STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković

1. DEO: UVOD

2. DEO: KRATKA ISTORIJA VOJNIČKIH GROBALJA U SVETU I U SRBIJI

Još od antike pa nadalje, sukcesivne civilizacije u Evropi obraćale su posebnu pažnju na ukop vojnika stradalih u borbama. Nekoliko primera je dovoljno da se to ilustruje. Posle Bitke kod Heroneje 338. g. pre nove ere (u kojoj su se trupe makedonskog kralja Filipa II borile protiv Atinjana, Tebanaca i njihovih saveznika), i pobednici i poraženi sahranjivali su svoje mrtve prema istim verskim obredima, kako bi umanjili gnev bogova. Tebanci su tom prilikom na tumulusu koji je pokrivao njihove poginule podigli spomenik obložen kamenim lavom (lokacija je otkrivena 1880, a ekshumirano je 226 skeleta). S druge strane, kod Atinjana je postojalo posebno groblje za one građane koji su umrli za svoju zemlju, severozapadno od Akropolja. Drevne civilizacije, posebno Grci i Rimljani, često su gradili kenotafe (prazne grobnice), u znak sećanja na svoje sunarodnike ubijene u stranim zemljama. Rimske legije su pažljivo pokopavale svoje mrtve, bilo pojedinačno sa nadgrobnim spomenicima u blizini vojnih logora, bilo u masovnim grobnicama nakon velikih bitaka. Takav je slučaj bio i 15. g. nove ere, kada je rimski vojskoviđa Germanik pokopao skelete legionara ubijenih šest godina ranije tokom Bitke u Teutoburškoj šumi protiv germanskih plemena. Naravno, zakopavanje ostataka preminulih vojnika je, osim odavanja počasti, uvek bilo usko povezano sa verom u zagrobni život.

Suprotno tome, manjak poštovanja prema stradalim vojnicima javlja se sa protokom istorije, kada se sve više angažuju plaćenici i kada se rat na strani (van svoje zemlje) i građanski rat mešaju, kao signal moralne degradacije civilizacije. Nakon srednjeg veka, to je posebno došlo do izražaja u XVII veku, tokom Tridesetogodišnjeg rata u centralnoj Evropi (1618-1648), kada su brojni plaćenici na bojnim poljima pljačkali mrtve i klali ranjene, ostavljajući da ih pojedu lešinari. Izvesni stepen napretka ostvaren je u XVIII veku, kada su velike kraljevske vojske počele da propisuju odredbe za sahranjivanje vojnika, uglavnom zasnovane na običajima drevnog prava.

Napoleonovi ratovi početkom XIX veka bili su prvi koji su rasporedili ogroman broj trupa u velikim bitkama, a time i prvi koji su proizveli masovne gubitke među vojnicima u kontinuitetu. Bilo je to i razdoblje kada su se pojavila osnovna higijenska pitanja, posebno briga o tome kako se nositi sa poginulima u ratu. Preovlađujuća praksa u to vreme bila je kopanje masovnih grobnica u koje su nasumično bacani muškarci iz sopstvenih redova ili oni poginuli na neprijateljskoj strani. Nekoliko takvih grobnica je otkriveno do danas. Na primer, u Viljnusu u Litvaniji 2001. pronađena je masovna grobnica sa telima nekoliko stotina vojnika Napoleonove Velike armije, a nedavno je na obalama reke Berezine u Belorusiji pronađena još jedna takva.

Vojnička groblja kakva ih danas poznajemo prvi put se pojavljuju u XIX veku. Njihovo poreklo poklapa se kako sa pomenutim masovnim ratovima, a time i sa velikim brojem smrtnih slučajeva, tako i sa praksom sveopšteg regrutovanja koje potiče iz vremena Francuske revolucije. Od tada je ne samo svaka porodica, već i čitav narod tugovao za gubitkom svojih vojnika, branilaca domovine. Pored toga, radi se o vremenu romantizma i stvaranja modernih nacija, kada evropske države prvi put počinju da pripisuju značaj i pojedincu u grupi, a reč je o fenomenu koji će se tek razvijati.

