opštinske poslove. Tridesetih godina u Kragujevcu se pominju kmetovi, koji su imali iste dužnosti kao i varoški knezovi – sakupljanje poreza, izviđanje parnica među čaršilijama, posredovanje između čaršilija i lokalnih organa vlasti i sl. Na primer, u jesen 1836. godine Kragujevački sud izdao je nalog policiji „da sazove kmetove varoške, i zapovedi im da najpravednijim načinom i savesno porez ovaj [mitrovski] razrežu i pokupe”.¹⁶⁵ Parnice između čaršilija prvo su slate kmetovima na izviđanje, pa tek onda u sud, ukoliko kmetovi ne bi uspeli da ih reše.¹⁶⁶

U jednom dokumentu iz 1830. godine kao „kmetovi i glavni ljudi varoši naše” pominju se Stojko Stojanović, Hrista Pejović, Đorđe Vasović (Vasić), Ivko Stojanović, Kosta Karadžić, Petar Vesović i Stojan Topal Pavlović.¹⁶⁷ Narednih godina, većina njih se u istoj ulozi pominje i u drugim dokumentima, a za Kostu Karadžića se ponekad navodi i da je „prvi kmet”. Godine 1834. Kragujevački sud je iz svakog esnafa pozvao nekoliko „viđenijih” ljudi na dogovor oko važnih pitanja za čaršiju i varoš. Na dogovor su pozvani: Filip Miladinović, Sima Radivojević, Jovo Mijović i Ivko Stojanović (terzijski esnaf); Stevan Ilić, Dmitar Srećković, Mita Veljković, Novica Stefanović i Stevan Đorđević (mehandžijski esnaf); Petar Vesović, Stamenko N. i Boško Petković (ćurčijski esnaf); Božin N. i Andrija Vasić (tufegdžijski esnaf); Nikola Krstić, Vučko Nešić (Nešković) i Stojko Stojanović (papudžijski esnaf); Jovan Đorđević, Cvetko Mitrović i Milenko Marković (mutavdžijski esnaf); Jorgać N. i Nastas N. (kujundžijski esnaf); Radovan Šaponja (abadžijski esnaf).¹⁶⁸ Većina pomenutih čaršilija pominje se u raznim dokumentima lokalnih vlasti, najčešće u vezi sa svojim poslovnim, ali i društvenim aktivnostima. Za nekolicinu njih ćemo u kratkim crtama predstaviti osnovne biografske podatke do kojih smo došli:

Stojko Stojanović – bio je papudžija i/ili ćurčija¹⁶⁹ i vlasnik tabane; godine 1829. bio je varoški kmet, a dve godine kasnije pominje se i kao arendator varoške kasapnice. Bio je član, a potom i predsednik Kragujevačkog suda 1835. godine; naredne godine otpušten je s te dužnosti. Odlazak iz državne službe nije, međutim, naškodio njegovim poslovnim aktivnostima; već sledeće godine, prilikom licitiranja opštinskog kantara, Državni savet je preporučio sudu da se „Stojku kantar teslimi”. Iste godine ga je i neka udovica tužila da joj otima plac. Stojko je bio imućan čovek pa sa našao na meti lopova koji su mu ukrali „par pištolja sa srebrnim karikama i jabukama, jedan nož veliki belokorast s kanijama srebrnim i jedan sat bez kutije”.¹⁷⁰

Stojan Topalović (Topal Pavlović), verovatno je sin trgovca Pavla Topala koji se pominje 1831. godine, kada je u Vidin išao trgovinom. Naredne godine i Stojan je krenuo put Rumelije trgovinom, a 1833. bio je arendator varoške kasapnice. Iskoristio je tu priliku da pored kasapnice sazida kuću, pa je kasapnica morala biti izmeštena. Stoga mu je sledeće godine zabranjeno da je licitira: „svim čaršijlijama dozvoljeno je licitirati, osim Stojanu Topalu”. Sa ortakom Vučkom Nešićem trgovao je kožama, držao salane pored Lepenice, topio i prodavao loj. Godine 1836. učestvovao je na licitaciji za varoški kantar. Stojan je sina Jovana upisao u Kragujevačku gimnaziju. Sin mu je ubrzo ispoljio mladalačko buntovništvo: okrivljen je za saučesništvo u pisanju paškvila protiv člana Opštenarodnog suda Đorđa Protića.¹⁷¹ Stojan Topal voleo je da se „šali”, a zbog jedne „šale” završio je i na sudu.¹⁷²

Dmitar Milojević bio je trgovac. Imenovan je za direktora kragujevačke policije 1836. godine. Da je bio imućan čovek, vidimo iz podatka da je 1833. prodao svoju kuću Janićiju Đuriću, članu Narodnog suda, za 100 dukata cesarskih. Imao je još jednu kuću, koja je svakako bila jedna od boljih u varoši, pošto je u njoj odseo engleski konzul Hodžes prilikom boravka u Kragujevcu 1837. godine.¹⁷³

