Kragujevac je u Drugom svetskom ratu prvi put bombardovan prilikom ulaska Nemaca aprila 1941. godine. Tada je bačeno nekoliko granata usled čega je do temelja izgoreo Oficirski dom. To je bio najveći objekat dvorskog kompleksa i glavna rezidencija kneza Miloša - Kneževski (Knjaževski) ili Muški konak, zapisano je u Kragujevačkom čitalištu. Građen je od 1817. do 1821. godine.
Naredno stradanje Kragujevca bilo je pod savezničkim bombama 22. jula 1944. godine. Tridesetak "letećih tvrđava" bombardovalo je srce Šumadije, a prema izveštaju Srpske državne straže, u koji je uvid imao istoričar Predrag Ilić, poginulo je 39 ljudi, teže ranjenih bilo je 45. Pri ovoj intervenciji porušeno je oko 50 kuća, a tada je pogođen i potpuno je izgoreo hotel Takovo.
Kragujevac je gađala i sovjetska avijacija i to 29. oktobra 1944. godine, osam dana posle oslobođenja. Bombardovano je naselje iznad Gradske bolnice. U ulicama Jug Bogdana i Visokog Stevana poginulo je osmoro ljudi, od toga sedmoro dece uzrasta imeđu tri i 14. godina, kaže Ilić za portal Prviprvinaskali.com.
Iz monografije "Avijatičari Šumadije 1912-1944" Veljka Lekovića podatak i da se nekoliko dana posle oslobođenja Kragujevca, iz pravca Kraljeva pojavila nemačka eskadrila koja je svoj tovar bombi istresla na sušički aerodrom. Tu su bili smešteni Sovjeti i Banovinska bolnica u koju su upravo bili prebačeni ranjenici iz partizanske divizijske bolnice iz Stragara, rekao je autor novinaru Zoranu Mišiću. Tom prilikom izginulo je celokupno ljudstvo iz obezbeđenja bolnice, a u rejonu aerodroma je poginulo nekoliko crvenoarmejaca. Bilo je to psolednje ratno dejstvo na području Kragujevca u Drugom svetskom ratu.
OSTALI IZVORI
1941.
April
9/10. april - Pod uticajem pete kolone, koja je digla lažnu uzbunu, jugoslovenski 2. lovački puk zapalio avione na aerodromu kod Kragujevca
11. april - Delovi nemačke 11. oklopne divizije zauzeli Kragujevac
...Kraljevo je napadnuto 6. aprila, a u napadu na Niš 8. aprila poginulo oko 600 ljudi. Do 17. aprila 1941. godine, kada je kapitulirala vojska Kraljevine Jugoslavije bombardovani su i Leskovac, Kragujevac, Novi Sad, kao i više gradova u delovima bivše Kraljevine u kojima su uglavnom gađani strateški objekti i uništavani infrastruktura i aerodromi.
...1. vazduhoplovna lovačka brigada imala je u svom sastavu 2. i 6. lovački puk. Komanda brigade nalazila se na aerodromu Zemun; štab 6. lovačkog puka i jedna vazduhoplovna grupa sa dve eskadrile lovaca Me-109 na aerodromu Krušedol, a druga vazduhoplovna grupa sa dve eskadrile lovaca "Me-109" i "Ika-3" na aerodromu Zemun. Stab 2. lovačkog puka i jedna vazduhoplovna grupa sa dve eskadrile lovaca "hariken" na aerodromu kod Knića, a druga vazduhoplovna grupa ovog puka sa dve eskadrile lovaca "Me-109" na aerodromu kod Kragujevca. Brigada je imala zadatak da presretanjem i borbama u vazduhu sa neprijateljskim vazduhoplovnim formacijama štiti prostoriju Vojvodine i severne Srbije od granice do linije: Rtanj-Foča. Kao poseban i važan zadatak brigadi je dato da štiti od neprijateljskih udara iz vazduha Beograd kao politički i administrativni centar zemlje, a takođe Kragujevac, Čačak, Kraljevo i Kruševac kao industrijska mesta...
Tok borbenih dejstava vazduhoplovstva
Lovačka avijacija
Drugi puk je od početka u aprilskim događajima bio najmanje aktivan od svih jedinica operativnog vazduhoplovstva. Iako je bazirao relativno blizu nije pritekao u pomoć odbrani Beograda. Kolebljivost komandanta puka i ostalih viših starešina je znatno doprinela da se stvori situacija neangažovanja. Pod uticajem rada pete kolone, koja je noću 9/10. aprila napravila lažnu uzbunu, zapaljeni su avioni na aerodromu Kragujevac. Komandant puka je 12. aprila napustio jedinice, spustio se avionom na zemunski aerodrom i tamo se predao folksdojčerima, koji su zajedno sa drugim elementima pete kolone preuzeli vlast. Pet posada sa avionima je pokušalo da preleti u SSSR, ali im nije uspelo. Od upućenih za SSSR tri aviona su nestala na marš-ruti, a dva su se vratila na aerodrom Knić. Ostali sastav puka letači i neletači, pošto su uništili sav materijal, odstupali su u pravcu Sarajeva. Neki su dospeli do Nikšića i uspeli su da se prebace u Grčku, a većina je bila zarobljena.