Do velike prekretnice došlo je u junu 1859, kada je švajcarski humanitarac Anri Dinan u užasu primetio nedolično ponašanje francu- skih i pijemontskih vojnika prema mrtvim i ranjenim Austrijancima u Bici kod Solferina. Ovo tragično iskustvo potaknulo ga je na osnivanje Međunarodnog komiteta Crvenog krsta i promovisanja uspostavljanja međunarodnog ratnog zakona, koji je na kraju ugledao svetlost dana u Ženevskoj konvenciji iz 1864. i Haškoj konvenciji iz 1899. godine. To je bio početak procesa kodifikacije rata, uključujući i pravila za sahranjivanje vojnika i obeležavanja njihovih grobova, kako domaćih i savezničkih, tako i protivničkih.

Američki građanski rat između saveza severnih i južnih država SAD-a (Severa i Juga), koji je trajao od 1861. do 1865, označio je još jednu važnu fazu u rešavanju pitanja vojničkih grobova. Za samo četiri godine u ratu je ubijeno čak 600.000 vojnika (potonji događaji u Evropi pokazali su da je upozorenje koje je pružio ovaj prototip modernog industrijskog ratovanja bilo, nažalost, u potpunosti ignorisano na Starom kontinentu). Pošto su borbe završene – usledio je događaj bez presedana: formirana su zajednička vojnička groblja, na kojima su sahranjivani vojnici obe strane, sa individualnim grobnicama za sva identifikovana tela. Osim toga, nadgrobni spomenici imali su identičan izgled bez obzira na vojni čin preminulog, njegovo društveno poreklo ili religiju. To je dovelo do stvaranja možda i najpoznatijeg vojničkog groblja na svetu, u Arlingtonu u Virdžiniji, poslednjeg počivališta posmrtnih ostataka vojnika iz svih ratova u kojima su se borile američke trupe. Prekid s tradicijom korišćenja odvojenih masovnih grobnica, bez individualnih podataka o vojnicima, bio je posledica demokratske države u nastajanju, koja je i u praksi poštovala jednakost za svakog stradalog pojedica.

^{Prilog 3: Vojničko groblje u Arlingtonu (SAD)}

S druge strane, tokom Francusko-pruskog rata 1870-1871. većina oficira pokopana je u individualnim grobovima, dok su redovni vojnici obe strane obično sahranjivani u zajedničkim grobnicama (kosturnicama) u blizini ratišta. Ipak, posmrtni ostaci oko 37.000 vojnika položeni su u pojedinačne grobove, iskopane na posebnim „vojnim parcelama” koje su se nalazile na opštinskim grobljima, mahom sa sekularnim spomenicima mrtvima, bez verskih obeležja. Usled neregulisanih propisa po ovom pitanju, po završetku ratnih dejstava, u odredbama člana 16. Frankfurtskog mirovnog sporazuma (potpisanog u januaru 1871) vlade Francuske i Prusije obavezale su se da će odati počast grobovima svih vojnika na svojoj teritoriji i obezbediti njihovo održavanje. Prvi put u istoriji državno zakonodavstvo je pomenulo pojam „prava na stalni odmor” za vojnike koji su dali živote za svoju zemlju, bez obzira na stranu u ratu. To je bio jedan od ključnih znakova novog odnosa evropskih nacionalnih država prema vojnicima poginulim u borbama. Zapravo, može se reći da je taj trenutak označio početak stvaranja savremenih vojničkih grobalja. Ubrzo potom je Francuska, koja je bila zadužena za gotovo 132.000 grobova na svojoj teritoriji, kupila zemljište isključivo radi sahrane vojnika obeju država.

