DEGRADACIJA PROSTORA U OKVIRU PROJEKTA „JADAR“ - RATKO RISTIĆ, IVAN MALUŠEVIĆ, PETAR NEŠKOVIĆ, ANGELINA NOVAKOVIĆ, SINIŠA POLOVINA, VUKAŠIN MILČANOVIĆ


Apstrakt

Realizacija projekta „Jadar“ planirana je u okolini Grada Loznice, na površini koja zahvata nekoliko hiljada hektara zemljišta pod šumskim, poljoprivrednim i urbanizovanim površinama. Otvaranje kopova, formiranje deponija, eksploatacija podzemnih voda, tretman rude sumpornom kiselinom, izgradnja pristupnih saobraćajnica i trajna promena namene prostora, nepovratno će izmeniti i degradirati postojeću sliku predela i ugroziti biodiverzitet. Eventualni početak eksploatacije minerala jadarit podrazumeva masivne zemljane radove, sleganje terena na gotovo 850 hektara i zatrpavanje jalovinom vršnog dela sliva potoka Štavica. Nepovratno će biti uništen značajan potencijal već determinisane turističke regije, sa lokalitetima od kulturno-istorijskog i duhovnog značaja. Raseljavanje stanovništva, trajna eliminacija mogućnosti za naprednu i profitabilnu poljoprivrednu proizvodnju, stalan rizik od zagađenja vazduha, vode i zemljišta, suštinski umanjuju ekonomsku i ekološku perspektivu Rađevine. Grad Loznica se nalazi na maloj udaljenosti od opasnih zagađivača kao što su deponije jalovine rudnika „Stolice“ (ruda antimona) i „Zajača“ (rude antimona i olova), a u samom gradskom području se nalazi napušteni kompleks fabrike „Viskoza“, sa ogromnim količinama toksičnih i kancerogenih materija. Lokacija projekta „Jadar“ je na samo 15 kilometara od centra Loznice. Dosadašnji međunarodni renome kompanije „Rio Tinto ne uliva poverenje po pitanju bezbednosti proizvodnih procesa, zaštite životne sredine i tretmana radnika. Posebno je nejasna korist za državu Srbiju, ukoliko se uopšte može govoriti o bilo kakvoj kompenzaciji za tako masivnu degradaciju prostora i trajan rizik po zdravlje i bezbednost stanovništva.

Ključne reči: degradacija prostora, zagađenje, biodiverzitet, prirodni kapital, javni interes.

1. UVOD

Putnički automobili su izvor oko 12% ugljeničnih emisija u Evropi, dok je Pariskim sporazumom predviđena redukcija za 37,5% do 2030. godine, što je u skladu sa planom EU da smanji za 55% ukupnu emisiju gasova staklene bašte ^[1]. Istovremeno, predlaže se zabrana prodaje vozila koja pokreću fosilna govora, uz rast broja električnih vozila sa trenutnih 2 na 40 miliona, do 2030. godine. Evropski proizvođači uvoze gotovo sav litijum koji se ugrađuje u baterije automobila, mobilnih telefona i prenosnih računara. Gotovo 55% ukupne svetske proizvodnje litijuma se obavlja u Australiji, slede Čile (23%), Kina (10%) i Argentina (10%) ^[1]. Mineral jadarit koji je otkriven u dolini Jadra, blizu Loznice, predstavljen je kao jedan od najperspektivnijih prirodnih materijala za proizvodnju baterija, zbog visokog sadržaja litijuma koji je najvažnija komponenta za izradu punjivih baterija za električne automobile.

2. LOKACIJA I OSNOVNE KARAKTERISTIKE PROJEKTA „JADAR“

Planirana lokacija rudnika, pratećih infrastrukturnih i proizvodnih sadržaja se nalazi u zapadnom delu Srbije, na granici sa Republikom Srpskom, odnosno, Bosnom i Hercegovinom, oko 15 km od centra grada Loznice (slika 1), u izrazito poljoprivrednom području (slika 2) koje nastanjuje nekoliko hiljada stanovnika.


