STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković

„Ne vidi se krst ni ploča, zalud oko traži groba...”

J. J. Zmaj

„Najveću uvredu činimo mrtvima time što iz osećanja obaveze ulažemo napor da ih se sećamo. Pravo sećanje ne zasniva se na tome da nadvladamo slabo pamćenje, već da doživimo stvarnost na pravi način. Ako pomisao na mrtve ne donosi ništa plodonosno, pustite je da zamre u vidu spomenika ili venaca – i tako je beskorisna.”

Mejbel Dirmer (Mabel Dearmer), Karnarvon, Vels 1872 – Kragujevac 1915.

Posvećeno srpskom vojniku

UVOD

Odlukom Narodne skupštine Republike Srbije iz decembra 2011. u Srbiji se 21. oktobar obeležava kao državni praznik – Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu. Prvi put je na ovaj način obeležen naredne godine, a izbor samog datuma vezan je za jedan od najvećih zločina koji je učinjen nad civilnim stanovništvom u Drugom svetskom ratu. Reč je o streljanju oko 3.000 ljudi u Kragujevcu (prevashodno u Šumaricama) i okolini 19, 20. i 21. oktobra 1941. od strane nemačkih trupa. S ciljem očuvanja sećanja na žrtve ove tragedije i prenošenja antiratne poruke, 1953. godine formiran je Odbor za izgradnju Spomen-parka Oktobarskim žrtvama u Šumaricama, koji je 1960. reorganizovan u Spomen-park „Kragujevački oktobar”, ustanovu kulture i memorijalni kompleks. U okviru njega, 1976. otvoren je i specijalizovani Muzej „21. oktobar”. Danas Spomen-park zauzima površinu od 352 hektara u Šumaricama, sastoji se iz dva dela (erdoglijskog i sušičkog) i od 1979. predstavlja kulturno dobro – znamenito mesto od izuzetnog značaja.¹

Međutim, u Spomen-parku u kragujevačkim Šumaricama ne nalaze se samo masovne grobnice streljanih civila u brutalnom zločinu Vermahta, već i najstarije i najveće vojničko groblje u Srbiji, na kome su sahranjivani srpski vojnici još od šezdesetih godina XIX veka. Uprkos toj činjenici, istraživanje Starog vojničkog groblja u Šumaricama (naziv koji je 1955. zvanično usvojen za ovaj lokalitet) tek je poslednjih godina dobilo na značaju i došlo u fokus interesovanja stručnih radnika u nauci i kulturi Grada Kragujevca. Razlozi za višedecenijsko izbegavanje bavljenja ovom temom leže u činjenici da je čitavo groblje nakon Drugog svetskog rata bilo zapušteno, i da je njegovo ignorisanje, analitičko i praktično (na terenu), bilo posledica ideološke odluke komunističkih vlasti.² Zanemarivanje groblja i njegova postepena devastacija su, nažalost, sprovedeni uz prećutnu saglasnost kragujevačkih ustanova kulture, uključujući i Spomen-park „Kragujevački oktobar”, budući da klima u društvu nije bila povoljna za zaustavljanje takve vrste političke odluke. Drugim rečima, s obzirom na to da se radilo o namenskom zapuštanju najvećeg groblja srpskih (monarhističkih) vojnika u jednopartijskoj (socijalističkoj) Jugoslaviji, razumljivo je zašto je ova tema bila tabuisana dugi niz godina, sve do raspada pomenute države devedesetih godina XX veka. S druge strane, iako je Staro vojničko groblje u Šumaricama bilo uređeno i koliko-toliko održavano u Kraljevini Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji, i u tom periodu bilo aktivno (na njemu su sahranjivani vojnici sve do kraja Drugog svetskog rata) – ostaje činjenica da i predratna istoriografija nije poklanjala dovoljno pažnje ovom znamenitom mestu. To je razlog što o Starom vojničkom groblju do danas nije publikovan nijedan stručni rad, odnosno naučna monografija ili članak.

^{Prilog 1: Mapa Spomen-parka „Kragujevački oktobar” u Šumaricama, sa spomenicima i grobljima koji se nalaze na njegovoj teritoriji, uključujući i Staro vojničko groblje (izvor: Digitalna arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ)}