...Da su avioni Drugog puka, iz Kragujevca i Knića, zaista bili iznad Beograda 6. aprila postoji pouzdanije svedočenje. Pisac Veljko Leković), str. 60, iznosi priču vazd. nared. teh. čin. pilota lovca Miodraga Veskovića: 6. aprila u 7,30 poleteli smo sa a/d Kraljevo (možda je jedna eskadrila 52. grupe tada bila u Kraljevu... vl.) avionima „Harikenima“ za Beograd. Moj pratilac nared. pilot lovac Antonije Aleksandrović zbog kvara motora spustio se oko Avale. U 7,45 nadleteo sam Beograd, ali tada neprijateljskih aviona nije bilo nad gradom.
Nije nam poznato koliko je aviona tom prilikom doletelo iz Drugog puka nad Beograd...
...Poznato je da je p.puk. Franja Pirc posle 6. aprila bio u svom puku... P.puk. Pirc doneo je strašnu odluku za jednog komandanta, i ne samo za njega, i naredio je da se u noći 9/10. aprila zapale svi avioni Drugog lovačkog puka, oni u Kragujevcu i oni u Kniću...
Kapetan Ivo Oštrić komandir 164. eskadrile i još trojica pilota nisu prihvatili da izvrše ovu naredbu... Piloti lovci kap. Ivo Oštrić, por. Mato Momčilović, narednik vojni čin. Veljko Vujičić, poleteli su 9. aprila, iako je bilo loše vreme, sa namerom da se prebace u Bosnu; četvrti pilot iz te grupe, Uroš Perović, na poletanju se zaglavio u blatu i morao je da odustane... Zbog magle i niskih oblaka, kap. Oštrić pada kod sela Rogojevca, Mate Momčilović kod manastira Vraćevšnice, a V. Vujičić nedaleko, kod sela Crnuće; svi su poginuli (V. Leković8) , str. 64).
Ovu istoriju nam je potvrdio i poznati veliki poznavalac i hroničar našeg vazduhoplovstva g. Šime Oštrić, sin poginulog kap. Ive Oštrića. Pre mnogo godina g. Šime je obišao selo Rogojevac i istraživao taj događaj.
Priča koja traje godinama i koja je mnogo puta ponovljena, priča da su se kap. Oštrić i njegov pratilac sudarili u magli i tako poginuli, nije tačna! U toj priči se govorilo da je kap. Oštrić poleteo sa namerom da odleti u SSSR – i to verovatno nije tačno!...
Isti pisac, Veljko Leković, (str. 64), zapisao je da se vreme 12. aprila bilo osetno prolepšalo i da su tog dana iz Kragujevca preleteli u Zemun p.puk. Franja Pirc, k-dant sada obezglavljenog i bez aviona Drugog lovačkog puka, k-dir 163. eskadrile kap. Miloš Bajagić i rez. pilot Boris Cijan. Ne zna se kojim avionom/avionima su doleteli...
Nemačka prethodnica ušla je u nebranjeni Beograd 12. aprila, sledećeg dana nemačke trupe su okupirale Beograd...
DRUGI VAZDUHOPLOVNI LOVAČKI PUK U APRILSKOM RATU 1941. GODINE
...Saveznici su bombe 1944. najčešće bacali na Niš, 15 puta. Na Kraljevo šest puta, Podgoricu, Zemun i Alibunar četiri puta, a Novi Sad tri puta. Smederevo, Nikšić, Ćupriju i Popovac kod Paraćina bombardovali su po dva puta. Razarali su i civilne ciljeve Sremske Mitrovice, Rume, Velikog Bečkereka, Kruševca, Peći, Kragujevca, Kovina, Pančeva, Velike Plane, Bijelog Polja, Prijepolja, Kuršumlije, Prokuplja, Vučja, Lebana, Grdelice, Podujeva, Raške, Stalaća, Mitrovice, Prištine..
- Bi-Bi-Si je na Uskrs 1944. objavio vest da su saveznici na zahtev maršala Tita bombardovali Beograd. Na to je smesta reagovao Bogoljub Jeftić, poslanik jugoslovenske vlade u Forin ofisu, i uručio demarš zbog direktnog stavljanja saveznika na jednu stranu u građanskom ratu. Jeftiću je usmeno obrazloženo da saveznici bombarduju čitavu Evropu, pa ni Beograd nije izuzetak. Međutim u belešci Forin ofisa o tom događaju piše: "Nama bi bilo draže da Bi-Bi-Si nije objavio tu vest jer ovako imamo neprijatnu dužnost da objašnjavamo svoju politiku". U britanskoj vladi je nesumnjivo postojala podrška Titovom pokretu - kaže prof. dr Momčilo Pavlović, direktor Instituta za savremenu istoriju Srbije.
...Englezi i Amerikanci su postajali sve drskiji. U subotu, 22. jula 1944. obrušili su se na civilni voz koji je saobraćao između Kraljeva i Čačka. Ubili su četiri putnika, a 12 teško ranili. Na stanici u Kraljevu, ubili su ravno 30 ljudi.
