Navršio se vek od kada su, 17. januara 1918. godine, formirane prve srpske eskadrile opremljene modernim avionima i popunjene obučenim srpskim kadrom, koje su učestvovale u proboju Solunskog fronta i oslobođenju Otadžbine. S ponosom se sećamo tih dana i hrabrih srpskih avijatičara, ne dozvoljavamo da zaborav prekrije te svetle tačke naše vazduhoplovne istorije.
Radi jačanja vazduhoplovnih snaga srpska vlada je januara 1916. godine sklopila ugovor sa Francuskom radi opremanja vojske sa pet avijacijskih eskadrila i pratećim jedinicama. Odluka je realizovana tek kada se srpska vojska prebacila sa Krfa na položaje kod Soluna. Aeroplanska eskadra Srpske vojske je bazirala u Mikri, gde se nalazila glavna baza Aeronautike francuske istočne vojske.
Tridesetog maja 1916. godine, formirana je "Avijatika francuske istočne vojske" (7 eskadrila) i "Avijatika srpske vojske", ili "Srpska avijatika" - Štab i pet eskadrila: "MF 98","MF 82", "MF 99", "V 84" i "N 87". Po jedna eskadrila bila je namenjena za podršku svake od tri srpske armije, a dve su bile direktno potčinjene Vrhovnoj komandi Srpske vojske.
Štab srpske Aeroplanske eskadre prešao je 18. juna 1916. iz Soluna u Sedes, kada je srpsko osoblje uključeno u zajedničke srpsko-francuske eskadrile, bliže liniji fronta i Vertekopu, Ostrovu i Gorgonu. Krajem avgusta 1916. godine u eskadrilama Srpske avijatike u proseku je bilo po 20 srpskih oficira, podoficira i vojnika, oko trećine sastava.
U protivofanzivi 12. septembra do 6. novembra 1916. Srpska vojska je izbila na Kajmakčalan i oslobodila Bitolj. U tim borbama aktivno je učestvovala Srpska avijatika i izvršila 300 letova. Eskadrile "F 82", "F 99" i "N 87" bazirale su u Vertekopu, eskadrila "F 84" na aerodromu Šamli, a eskadrila "F 98" na aerodromu Gorgon. Po naređenju francuske Vrhovne komande od prvog septembra 1916. godine, izmenjeni su nazivi svih francuskih eskadrila, tako su eskadrile "Srpske avijatike" dobile nazive: "F 385", "F 386", "F 388", "G 389", "V 390", "N 391" i "V 393".
Aeroplanska eskadra srpske vojske imala je 31. decembra 1916. godine 270 vazduhoplovaca, i to: sedam u Štabu, 137 u srpsko-francuskim eskadrilama i 126 u Aeroplanskom depou. Bilo je 32 pilota, 16 izviđača i 40 mehaničara. Već su sazreli uslovi za formiranje "čisto" srpske avijacijske jedinice. Odluka o tome doneta je 16. decembra 1916. godine. Iz eskadrile "N 387" izdvojena su tri aviona "njepor" i stavljena pod komandu kapetana I klase Branka Vu- kosavljevića, pod nazivom "Njeporsko odeljenje", a bazirala je u Verte- kopu. S proleća 1917. godine povećan je broj aviona i sastav odeljenja.
Marta 1917. godine došlo je do formacijskih promena u Srpskoj vojsci. Zbog velikih gubitaka i nemogućnosti popune rasformirana je Treća armija, a njene jedinice raspoređene za popunu Prve i Druge srpske armije.
Naredbom Načelnika Štaba Vrhovne komande Srpske vojske, pri Vrhovoj komandi ostale su eskadrile Vrhovne komande broj "384" i "387" na aerodromu Vertekop; Prvoj armiji, pored eskadrile broj "398", stavljena je na raspolaganje i eskadri- la broj "399" do tada u Trećoj armiji, i četiri aviona "njepor" za lovačku zašti- tu; Drugoj armiji ostala je eskadrila broj "382"; "Njeporsko odeljenje" je i dalje ostalo neposredno potčinjeno Vrhovnoj komandi.