Prvi koji je pružio ozbiljnije informacije o Starom vojničkom groblju u Šumaricama bio je kragujevački profesor istorije Dragoljub Bakić, koji je početkom šezdesetih godina XX veka napisao više redova posvećenih ovom sepulkralnom prostoru, inkorporiravši podatke o groblju u kazivanje o umetničkom spomeniku mermernog lava, koji je nekada zauzimao centralnu poziciju na groblju. Naziv članka glasio je Spomenik na vojničkom groblju.³ Bili su to skromni, ali značajni počeci bavljenja ovom temom. Proći će više od tri decenije od završetka Bakićevog rada – dok se ne pojave novi podaci o Starom vojničkom groblju, u jednako skromnom obimu. Posebno potpoglavlje, sa nekoliko pasusa, posvetio je ovom groblju istoričar Boriša Radovanović u monografiji Stari Kragujevac (Kragujevac 1996), a par rečenica arhitekta Veroljub Trifunović u knjigama Arhitektura o Kragujevcu (Kragujevac 1996), Urbanizam Kragujevca: 20. vek (Kragujevac 2004), i Interbellum – arhitektura o međuratnom Kragujevcu (Kragujevac 2009). Autor Željko Zirojević u delu Večni mir o kragujevačkim grobljima (Kragujevac 2002) Vojničko groblje čak i ne spominje, dok se samo jedna rečenica o istom može naći u knjizi Ime i broj Staniše Brkića (Kragujevac 2007), kao i u uvodu monografije Kragujevačka groblja grupe autora (Kragujevac 2008). Koncizne informacije o groblju pružio je Kragujevački leksikon (na kome je učestvovalo više od 40 autora), objavljen 2013. od strane Službenog glasnika, da bi krajem iste godine sve podatke o Starom vojničkom groblju iz navedenih radova sumirao na svom veb-sajtu pomenuti arhitekta Veroljub Trifunović (http://trifunovickg.com), u elektronskom članku nazvanom Kragujevačke Šumarice – kako se predeo menja.

Ipak, pravi generator interesovanja za Staro vojničko groblje, odnosno prvi koji se ovom problematikom detaljnije pozabavio, bio je kragujevački novinar i publicista Miloslav Samardžić, koji je 1. oktobra 1998. u časopisu Pogledi objavio članak bombastičnog naslova – Komunisti porušili Zejtinlik u Srbiji! U njemu je – na osnovu svedočenja fotografa Milovana Rakonjca i jedne njegove stare fotografije Vojničkog groblja – izneo veoma smele tvrdnje o približno 2.500 drvenih krstova na grobovima vojnika u Šumaricama koji su porušeni nakon Drugog svetskog rata, što je, ukoliko bi se tvrdnje pokazale tačnim, ukazivalo da se radi o jednom od najvećih vojničkih grobalja u Srbiji⁴, ali i o jednom od najvećih posthumnih zločina sprovedenih u našoj zemlji. Članak je sadržao i interesantne autorove navode o sahranjivanju austrougarskih i nemačkih vojnika iz oba svetska rata na ovom groblju, tik uz srpske ratnike, kao i priču o dva monumentalna mermerna spomenika lava, čuvara groblja, koji su izvorno bili namenjeni za mauzolej Karađorđevića na Oplencu (o čemu je prvobitno pisao Dragoljub Bakić). Pokrenuti Samardžićevim člankom, kao i pismom kojim se novinar još ranije obratio predsedniku Skupštine grada Kragujevca, gradske vlasti su obećale da će nadležne ustanove kulture i stručne službe istražiti ovu kontroverzu i da će rezultati istraživačkog rada činiti osnovu za rešenje budućeg statusa i stanja Starog vojničkog groblja. Ostalo je na obećanju, a jedino su tokom 1994-1995. godine (pre navedenog slučaja) Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac i Vojska Jugoslavije zajedničkom akcijom obnovili sačuvane spomenike na groblju (nadgrobnici datovani od 1868. do 1936) i uredili sepulkralni prostor. Kasnije (1998), povodom 80. godišnjice proboja Solunskog fronta, na lokalitetu je podignut Spomenik borcima Šumadijske divizije I i II poziva iz Prvog svetskog rata. Od tog trenutka može se pratiti porast interesovanja struke i javnosti za Staro vojničko groblje u Šumaricama. Uprkos tome, ni naredne dve decenije nisu iznedrile ozbiljno istraživanje i naučnu raspravu na ovu temu, tako da su svi Samardžićevi navodi, kao i podaci drugih autora o groblju – uglavnom ostali na nivou hipoteza.

Značajan pomak usledio je tek decembra 2016, kada je, nakon sve većeg interesovanja domaće, ali i strane javnosti za Vojničko groblje – posebno nakon službene posete Gradu Kragujevcu članova Nemačkog saveza za brigu o ratnim grobovima (Der Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge) – na predlog istoričara Marka Terzića oformljena tročlana komisija ustanove Spomen-park „Kragujevački oktobar”, s ciljem prikupljanja pouzdanih informacija o groblju.⁵ Nakon šestomesečnog istraživanja komisija je prikupila nove, dragocene podatke i predstavila ih javnosti. Oni su potvrđivali Samardžićeve navode da su na groblju, pored srpskih, sahranjeni i okupatorski (austrougarski i nemački) vojnici iz Prvog svetskog rata – ali ne i tvrdnje da su na njemu pokopani nemački vojnici iz Drugog svetskog rata, sem tri vojnika sahranjena na ovom lokalitetu avgusta 1944. Komisija je došla i do vredne arhivske građe koja je ukazivala da je na šumaričkom Vojničkom groblju, koje se prostiralo na oko dva hektara površine, sahranjeno najmanje 3.200 vojnika (mahom u Prvom svetskom ratu), zbog čega je konstatovano da je reč o jednom od najvećih vojničkih grobalja u Srbiji. Iste godine kada su objavljeni ovi podaci (2017), Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac izveo je konzervatorsko- restauratorske radove na groblju (revitalizacija 259 obeleženih grobnih mesta sa 156 nadgrobnika), koje danas predstavlja vredan primerak naše stare sepulkralne umetnosti i vojnog memorijalnog nasleđa.