^{Slika 1. Šira i uža lokacija projekta „Jadar“ (PJ)}

Prema dostupnoj prostorno-planskoj dokumentaciji ^[2], planirano je zauzeće prostora u atarima sela Gornje Nedeljice, Brezjak, Slatina, Brnjac, Veliko Selo, Jarebica, Stupnica i Šurice, gde živi oko 4.000 ljudi, u 1.422 domaćinstva, kako bi se stvorili uslovi za godišnju proizvodnju 1,6 miliona tona rude jadarita, 286.000 tona borne kiseline, 58.000 tona litijum karbonata i 259.000 tona natrijum sulfata. Planiran je radni vek rudnika od 30-60 godina, u kome će biti zaposleno 500-700 radnika, uglavnom u podzemnoj eksploataciji. Ležište rude jadarita se prostire 3 km u pravcu zapad-istok i 2,5 km u pravcu sever-jug i odgovara tzv. „Donjoj-jadaritskoj zoni“, sa procenjenim rezervama od oko 136 miliona tona (slika 3). Eksploataciona polja površine veće od 100 ha mogu se proširiti do 500 metara, mereno od definisane granice, radi formiranja tzv. „zaštitnog prostora“ koji je u funkciji daljih rudarskih aktivnosti, odnosno, može se očekivati proširenje prostora predviđenog za rudarske aktivnosti (član 71, Zakona o rudarstvu i geološkim istraživanjima, Sl. Gl. RS, br.101/2015, 95/2018 i 40/2021).


^{Slika 2. Tipičan poljoprivredni predeo u dolini Jadra (Foto: Ratko Ristić)}

3. REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Preliminarni procenjeni prostorni obuhvat projekta „Jadar“ iznosi od 2.031-2.431 ha ^[2]. Samo u početnoj fazi realizacije projekta bilo bi uništeno 533 ha zemljišta, od čega 203 ha šuma i 317 ha obradivog zemljišta (tabela 1). Iskopavanje jadarita bilo bi moguće tek posle masivnih zemljanih radova, a proces iskopavanja rude i crpljenja podzemnih voda bi doveo do sleganja gotovo 850 ha zemljišta. Uspostavljanjem deponija u neposrednoj zoni priobalja izrazito bujičnih vodotokova Korenite i Jadra, rađa se stalna pretnja da bujični poplavni talasi razore zaštitne nasipe i tela deponija, raznesu otrovni otpad i trajno kontaminiraju čitavu dolinu. Otvara se mogućnost transporta velikih količina polutanata do toka Drine, zatim Save, sa nepredvidivim posledicama za nizvodne deonice u koje spada priobalje Šapca, kao i Makiš, vodoizvorište Beograda. Samo jedna planirana deponija (u blizini sela Gornje Nedeljice; slika 4) zauzima površinu od 19,5 ha, sa etažama visine 10 metara, od kote 137 do kote 197, ukupne visine 60 metara ^[3]. Planirano je odlaganje oko 9,4 miliona tona materijala (jalovina i siromašna ruda), na foliji debljine 1,5 mm, kako bi se zaštitile rezerve podzemnih voda od procurivanja toksičnih materija. Dolina Jadra predstavlja jednu od najznačajnijih rezervi podzemnih voda na prostoru Zapadne Srbije, čija primarna funkcija treba da bude vodosnabdevanje stanovništva, sa uzdržavanjem od aktivnosti koje mogu narušiti kvalitet i kvantitet ovog dragocenog resursa.

^{Slika 3. Raspored planiranih objekata i zone uticaja na lokaciji projekta}

Takođe, planirano je formiranje jedne od deponija na slivu potoka Štavica (na površini od 166 ha), gde bi prethodno bilo uklonjeno oko 26.000 m3 drvne mase, čime bi se trajno uništile ekosistemske i ekonomske usluge postojećih šuma: zaštita od erozije i bujičnih poplava; prihranjivanje izvora; očuvanje biološke raznovrsnosti; povoljni mikroklimatski uslovi; turističko-rekreativni i lovni resursi.