Na Solunskom frontu obavljen je najveći deo aktivnosti na opremanju srpskog vojnog vazduhoplovstva. Tokom 1917. i 1918. godine na školovanju bilo je više klasa pilota, izviđača i mehaničara. Druga klasa izviđača, 20 ofi- cira, završila je obuku krajem oktobra 1917. godine. Treća klasaizviđača, 10 oficira, završila je školovanje u novembru 1917. godine. Po konkursu iz marta 1917. godine upućena je u Francusku Četvrta klasa pilota od 20 pitomaca, oni po završetku preobuke na avionima "AR 1", raspoređeni su u borbene eskadrile. Poslednja grupa pitomaca-pilota odabrana je u junu 1918. godi- ne, ali je njihova obuka prekinuta zbog septembarske ofanzive, a završe- na je 1919. u Novom Sadu, posle oslobođenja otadžbine.
Početkom 1918. godine stvoreni su uslovi za pretvaranje mešovitih srpsko- francuskih eskadrila u srpske jedinice. Načelnik Štaba Vrhovne komande Srpske vojske doneo je 17. januara 1918. godine odluku "da komandant Aero- planske eskadre, sporazumno sa šefom "Srpske avijatike", naše osoblje postepeno prikupi i grupiše u dve armijske eskadrile, jednu kod Prve, a drugu kod Druge armije, da bi se što bolje omogućilo komandovanje, upo- treba i snabdevanje".
Aeroplanska eskadra odmah je pristupila realiza- ciji ovog naređenja, pa je srpsko-francuska eskadrila "AR 521", koja je tada bila u Vertekopu, dobila naziv Prva srpska eskadrila. Za komandira eskadrile po- stavljen je kapetan I klase Branko Vukosavljević. Prilikom formiranja Prva srpska eskadrila imala je: 12 aviona tipa "AR 1" i tri lovca tipa "njepor XXIV". Potpuno operativna postala je aprila 1918. godine.
Od srpsko-francuske eskadrile "525" osnovana je tokom maja i juna meseca 1918. godine i Druga srpska eskadrila, pri Prvoj srpskoj armiji, na aerodromu Verbe- na. Komandir je bio kapetan Dragiša Vujić. Ova eskadrila postala je ope- rativna početkom jula 1918. godine. Prvog maja 1918. godine, srpska Aeroplanska eskadra imala je u svom sastavu: 62 oficira, 53 podoficira, 30 mehaničara i 337 kaplara i redova, ukupno 482 čoveka.
U okviru priprema za proboj Solunskog fronta, u avgustu mesecu 1918. go- dine, snage Prve i Druge srpske eskadrile grupisane su u jednu formaciju jačine 40 aviona. Dobijen je znatan broj modernih bombardera i izviđača.
U proboju Solunskog fronta avijacija je izvršavala zadatke: daljnjeg izviđanja, fotografisanja i bombardovanja neprijateljevih objekata. Lovačka avijacija je obezbeđivala dejstva izviđačke i bombarderske avijacije, i vršila zaštitu srp- skih snaga. U borbama u vazduhu oboreno je 30 nemačkih i bugarskih aviona, a srpska protivavionska artiljerija oborila je pet.
Posle oslobođenja Skoplja, prvih dana oktobra 1918. godine, sve borbene eska- drile i službe "Srpske avijatike", srpska Aeroplanska eskadra i Aeroplanski depo, s Aeroplanskim parkom, prikupili su se u tom gradu. Time je omogućena bo- lja i efikasnija upotreba avijacije u borbenim dejstvima.
Prvi avioni "Srpske avijatike" preleteli su u Niš 20. oktobra 1918. godine. Krajem novembra i početkom decembra 1918. godine srpski vazduhoplovci su do- leteli u Novi Sad. Srpsko vazduhoplovstvo izvršilo je u borbama na So- lunskom frontu, i u toku protivofanzive i za oslobođenja Otadžbine 3.000 letova i dalo veliki doprinos pobedi. Stečena su dragocena isku- stva i udareni temelji daljem razvoju vazduhoplovstva.