Za vreme Drugog burskog rata u Južnoj Africi 1899-1902. Britansko carstvo je uspostavilo običaj da svoje vojnike sahranjuje u zasebnim grobovima. To je takođe bila praksa, koliko su to okolnosti dozvoljavale, korišćena tokom Prvog svetskog rata, kako bi se obeležilo priznanje nacije za žrtvu svakog palog vojnika. Budući da je „totalno ratovanjeˮ uključivalo čitavu naciju, bilo je jedino ispravno da nacija na ovaj način oda počast ubijenim u borbama. Bojna polja postala su tako i sveta mesta. No, obim žrtava u Prvom (1914-1918) i Drugom svetskom ratu (1939-1945), koji je zbirno dostizao čak sto miliona ljudi, od čega su trećinu činili vojnici, bio je bez presedana. U praksi, to je značilo da su vojnici pokopani onako kako je to bilo moguće u datom trenutku, bez obzira na postojeće konvencije i ugovore koji su regulisali ovo pitanje. Hiljade vojnika je sahranjeno na ratištima u pojedinačnim ili zajedničkim grobnicama od strane svojih drugova. Sahranjivani su tamo gde su pali u akciji, ili na postojećem groblju u blizini bojnog polja. Pojedinci koji su preminuli u bolnicama iza borbenih linija obično bi bili sahranjeni na groblju u blizini bolnice. Ove sahrane su bile registrovane, uz obeležavanje lokacije pokopanih. Međutim, s obzirom na prirodu ovih velikih ratova, to često nije bilo moguće. Ogromni gubici onemogućavali su posvećivanje pažnje svakom stradalom vojniku. Takođe, grobovi i groblja smešteni na području ratišta neretko su bili oštećeni naknadnim borbama na istoj lokaciji, što je rezultiralo gubitkom originalnih obeleženih grobova. Uz to su tehnička dostignuća naoružanja, koje su koristile sve strane, često uzrokovala tako strašne povrede da nije bilo moguće identifikovati ili čak naći celo telo za ukop. Ovi faktori su generalno odgovorni za veliki broj nestalih na svim stranama i za hiljade grobnica na kojima je identitet žrtava opisan kao „nepoznat”. S druge strane, porodice pogunulih su prirodno očekivale da će znati lokaciju groba voljene osobe, bilo zbog hodočasničke posete ili zbog repatrijacije tela. Kao rezultat toga, u većini država tokom ili posle Prvog i Drugog svetska rata osnovane su stručne službe za registraciju ratnih grobova, čije je delovanje doprinelo da danas širom sveta imamo više hiljada uređenih vojničkih grobalja iz oba svetska rata.

Države uključene u svetske ratove odlučile su da na razne načine odaju počast stradalim vojnicima. Osim uređenja centralnih vojničkih grobalja, nakon konflikata ispitana su manje poznata groblja, i mnogi sahranjeni na njima ili oni u pojedinačnim grobnicama premešteni su na groblja veće koncentracije. Najčešće su formirane velike spomen-kosturnice sa hiljadama pokopanih vojnika, čija imena su isklesana u kamenu ili bronzi, a neretki su i spomenici „neznanom junaku”, koji reprezentuju sve neidentifikovane ratnike. Pojedina manja groblja i zasebne grobnice ostavljene su u znak zahvalnosti za žrtvu ovih pojedinaca. Uprkos ranije uspostavljenoj praksi označavanja grobova vojnika svih strana, pobednici su često imali običaj (pretežno u zavisnosti od eventualnih zločina okupatora) da obeleže mesta isključivo svojih poginulih. To objašnjava činjenicu da se za lokacijama pokopa mnogih vojnika poražene strane traga i posle sto godina. Zapravo, savremena nemačka država smatra da postoje na desetine hiljada nemačkih vojnika koji su pali u akciji, a čiji ostaci još uvek nisu evidentirani.

^{Prilog 4: Francusko-nemačko groblje iz oba svetska rata u Strazburu (Francuska)}

Kada je reč o Srbiji, kao posebne (namenske) celine vojnička groblja se pojavljuju u drugoj polovini XIX veka, nakon jačanja autonomije srpske kneževine i potpune obnove državnosti 1878. godine. Kao i drugde u Evropi i svetu, uglavnom se prave ratna groblja za vojnike poginule tokom ratnih dejstava, odnosno u našem slučaju: za vreme Srpske revolucije 1804-1815, srpsko-turskih ratova 1876-1878, Srpsko-bugarskog rata 1885, balkanskih ratova 1912-1913. i Prvog svetskog rata 1914-1918. godine. Mahom su građene spomen-kosturnice u kojima su polagani ostaci vojnika poginulih tokom određene bitke ili sa određenog područja, a koji su godinama prikupljani i prenošeni sa manjih lokaliteta u centralnu grobnicu. Vojnici koji bi umrli u mirnodopskom periodu uglavnom su sahranjivani na građanskim (civilnim) grobljima ili u blizini kasarna. Izuzetak su činila samo vojnička groblja u Kragujevcu (1866) i Beogradu (1887), kao prva stalna vojnička groblja u Srbiji, nastala u blizini vojnih bolnica; na njima su u kontinuitetu sahranjivani vojnici, kako u ratno (umrli od ratnih rana), tako i u mirnodopsko vreme (umrli od bolesti ili nekog drugog uzroka). Ujedno, to su i jedna od prvih vojničkih grobalja te vrste na svetu. U drugoj polovini XIX veka u Srbiji se javlja i fenomen krajputaša – spomenika bez groba, koje je rodbina poginulog vojnika, u nedostatku njegovog tela, podizala uz glavne seoske saobraćajnice, ukazujući prolaznicima na palog junaka i njegov doprinos otadžbini.