Uništenje i fragmentacija staništa će imati snažan negativan efekat na živi svet, koji između ostalog, obuhvata nekoliko stotina biljnih i životinjskih vrsta, od kojih su 145 sa statusom strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta ^[2]. Projekat „Jadar“ uzurpira potencijal planirane „Podrinjsko-jadarske“ turističke destinacije, u kojoj se nalaze zaštićeni Predeo izuzetnih odlika „Tršić-Tronoša“, spomenik u Dragincu i još 50 objekata graditeljskog nasleđa i arheoloških lokaliteta, istorijskog, kulturnog i duhovnog značaja ^[2].

^{Slika 4. Prostor predviđen za formiranje deponije (u blizini sela Gornje Nedeljice) (Foto: Ratko Ristić)}

Pored toga, realizacija projekta donosi trajnu uzurpaciju poljoprivredne proizvodnje, stvaranje rizika za zagađenje vode, vazduha i zemljišta i pretvaranje stabilnog, prirodi bliskog predela, u devastiranu, ekstremno zagađenu sredinu, što umanjuje ekonomsku perspektivu Rađevine i grada Loznice.

^{Tabela 1. Potpuna promena namene površina u počenoj fazi realizacije projekta „Jadar“}

U samoj Loznici i bližem okruženju se nalaze tri velika zagađivača (slika 5): ruševine napuštenog kompleksa fabrike celuloze „Viskoza“, na gotovo 79 hektara (2 km od centra grada), sa velikim količinama uskladištenih toksičnih i kancerogenih materija; deponija rudnika „Stolice“ (udaljenost: 30 km) sa 600.000 m3 antimonskog mulja; deponija rudnika „Zajača“ sa 250.000 m3 antimonskog mulja i rude olova (12 km od Loznice).

^{Slika 5. Prostorna dispozicija grada Loznice u odnosu na postojeće zagađivače i planirani rudnik jadarita}

Lokacija planiranog rudnika jadarita, sa pratećom infrastrukturom, nalazi se na svega 15 km od centra grada Loznice, kao izvor potencijalnog zagađenja površinskih i podzemnih voda, zemljišta i vazduha.

Rezultati istraživanja zemljišnih resursa samo na delu prostora doline Jadra i Rađevine, u deset sela, na ukupnoj površini od 4.821 ha ^[4] (sela: Bradić, Brezjak, Gornje Nedeljice, Donje Nedeljice, Donji Dobrić, Draginac, Jelav, Lipnica, Lipnički Šor, Straža), ukazuju na mogući prihod od poljoprivrednih aktivnosti, procenjen na oko 81,96 miliona evra godišnje, odnosno, 17.000 EUR/ha.

^{Slika 6. Struktura površina na slivu potoka Štavica}

Visokoproduktivno korišćenje poljoprivrednih potencijala doline Jadra i Rađevine moguće je uz odgovarajuću podsticajnu politiku grada Loznice i Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Moguća korist od poljoprivredne proizvodnje daleko nadmašuje prihod od rudne rente, a ne ostavlja negativne posledice po kvalitet životne sredine i zdravlje ljudi. Takođe, nisu vrednovane ni brojne ekosistemske usluge zemljišnog kompleksa na području planiranog projekta, koje se izražavaju u novčanom iznosu: zemljište kao medijum kruženja vode, od značaja za pedološke i biološke procese; biološka kontrola štetočina i prenosilaca bolesti; vezivanje gasova sa efektom „staklene bašte“; hidrološke funkcije u prevenciji erozije i poplava; zadržavanje hranljivih i zagađujućih materija i zaštita vodnih tela; razgradnja otpada i detoksikacija ^[5], ^[6], ^[7], ^[8]. Minimalna obračunata vrednost pomenutih ekosistemskih usluga na površini od 4.821 ha, iznosi 9,642 miliona dolara na godišnjem nivou. Samo hidrološke funkcije u prevenciji erozije zemljišta i poplava se vrednuju u rasponu od 30-1.175 USD/ha, dok se zaštita vodnih tela od zagađenja vrednuje u rasponu od 544-6.402 USD/ha.