U balkanskim i svetskom ratu, srpsko vazduhoplovstvo je koristilo četiri balona, 180 aviona 36 tipova i modela, većinom dobijenih od save- znika, a četiri su zarobljena od neprijatelja.
Hvala srpskim avijatičarima sa Solunskog fronta iz prvih srpskih eskadrila za ogroman doprinos oslobođenju Otadžbine! Večna im slava!
Zlatomir Grujić
RATNA DEJSTVA 1917. I 1918. GODINE NA SOLUNSKOM FRONTU
...Dana 11. novembra kapitulirala je Nemačka. Mađarska parlamentarce poslala je u Beograd i 13. novembra potpisala primirje pod teškim uslovima koje su diktirali vojvoda Mišić i general Anri. Po izjavi Lojda Džordža, slom Bugarske ubrzao je predaju Nemačke i time učinjena je jedna godina ratovanja nepotrebnom.
Srpska vojska od početka proboja Solunskog fronta do 11. novembra 1918. godine imala je ukupno 42.735 poginulih i ranjenih. Od toga poginulih i umrlih bilo je 9.303 (oko 22%).
Srpska vojska na Solunskom frontu odigrala je glavnu i presudnu ulogu, što potvrđuje i izjava generala D’Eperea: „Srpska vojska, goneći neprijatelja bez predaha, za šest nedelja je povratila sve što je izgubila za četiri godine.“
Dalekovidost državnika i generala koji su ukazivali na veliki značaj Srbije i njene vojske na balkanskom ratištu, koji su se kasnije zalagali za stvaranje i opstanak Solunskog fronta, imala je presudan uticaj na povoljan razvoj situacije.
* * *
...Srpska vojska (jadranske trupe) uspela je da pre Italijana stigne pred Skadar i da razbije 47. austrougarsku diviziju, zauzme Skadar i zarobi 4 000 ljudi.
Francuska vlada naredila je generalu D’Epereu da ne dozvoli ulazak italijanske vojske u Crnu Goru.
Vojvoda Bojović traži od srpske Vrhovne komande da posle perioda odmora sa armijom krene u napad. U trodnevnim borbama prvo je 18. oktobra neprijatelj slomljen kod Ražnja. Ovde su proboj izvršile Moravska i Konjička divizija. Cela 1. armija prelazi u gonjenje. Drinska divizija 25. oktobra oslobađa Kragujevac...
SRPSKA VOJSKA U PRVOM SVETSKOM RATU
...Starešinski kadar srpske vojske upotpunjavali su i aktivni i rezervni podoficiri. Oni su se u srpskoj vojsci dobijali iz dvogodišnjih podoficirskih škola rodova ili iz trupe, od kaplara koji su ostajali na ponovnom roku službe. Podoficiri su se po činovima delili na podnarednike, narednike i narednike-vodnike. Školovani su u podoficirskim odovskim školama: pešadijskoj u Beogradu (od 1889), artiljerijskoj u Kragujevcu (od 1890), konjičkoj u Beogradu (od 1899) i inžinjerijskoj u Nišu (od 1896), ili su odabirani od isluženika u kadrovskom roku koji su upućivani na odgovarajuće kurseve za podoficire...
...Od modernih artiljerijskih oruđa raspolagalo se poljskim brzometnim topovima sistema Šnajder – Kane M 1907 (47 baterija) i M 1907A (15 baterija) kalibra 75 mm, te sa devet baterija brdskih topova M 1907 kalibra 70 mm, brzometnim haubicama M 1910 120 mm (osam baterija) i 150 mm (dve baterije) istog proizvođača. Pored toga bio je korišćen i jedan broj zarobljenih turskih brzometnih topova marke Krup M 1904 kalibra 75 mm. Do izbijanja Prvog svetskog rata od ovih topova biće osposobljena u radionicama Vojnotehničkog zavoda u Kragujevcu, tri poljska (24 oruđa) i jedan brdski (osam oruđa) divizion...