Svi pomenuti oblici sahranjivanja vojnika i obeležavanja njihovih grobnih mesta bili su bez jasno definisane pravne osnove. Tek početkom XX veka, kada je tokom balkanskih i Prvog svetskog rata Srbija izgubila orgoman broj vojnika⁶, od kojih značajan broj van granica zemlje, javila se potreba da se zakonski urede pravila za obeležavanje mesta njihovog pokopa, što je bila i državna obaveza na osnovu Versajskog mirovnog sporazuma iz 1919. godine. Odmah po okončanju svetskog sukoba Ministarstvo vera i Ministarstvo vojske i mornarice novostvorene države (Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca) krenuli su u regulisanje ovog pitanja, što je (1919) rezultiralo donošenjem Uredbe, a potom (1921) i Zakona o uređenju naših vojničkih grobalja i grobova u otadžbini i na strani, kao i grobalja izginulih vojnika i mornara, ratnih zarobljenika i interniranih lica, državljana: Nemačke, Austrije, Ugarske i Bugarske, sahranjeni na našoj državnoj teritoriji. Moderan zakon, u duhu zaključaka Versajske konferencije, između ostalog je predviđao da se sva vojnička groblja, a po mogućstvu i pojedinačni grobovi srpskih i stranih (savezničkih i okupatorskih) vojnika, bez obzira na lokaciju nekropole i veroispovest pokojnika, urede i održavaju, kao i da se vodi evidencija o svim sahranjenim vojnicima. Ovaj zakon, zajedno sa akcijama na uređenju vojničkih grobalja koji su mu prethodili, uzrokovao je formiranje čak 1.815 srpskih grobnica rasutih u 18 država širom Evrope, severne Afrike i Bliskog Istoka.⁷ Među njima, kao najveća, izdvajala su se dva srpska vojnička groba u inostranstvu: na Zejtinliku u Solunu (Grčka) – gde je sahranjen 7.441 ratnik, i u Jindrihovcima (Češka) – sa posmrtnim ostacima 7.100 srpskih i 189 ruskih vojnika.

Osim toga, treba pomenuti i da je, u sveopštem duhu podizanja spomenika „neznanom junaku” u državama pobednicama širom sveta, na Avali 1938. podignut monumentalni mauzolej – Spomenik Neznanom junaku, u čast svim palim srpskim vojnicima u ratovima 1912-1918. godine.

^{Prilog 5: Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku u Solunu (Grčka)}

Kraj Drugog svetskog rata doveo je do uspostavljanja novog političkog sistema u Jugoslaviji, a time i do drugačijeg odnosa države prema vojnom sepulkralnom nasleđu. Taj novi odnos ogledao se u trima bitnim promenama, pretežno ideološke prirode. Jedna je podrazumevala ne samo odsustvo brige, već i de facto eliminaciju grobova neprijateljskih vojnika u Jugoslaviji. Novi zakoni kojima su regulisana pitanja domaćih i stranih vojničkih grobalja u Srbiji – poput republičkog Zakona o uređivanju i održavanju groblja boraca (1964) i federalnog Zakona o obeležavanju i održavanju grobalja i grobova pripadnika savezničkih armija i drugih stranih armija na teritoriji Jugoslavije (1975) – izostavljanjem navođenja grobnih mesta za neprijateljske vojnike podrazumevali su da isti ne zaslužuju obeležje dostojno ratnika, za razliku od pripadnika Jugoslovenske narodne armije i drugih savezničkih vojski. S tim u vezi, u trećem stavu prvog člana zakona iz 1975, pod pripadnicima „drugih stranih armija na teritoriji Jugoslavije”, koji nisu bili iz savezničkih država, podrazumevali su se „pripadnici stranih armija i odreda koji su se sa narodima i narodnostima Jugoslavije borili protiv zajedničkog neprijatelja u toku Drugog svetskog rata”. To se odnosilo na vojnike iz država Trojnog pakta koji su tokom rata prešli na savezničku stranu, formirajući svoje posebne odrede, poput vojnika fašističke Italije (nakon njene kapitulacije septembra 1943) i bugarskih vojnika (nakon sloma fašističke Bugarske, godinu dana kasnije). Iako vojnici okupatorskih armija nisu eksplicitno navođeni, drugi član pomenutog federalnog zakona ticao se direktno njih: „Groblja i grobovi pripadnika stranih armija koji nisu obuhvaćeni članom 1 ovog zakona, a nalaze se na teritoriji Jugoslavije, obeležavaju se i održavaju u skladu s međunarodnim obavezama Jugoslavije, ako međudržavnim sporazumom nije drukčije određeno”. S obzirom na brojne zločine nacističko-fašističkih trupa u Jugoslaviji tokom Drugog svetskog rata, ali i na autoritarno ustrojstvo nove države, na terenu to je značilo da na teritoriji Jugoslavije više nisu mogla da se nađu očuvana obeležja za preminule okupatorske vojnike, i to ne samo za one iz Drugog svetskog rata, već i iz Prvog, budući da su u oba globalna konflikta osvajači na Balkanu dolazili iz istih država. Po inerciji, isti stav primenjivao se i prema pripadnicima domaćih vojski koje su bile kolaboracionističke ili u neprijateljskom odnosu prema jugoslovenskim partizanima (ustaše, četnici, nedićevci, ljotićevci itd).