4. DISKUSIJA

Najavljena izgradnja brane na potoku Štavica, radi formiranja deponije jalovine (slika 6), izaziva zabrinutost ukoliko dođe do proboja i izlivanja materijala. Poznat je slučaj proboja brane jalovine (04.08.2014.), u centralnom delu Britanske Kolumbije (Kanada), u rudniku Mount Polley, kada je gotovo 25 miliona m3 vode i mulja, sa ogromnim količinama toksičnih materija, zagadilo zemljište, jezera i potoke, ugrozilo vodosnbdevanje, staništa lososa i pastrmke. Rudnik je u vlasništvu Mount Polley Mining Corporation, koja je podružnica kompanije Imperial Metals, na koju nisu primenjene nikakve zakonske sankcije ^[9]. Ako se ovo desilo u visokorazvijenoj i uređenoj državi kao što je Kanada, da li iko može da garantuje sigurnost sličnog objekta na potoku Štavica? Naravno, planirano uklanjanje šumskog ekosistema (150 ha) na slivu pomenutog potoka (čistom sečom, što je po Zakonu o šumama zabranjeno- član 9, stavovi 1, 2 i 3) dovelo bi do poremećaja hidrološkog i psamološkog režima vodotoka, uz tešku degradaciju biološke raznovrsnosti. Kada nema vegetacije dolazi do ubrzane erozije zemljišta, presušivanja izvora, nestanka živog sveta na slivu i u koritu vodotoka, uz visok rizik od pojave destruktivnih bujičnih poplava. Ovaj vid degradacije zemljišta odgovara terminu „dezertifikacija“ (opustinjavanje) i predstavlja direktnu negaciju principa „RIO“ konvencija (UNFCC-klimatske promene, UNCBD-biodiverzitet, UNCCD-borba protiv opustinjavanja i degradacije zemljišta), koje su ratifikovane u Skupštini Srbije i imaju snagu međunarodnih zakona. Takođe, ovim projektom se kompromituju Ciljevi održivog razvoja Ujedinjenih Nacija (posebno ciljevi: 3, 6, 11, 13, 14, 15 i 16) i prihvaćena Agenda 2030, kao i domaća zakonska regulativa koja se odnosi na zaštitu prirode.

1896. godine započeo je nagli razvoj automobilske industrije, kada je pokrenuta masovna eksploatacije kaučuka, radi izrade automobilskih guma. Jedno od najznačajnijih nalazišta kaučuka bile su šume Konga, tadašnje belgijske kolonije. Leopold II, kralj Belgije, naredio je intenzivnu eksploataciju kaučuka koju su sprovodile privatne kompanije, u uslovima neviđene brutalnosti prema domorodačkom stanovništvu ^[10]. Ubijeno je najmanje 6 miliona ljudi, nekoliko miliona je osakaćeno (odsecanjem šaka ili čitavih udova) usled neispunjavanja normi ili kažnjavanja. Sada, posle 125 godina, se opet govori o razvoju automobila, ovog puta električnih, u trenutku kada Evropa pokušava da se oslobodi zavisnosti od kineskih proizvođača baterija i smanji ugljeničnu emisiju, dok srpski zvaničnici promovišu projekat „Jadar“ kao veliku razvojnu šansu. Pri tome, oni ne znaju ili neće da znaju, da litijuma ima u mnogim evropskim zemljama, u kojima nije moguća eksploatacija na način koji se promoviše u Srbiji. Na žalost, Srbiji se nameće status moderne kolonije, odnosno, jeftine resursne baze gde je moguće primeniti invazivne, devastirajuće tehnologije, sa izraženim negativnim uticajima na životnu sredinu, uz najmanje moguće troškove za investitore. To je posledica hipokrizije na relaciji Evropska Unija-Srbija, servilnog odnosa srpske političke „elite“, prisutne sistemske korupcije, slabosti zakonske regulative i ignorisanja interesa sopstvenog naroda.