Ivko Stojanović bio je terzija, a dužnost varoškog kmeta obavljao je početkom 30-ih godina. Krajem 1834. kragujevačka opština je protiv njega podnela tužbu zbog pronevere opštinskog novca. Ivku je na teret stavljeno da je „pri sebi opštinskih novaca 10 hiljada i više groša u gotovini od poreza imao, s kojim novcima isplaćivali su oni kneza čaršijskog, policaja, učitelje, birove, kočijaše i proče troškove čaršijske”. Kada mu je zatražen novac za isplatu nekih opštinskih troškova, Ivko je izjavio da mu je novac, kao i poreski tefter, izgoreo u požaru. Osim Ivka, na sudskom ispitu saslušan je i veći broj svedoka, uključujući i prvog kmeta varoši, Kostu Karadžića; njihova svedočenja bila su u suprotnosti sa Ivkovom verzijom događaja. Sud je zaključio da je Ivkova odbrana neosnovana, a u zapisniku je navedeno i da je on „po svojoj volji, kako je sam ’teo, nameštao u svome računu, [što] i sam navodi govoreći: Naznačujem što sam izdao otprilike bez tevtera, i što se birov setio, a za koga se nije setio, ne znam”. Pošto su sabrani svi prihodi i rashodi koje je kmet Ivko imao, naloženo mu je da 3.408 groša i 20 para opštinskog novca vrati u opštinsku kasu.¹⁷⁴ Ne znamo da li je kmet Ivko vratio novac, ali znamo da je dve godine kasnije, zajedno sa kmetom Đorđem Vasićem, molio da mu se odloži vraćanje kredita koji je na ime trgovačkih poslova uzeo iz državne kase. Kao razlog za odlaganje naveo je materijalnu štetu koju je u požaru pretrpeo.¹⁷⁵

Naslovna ilustracija: Divit (Narodni muzej Kragujevac)

^{154 Arhivska građa za zanate, XXIX.}
^{155 Knjažeska kancelarija. Kragujevačka nahija 1815–1839, 491–492.}
^{156 To su Aleksa Karamatović iz Zemuna, Nikola Milosavljević, izvesni Kuzman, Korka Matijaš (Maćaš), Manojlo Tolčinski, Lazar iz Vidina itd, AS, KK, XV/1146, 1206, 1732, 1849, 2111, 2125; AS, SOK, DP, 1835/236; 1838/540; 1839/806. U jednom dokumentu navedeno je da je šnajder Nikola Milosavljević u Kragujevac došao iz Beograda 1831. godine, a da se posle njegove smrti njegova udovica udala za šnajdera Korka, AS, SOK, DP, 1835/76.}
^{157 Arhivska građa za zanate, 34-35.}
^{158 U martu 1838. Lazar šnajder se žalio na šnajdera Tolčinskog da, pored toga što šije za vojsku, šije i privatno; pošto je on šio samo privatno, Tolčinski mu je nanosio štetu, AS, KK, XV/2125.}
^{159 AS, SOK, DP, 1834/99, 1837/491, 492.}
^{160 Među njegovim kalfama po imenu se pominje Johan Hils iz Vitenberga, AS, KK, XV/1898; AS, SOK, DP, 1836/762.}
^{161 D. Obradović, nav. delo, 305; AS, KK, XV/2087.}
^{162 AS, KK, XV/1362, 1533. Tri godine kasnije u Kragujevcu se pominju i leder majstori Vasa i Jovan, AS, SOK, DP, 1838/612.}
^{163 Arhivska građa za zanate, 65.}
^{164 O njima videti u odeljku Znamenite ličnosti prestonog Kragujevca.}
^{165 AS, SOK, DP, 1836/767.}
^{166 U slučajevima kada su se međusobno sporili članovi istog esnafa, njihovu parnicu dužni su bili da rasprave čelni ljudi esnafa, AS, SOK, DP, 1837/487, 762; 1838/1176, 1180, 1226; 1839/582, 611, 621, 631.}
^{167 Isto, 1830/571.}
^{168 Isto, 1834/341.}
^{169 Stojko Stojanović se u prethodno navedenom dokumentu navodi kao član papudžijskog esnafa, dok se u većini drugih spominje kao ćurčija. Pretpostavljamo ipak da se radi o istoj osobi.}
^{170 Isto, 1829/448; 1831/900; 1832/334; 1834/113, 336; 1835/13, 251; 1836/10; 1837/16.}
^{171 Isto, 1831/904; 1832/478; 1833/872; 1834/113; 1835/151; 1836/157, 361, 651; 1837/487.}
^{172 U sudskom protokolu zabeleženo je da je jednom prilikom „imao šalu sa Milivojem Bandžulom ovdašnjim” i da su „psovali jedan drugom ženu iz šale”; psovanje „iz šale” je, međutim, preraslo u vređanje, a potom i u fizički obračun, pa su obojica sukobljenih aktera završila na sudu, videti: isto, 1829/593.}
^{173 Isto, 1833/127.}
^{174 Isto, 1835/4, 66.}
^{175 AS, KK, XV/1723.}