Uprkos ovim važnim otkrićima, mnoga pitanja u pogledu formiranja, širenja, a potom i marginalizacije, pa čak i eventualnog rušenja Starog vojničkog groblja – ostala su otvorena ili nedorečena. Tu, pre svega, mislimo na godinu nastanka groblja, tačan ili približan broj pokopanih lica (bilo da je reč o srpskim ili okupatorskim vojnicima), izgled i dimenzije groblja, datiranje prestanka sahranjivanja na njemu, kao i na razrešenje problematike mogućeg namernog uništenja groblja. Nepostojanje pouzdanih odgovora na ova pitanja i posle više decenija pokazatelj je koliko je tema Starog vojničkog groblja u Šumaricama i dalje intrigantna, sa mnoštvom dilema, neproverenih podataka i poluistina, koje ćemo pokušati da razrešimo.

^{Prilog 2: Staro vojničko groblje u Šumaricama 2020. (izvor: Fototeka Nenada Borisavljevića)}

Monografija koja se nalazi pred vama zasniva se na rezultatima istraživanja koje je autor sproveo tokom tri godine (2017, 2018. i 2019) u Srbiji, Nemačkoj i Austriji, a koje je fokusirano na dva centralna aspekta Starog vojničkog groblja u Šumaricama. Jedan, primaran, je istorijski ugao istraživanja (utvrđivanje svih fakata vezanih za hronologiju postojanja groblja i za vojnike sahranjene na njemu), a drugi, sekundarni, je etnološki (prikaz i valorizacija sačuvanih nadgrobnika, kao tvorevina sepulkralne narodne umetnosti, sa posebnim osvrtom na spomenik Kamenog lava u središtu groblja). Sa metodološke strane, istorijski nivo istraživanja sastojao se od prikupljanja i obrade arhivske građe o Starom vojničkom groblju, uz evidentiranje svedočanstava pojedinaca i njihovu uporednu analizu sa dosad objavljenim podacima. Etnološki ugao proučavanja sastojao se od in situ analize nadgrobnika nakon završenih konzervatorsko- restauratorskih radova (2017), u vidu utvrđivanja svih vrednosnih elemenata ove sepulkralne kulturne baštine (ispitivanje tipologije spomenika, ukrašavanja, epitafa i fizičkog stanja nadgrobnika) i davanje predloga za pravilnu rehabilitaciju i revitalizaciju groblja.

Cilj monografije je sveobuhvatni prikaz Starog vojničkog groblja u kragujevačkim Šumaricama i izgrađivanje primerenog odnosa prema njemu u budućnosti, prevashodno u pogledu negovanja kulture sećanja domicilnog stanovništva, ali i radi potpunijeg i tačnijeg informisanja stranih posetilaca Spomen-parka „Kragujevački oktobar”.

O AUTORU

Nenad Karamijalković rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa; i jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.

Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama".

^{1 Za više informacija o Spomen-parku pogledaj u Spomenici ove ustanove (Kragujevac 2016).
2 Detaljnije o motivima ovakve odluke pozabavićemo se kasnije u radu.
3 Svi radovi profesora Dragoljuba Bakića (1896-1968) prikupljeni su i objavljeni posthumno, 1972. godine, u vidu kapitalne monografije Pet vekova Kragujevca.
4 Najveća spomen-kosturnica u Srbiji nalazi se u Lazarevcu, u kripti crkve Svetog Dimitrija, u kojoj su pokopani posmrtni ostaci više desetina hiljada srpskih i austrougarskih vojnika poginulih krajem 1914. godine u Kolubarskoj bici. Za njom sledi Spomen-kosturnica branilaca Beograda 1914-1918, na beogradskom Novom groblju, u kojoj počivaju kosti 4.603 srpskih vojnika, kao i Spomen-kosturnica na Ceru, u selu Tekerišu, u kojoj je sahranjeno oko 3.500 srpskih vojnika i jedan broj Čeha pripadnika austrougarske vojske stradalih avgusta 1914. u Cerskoj bici. Međutim, reč je o masovnim grobnicama uniformnog (zatvorenog) tipa, koje su građene kao poslednje prebivalište vojnika poginulih u određenoj bici, za razliku od šumaričkog Starog vojničkog groblja, koje je bilo klasičnog/stalnog karaktera, sa zasebnim grobovima i obeležjima.
5 Komisiju su činili Marko Terzić (kustos Muzeja „21. oktobar”), Predrag Ilić (arhivista i tadašnji direktor Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu) i Veljko Leković (pravnik iz Gradske uprave Grada Kragujevca).} 

STRANICA KOJA SE ČUJE - ZORAN MODLI
PRVI PRVI NA SKALI FB STRANA, TVITER, INSTAGRAM