Projekat „Jadar“ se predstavlja srpskoj javnosti kroz propagandne poruke o preimućstvima litijum-jonskih baterija, rastu potražnje litijuma na globalnom nivou i „istorijskoj“ šansi Srbije da bude lider u oblasti proizvodnje baterija za električne automobile. To je krajnje diskutabilan stav u skladu sa činjenicom da se već sada daje prednost natrijum-jonskim i grafenskim baterijama i primeni vodonične tehnologije, kada je u pitanju pogon električnih automobila. Poslednja generacija natrijum-jonskih baterija pokazuje sve potrebne performanse ^[11], ^[12], ^[13] uz manje troškove proizvodnje, zbog čega je najveći svetski proizvođač baterija za električne automobile CATL (Contemporary Amperex Technology Co.), inače snabdevač Tesla korporacije, najavio prelazak na njihovu masovnu proizvodnju, umesto litijum-jonskih baterija, počevši od 2023. godine ^[14], ^[15].

GAC (Guangzhou Automobile Corporation) je najavio promociju električnog automobila Aion V, sa baterijama od grafena, koje punjenjem od 8 minuta omogućuju autonomiju kretanja do 800 km, sa upotrebom jednog kompleta baterija za oko 1.000.000 km ^[16]. Nemačka ima najveće rezervama litijuma u Evropi, koji je rastvoren u toplim podzemnim vodama u dolini Rajne, u količini od 200-400 mg/l, na dubini od 3 do 5 km. Toplota se koristi za grejanje, zatim se litijum izdvaja na filterima a ohlađena voda vraća u podzemlje. U ovom procesu nema masivnih iskopa, korišćenja kiselina i eksploziva, formiranja džinovskih deponija, niti rizika za zagađenje vode, vazduha i zemljišta. Početak komercijalne prozvodnje planiran je za sredinu 2024., da bi već 2025. godine pet fabrika proizvodilo oko 40.000 tona litijuma godišnje, što je dovoljno za baterije za oko milion elektro-automobila. Ovako proizveden litijum će biti značajno jeftiniji, zbog manjih troškova proizvodnje, tako da su već potpisani ugovori sa vodećim proizvođačima baterija i elektičnih automobila ^[17]. Kompanija „Cornish Lithium and Geothermal Engineering Limited“ započela je 2020. godine projekat kojim se izdvaja litijum iz toplih podzemnih voda u oblasti Kornvol (Jugozapadna Engleska). Prosečne koncentracije litijuma iznose oko 220 mg/l, sa malim količinama ostalih rastvorenih materija, što omogućuje relativno jeftinu i ekološki bezbednu eksploataciju, usled čega su ove rezerve označene kao „globalno važne“ ^[18]. Značajne rezerve litijuma su utvrđene u Finskoj ^[19] Austriji ^[20] i Portugaliji ^[21], tako da iz te perspektive čudno zvuče procene da Srbija poseduje 10% svetskih kopnenih rezervi, sa sugestivnim porukama da treba što pre započeti radove na otvaranju rudnika i eksploatacije rude. Rast broja proizvedenih električnih automobila dovodi do povećane tražnje komponenti izrađenih od specifičnih metala i minerala, intenziviranja rudarskih aktivnosti, degradacije i uništenja ekosistema, zagađenja i povećane emisije gasova sa efektom „staklene bašte“, čak 38% više nego prilikom proizvodnje dizel i benzinskih automobila ^[1].