Druga promena ticala se odnosa prema vojnim memorijalima iz ranijeg (monarhističko-kapitalističkog) perioda države. Uprkos tome što je prvi član navedenog zakona iz 1964. garantovao održavanje grobova i grobalja svih vojnika „žrtava neprijateljskog terora palih za oslobođenje na teritoriji Socijalističke Republike Srbije” (što je podrazumevalo i vojnike poginule u više oslobodilačkih ratova do 1918) – reinterpretacija prošlosti u novom ideološkom ključu na većinu ratova Kraljevine Srbije gledala je kao na osvajačke ratove „velikosrpske buržoazije”. To je uzrokovalo da se sepulkralnim obeležjima srpskih vojnika nije posvećivala dovoljna pažnja, pa su mnoga groblja iz tog vremena postala zapuštena. Tako i Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama.

Treća promena odnosila se na modifikaciju obeležavanja mesta pokopa vojnika, u smislu dodavanja masivnih futurističkih spomenika na lokacijama najvećih spomen-kosturnica, u znak sećanja na heroizam i žrtvu partizanskog borca, i na velike otadžbinske bitke Drugog svetskog rata. Osim memorijalnog značaja, ovi spomenici su bili simboli moći nove socijalističke države.

^{Prilog 6: Spomenik Bitka na Sutjesci vajara Miodraga Živkovića u Memorijalnom kompleksu Tjentište (Bosna i Hercegovina), na mestu gde je tokom istoimene bitke juna 1943. poginulo oko 7.500 jugoslovenskih partizana}

Sa krvavim raspadom zajedničke države i procesom reetnifikacije jugoslovenskih naroda devedesetih godina prošlog veka, dolazi do revizije odnosa prema spomeničkoj kulturi bivše države. S jedne strane, to u Srbiji dovodi do postepene diskreditacije i dehumanizacije partizanskog vojnika, a sa druge – do glorifikacije srpskog monarhističkog ratnika. Posledica takvih tendencija je kopernikanski obrt u vidu revitalizacije vojničkih grobalja iz perioda pre 1941, kao i marginalizacije i zapuštanja onih nastalih posle 1945. godine. Novi Zakon o ratnim memorijalima, usaglašen sa evropskom pravnom regulativom, donet je 2018; ostaje nam da sačekamo i vidimo na koji način će se manifestovati njegova primena u periodu koji sledi, ne samo u pogledu obeležavanja i održavanja srpskih i jugoslovenskih vojnih memorijala iz vremena različitih vladajućih ideologija – već i u pogledu ponovnog obeležavanja grobnih mesta okupatorskih vojnika, za šta se sve češće čuju zahtevi iz inostranstva.

^{6 Prema istraživanjima istoričara Ljubodraga Dimića, samo u Velikom ratu stradalo je oko 35% srpske populacije, tj. Srbija je imala oko 1.250.000 poginulih (402.435 vojnika i 845.000 civila) i 500.000 invalida sa trajno smanjenim radnim sposobnostima (Dimić 1998: 66).
7 Izneti podaci predstavljaju rezultate istraživanja dr Aleksandra Nedoka i general-majora Milisava Sekulića, izložene na naučnom skupu Srpski vojni sanitet u Prvom svetskom ratu, održanom u Beogradu 30. septembra 2014.}

O AUTORU

Nenad Karamijalković rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa; i jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.

Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama".

STRANICA KOJA SE ČUJE - ZORAN MODLI
PRVI PRVI NA SKALI FB STRANA, TVITER, INSTAGRAM