Istog dana prvi put je bombardovan i Kragujevac, u kome je ubijeno više od 30 nevinih ljudi, žena i dece. Pale su i prve bombe na periferiju Kruševca, u selo Bivolje, na Glibovac i druga sela u okolini Smedereva i Smederevske Palanke.
U petak, 11. avgusta 1944. organizovano je noćno razaranje nezaštićenog Kraljeva. Šest bombi palo je na Dečji dom.
Komanda korpusa "Baron f. Miler": napad u dolini Zapadne Morave, zapadno od Trstemka, zastao je pred jakim neprijateljem. Neprijatelj neprekidno vrši jak pritisak na Kragujevac sa severa i zapada...
19. oktobar 1944.
Ugrožavanje pokreta u Bugarskoj, sa istoka, ne izaziva zabrinutost. Glavna opasnost dolazi iz rejona Kragujevca i Niša, odakle neprijatelj prodire prema Kos. Mitrovici i hoće da se prebaci u dolinu Ibra....
22. oktobar 1944.
Kod Korpusa "Baron f. Miler" vode se žestoke borbe istočno od Kraljeva i Kragujevca. Prodor ruske borbene grupe iz Kragujevca prema Čačku je u toku...
Posle šestočasovnih borbi protiv delova nemačke Borbene grupe -Fišer- (14. puk 7. SS divizije -Princ Eugen-, 749. puk 117. pešadijske divizije i oko dva bataljona 1. brdske divizije) i Borbene grupe -Hart- (Štab 359. puka, dva pešadijska bataljona, jedan divizion i četa tenkova) 17. udarna divizija NOVJ i 113. divizija Crvene armije oslobodile Kragujevac. U tim borbama je poginulo 400, ranjeno preko 400 i zarobljeno 150 neprijateljskih vojnika. Zaplenjeno je: 9 topova raznih kalibara, 11 minobacača, 44 p. mitraljeza, 15 automata, 10.000 pušaka, 13 tromblonskih i protivtenkovskih pušaka, 20 pištolja, 150.000 metaka i 200 bombi. Pored ostalog, uništena su 2 tenka, 16 kamiona, 3 motocikla, 2 voza sa 10 vagona nafte i 10 vagona raznog materijala. Jedinice 17. divizije su imale 52 mrtva, 198 ranjenih i kontuzovanih i 28 nestalih boraca.
...Zvanično je rad pozorišta počeo 23. decembra 1944. (u okviru Komemorativnog programa), kultnim - neki autori tvrde ("impresivnim") izvođenjem "Velike bitke" Bore Glišića. I tekst i predstava posvećeni su sećanju na streljane građane u Šumaricama 1941. Kuriozitet je, da se u ovom izvođenju kao statisti, po prvi put pojavljuju budući glumački velikani Mija Aleksić i Ljuba Tadić. U početnoj fazi rada kragujevačkog pozorišta debituju i Vasa Pantelić, Dragomir Felba, Branislav Ciga Jerinić, Dragomir Bojanić Gidra, Rastko Tadić. Ansambl je počeo rad sa četrnaest glumaca i dva reditelja (Ilija Jovanović i Miloš Rajčević).
Repertoar kragujevačkog pozorišta 1944/1945.
1. Bora Glišić: Velika bitka - dramski rekvijem u spomen na streljane u Šumaricama, oktobra 1941; datum ove premijere 23. decembar, nekoliko decenija kasnije obeležavan je kao Dan teatra 2. Mile Klopčič: Mati 3. Blagoje Živković: Za slobodu 4. Branislav Nušić: Dr 5. Leonid Leonov: Najezda; Pecija postavlja Najezdu Leonida Leonova, u čast slavne pobede Crvene armije kod Staljingrada u kojoj je ansambl igrao veoma uspešno; to je bio prvi skok, prvo odvajanje od konvencionalnog teatra... (Rajko Stojadinović) 6. Stevan Sremac: Zona Zamfirova 7. Stefan Kestov: Golemanov 8. Jovan Sterija Popović: Kir Janja 9. Valentin Katajev: Očinski dom 10. Branimir Ćosić: Sile 11. Branislav Nušić: Gospođa ministarka 12. D. Popović: Izdajnik
Dokumentarna serija o ratnim i političkim dešavanjima na prostoru Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata, jedna je od najsveobuhvatnijih i najdetaljnijih dokumentarnih serijala o ovom periodu istorije na prostoru Jugoslavije. U njoj je učestvovao veći broj istoričara iz zemlje i inostranstva, kao i direktnih učesnika događaja, kako sa pobedničke tako i sa gubitničke strane.Serija je snimana u Velikoj Britaniji, Nemačkoj i Jugoslaviji.
Urednik: Božidar Nikolić Scenario: Božidar Nikolić, Božidar Zečević, Milan Kundaković Reditelj: Milan Kundaković
Jugoslavija u ratu 1941-1945. (23 epizode)
Izvori: RTS; Znaci; Novosti; Politika; Vazduhoplovne tradicije Srbije; Vojnoistorijski institut; Muzej pozorišne umetnosti Srbije
Komentara: 0