Dosadašnji međunarodni ugled kompanije „Rio Tinto“ (na španskom: crvena reka), ne uliva poverenje po pitanju bezbednosti proizvodnih procesa, zaštite životne sredine i tretmana radnika. Primeri zastrašujuće prakse „Rio Tinta“ širom sveta (rudnik Panguna-Bugenvil, Papua Nova Gvineja; rudnik Friport-Grasberg, Indonezija; rudnici u Kamerunu, Mozambiku, Madagaskaru) govore o enormnim nivoima zagađenja vode, zemljišta i vazduha, bolestima radnika i nestanku hrane, totalnom uništenju ekosistema, lokalnim ratnim sukobima sa više hiljada žrtava i masovnom raseljavanju lokalnog stanovništva ^[22], ^[23]. Kompanija „Rio Tinto“ je poznata po rudnicima bakra, gvožđa i zlata, bez značajnih referenci u eksploataciji litijuma. Poznata je njihova namera da transportuju eksperimentalno postrojenje za preradu rude, iz Australije za Srbiju, a jedina lokacija gde imaju instalirano postojenje (kapaciteta 10 tona litijuma godišnje) nalazi se na lokaciji Boron, u Kaliforniji (SAD). Dakle, kompanija bez značajnog iskustva u iskopavanju i preradi litijuma najavljuje „najveći rudnik litijuma u Evropi barem tokom iduće decenije“ ^[24].

Srbija nema nikakvu materijalnu niti moralnu obavezu da uništava primarne prirodne resurse i raseljava sopstveno stanovništvo, kako bi podržala Evropsku Uniju u njenom nastojanju da smanji strateški disbalans u proizvodnji baterija za električne automobile, redukuje ugljenične emisije i obezbedi čistiji vazduh za stanovnike Londona, Kopenhagena, Davosa ili Hajdelberga. Primer pozitivne korekcije prvobitnih planova jeste najava portugalske vlade da će suspendovati projekat eksploatacije litijuma, u oblasti Montalegre (početno ulaganje 0,5 milijardi dolara), zbog neubedljive Studije o proceni uticaja na životnu sredinu i velikog pritiska lokalnog stanovništva. Projekat je planiran na prostoru koji je prepoznat kao globalno važna oblast poljoprivrednog nasleđa, pod pokroviteljstvom Ujedinjenih Nacija. Zbog očiglednog ugrožavanja tradicionalnih poljoprivrednih aktivnosti i kvaliteta životne sredine, usled planiranog zauzeća 825 ha, formiranja rudnika i kapaciteta za preradu rude došlo je do masovne pobune lokalnog stanovništva ^[25].

Posebnu zabrinutost izaziva ponašanje Ministarstva rudarstva i energetike, koje se često ponaša kao zastupnik interesa rudarskih kompanija (stranih i domaćih), uz zanemarivanje vitalnih interesa domaćeg stanovništva i krajnje površan odnos prema problemu zaštite životne sredine. Olako se dodeljuju tzv. istražna prava za litijum (i druge mineralne resurse), tako da su pored Loznice već sada na meti gradovi Valjevo i Jagodina, opštine Požega, Gornji Milanovac i Rekovac. Potrebna je stroga kontrola rada ovog ministarstva jer očigledno je da neko vidi Srbiju kao jeftinu resursnu bazu, koja će davati svoje najvrednije prirodne potencijale, uz potpunu degradaciju prostora i ugrožavanje životnih interesa sopstvenog stanovništva.

Diskutabilno je postojanje „Akcionog plana za raseljavanje stanovništva“ ^[2], koji je namenjen za izmeštanje lokalnog stanovništva iz doline Jadra. Plan se već sprovodi uz nemešanje grada Loznice i državnih institucija. U uslovima ovakvog ataka na prostor u kome ljudi žive uglavnom od poljoprivrede, gde su gotovo sve površine obrađene, sela uređena i gde je vidljiv sklad između potreba ljudi i zaštite prirode, nameće se pitanje čiji je inters realizacija projekta „Jadar“? Ipak, najteže je prihvatiti činjenicu da privatna kompanija „Rio Sava“ (srpska filijala „Rio Tinta“) sprovodi akciju raseljavanja lokalnog stanovništva putem kupovine njihovih imanja, uz prećutnu podršku grada Loznice i srpske države. Zar je srpski narod, posle svega što ga je snašlo u poslednjih 30 godina, doživeo da ni u sopstvenoj državi nema egzistencijalnu sigurnost?!