...Srpska inženjerija po mirnodopskoj formaciji sastojala se od dva inžinjerijska bataljona, pontonirske komande i pontonirskog mosta. Telefonski i telegrafski materijal za konjicu, artiljeriju, pešadiju i inženjeriju, četiri reflektora, dve bežične telegrafske stanice „Telefunken“, i jedno balonsko odeljenje bili su nemačkog porekla uključujući i najmodernija telegrafska i balonska vozila. Od vojne industrije Srbija je raspolagala Vojnoteh-ničkim zavodom u Kragujevcu koji se bavio prepravkom pešadijskog i artiljerijskog materijala i izradom artiljerijske i pešadijske municije, ručnih bombi i hladnog oružja, zatim sa dve barutane u Stragarima i Obilićevu i zavodom za uzradu vojne odeće sa ispostavama u Beogradu i Nišu...
...Ministarstvo Vojno Sanitetsko Odeljenje Pov. L. Br. 484 Ministarstvu Inostranih Dela
Čast mi je izvestiti, da je primljen k znanju dolazak Škotske misije iz Birmingama, i da će ona najverovatnije biti poslata u Kragujevac. 11. decembra 1914. Niš Po zapovesti Ministra Vojnog Načelnik, pukovnik, Dr Sima Karanović
Na poleđini: Pov. br. 8810 AS, MID, PO, 1914, F XVIII, 25-I, dos. V...
...Generalni konzulat Kraljevine Srbije u Solunu – Ministarstvu inostranih dela Kraljevine Srbije TELEGRAM Etrangeres Nish Salonique Odgovor na broj 8755 Škotska misija broji 30 članova sa njome idu još 4 bolničarke od kojih jedna kćer Ljube Hristića pukovnika. Misijaide u Kragujevac i polazi u nedelju. Hristićeva se [od] ostalih (deli) ostaje u Nišu. Vintrović
Na poleđini: Pov. br. 9163 Min. Vojnom radi izdavanja daljih naredaba. 21/HII Pašić Zavesti, pa u akta, jer je Mstvo vojno neposredno izvešteno iz Soluna. 23. HII 914. Dr S. J. G. AS, MID, PO, 1914, F XVIII, 25-I, dos. V...
KRATKA ISTORIJA VAZDUHOPLOVSTVA U SRBIJI
Ova knjiga je nastala u želji da domaćim i stranim čitaocima, za koje je pripremljena posebna verziji na engleskom jeziku, u što sažetijem obliku prikažemo dugu, bogatu i raznovrsnu istoriju vazduhoplovstva u Srbiji, a delom i bivšoj Jugoslaviji, u čijim je okvirima Srbija zauzimala značajno mesto tokom osam decenija.
U vremenskom okviru od legendarnog doba pa sve do naših dana, kroz deset poglavlja, izdvojeni su osnovni periodi i događaje značajni za procese koji su obeležavali i pratili nastanak i razvoj nacionalnog vazduhoplovstva.
Kako bi tekst oživeli i potkrepili verodostojnim svedočanstvima, knjiga je ilustrovana obiljem autentičnih fotografija, crteža letelica i drugih likovnih priloga. Pored osnovnih informacija o prikazanom događaju ili letelici, podpisi fotografija i crteža često sadrže i podatke koji dopunjuju osnovne tekstove u knjizi.
Knjiga istovremeno prati razvoj nacionalnog civilnog i vojnog vazduhoplovstva i njihovo uzajamno prožimanje. Posebna pažnja posvećena je uspesima domaće vazduhoplovne industrije i letelica domaće konstrukcije i izrade. Njihova rana pojava i postignuti rezultati predstavljaju specifičan i pozitivan fenomen u istoriji domaćih primenjenih nauka, razvoja tehnologije i industrijske proizvodnje, koji nas uvode u krug malog broja zemalja koje su tokom dužeg perioda postizale uspehe u vazduhoplovnoj proizvodnji.
Bogatstvu tekstova i priloga znatno su doprineli i brojni vazduhoplovni entuzijasti ustupanjem podataka, fotografija i ilustracija korišćenih u ovoj knjizi.
Izvori: Udruženje penzionisanih vojnih letača i padobranaca Srbije (UPVLPS), Vojnosanitetski pregled, Andrićev institut, Aerokomunikacije
Komentara: 0