5. ZAKLJUČCI

• Realizacija projekta „Jadar“ vodi ka masivnoj devastaciji prostora, trajnoj promeni karaktera predela, degradaciji biodiverziteta, zemljišta, šuma, površinskih i podzemnih voda, raseljavanju domaćeg stanovništva, prestanku održivih i isplativih poljoprivrednih aktivnosti;
• Uspostavlja se scenario permanentnog rizika po zdravlje stanovnika obližnjih sela i grada Loznice;
• Uništavanje primarnih prirodnih resursa, raseljavanje lokalnog stanovništva i stalan rizik od zagađenja, nisu pokazatelji zadovoljenja nacionalnog interesa;
• Neprihvatljivi su etički, ekološki i socijalni aspekti realizacije projekta „Jadar“;
• Neophodne su hitne izmene zakonske regulative i stroga kontrola rada Ministarstva rudarstva i energetike;
• Nastavak nekontrolisane realizacije sličnih rudarskih projekata doveo bi do ozbiljnih ekosistemskih poremećaja, degradacije životne sredine i bio bi indikator nesposobnosti države ali i šire društvene zajednice, da sagledaju štetnost ovakvih aktivnosti po javni interes;
• Očuvanje zdrave životne sredine i poštovanje egzistencijalne sigurnosti stanovništva predstavljaju elementarna ljudska prava, u skladu sa Ustavom Republike Srbije.

Literatura

• [1] https://www.theguardian.com/news/2020/dec/08/the-curse-of-white-oil-electric-vehicles- dirty-secret-lithium
• [2] Službeni glasnik Republike Srbije: Prostorni Plan područja posebne namene za realizaciju projekta eksploatacije i prerade minerala jadarita “Jadar“, broj 26, 2020.
• [3] Studija izvodljivosti podzemne eksploatacije ležišta litijuma i bora Jadar, Rudarsko-geološki fakultet Univerziteta u Beogradu, novembar 2020.
• [4] https://www.stat.gov.rs/sr-Latn/oblasti/poljoprivreda-sumarstvo-i-ribarstvo/popis- poljoprivrede/popisni-rezultati-nivo-naselja-eksel-tabele
• [5] H.S. Sandhu, S.D. Wratten, R. Cullen, B. Case, The future of farming: The value of ecosystem services in conventional and organic arable land. An experimental approach, Ecol. Econ. Vol. 64, Issue 4, pp. 835-848, 2008, https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2007.05.007 / 28.09.2021.
• [6] P. Haygarth, L. Ritz, The future of soils and land use in the UK: Soil systems for the provision of land-based ecosystem services, Land Use Policy, Vol. 26, Supplement 1, pp.187- 197, 2009. https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2009.09.016 / 28.09.2021.
• [7] E. Dominati, A. Mackay, S. Green, M. Patterson, A soil change-based methodology for the quantification and valuation of ecosystem services from agro-ecosystems: a case study of pastoral agriculture in New Zealand. Ecol. Econ. Vol.100, pp.119–129, 2014, http://dx.doi.org/10.1016/j.ecolecon.2014.02.008. / 29.09.2021.
• [8] E.J. Dominati, A. Mackay, B. Lynch, N. Heath, I. Millner, An ecosystem services approach to the quantification of shallow mass movement erosion and the value of soil conservation practices, Ecosystem Services, vol. 9, issue C, pp. 204-215, 2014, https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2014.06.006 / 29.09.2021.
• [9] https://www.cbc.ca/news/canada/british-columbia/discipline-engineers-mount-polley- mine-waste-quesnel-lake-1.6137265 / 28.09.2021.
• [10] D. Babić, R. Petrvović, J. Vićentić, Suočavanje Evrope sa njenom kolonijalnom prošlošću, Beograd, Institut za evropske studije, 2021.
• [11] A. Rudola, A.J.R. Rennie, R. Heap, S.S. Meysami, A. Lowbridge, F. Mazzali, R. Sayers, C. J. Wright, J. Barker, Commercialisation of high energy density sodium-ion batteries: Faradion’s journey and outlook, J. Mater. Chem. A, vol. 9, 8279-8302, 2021.
• [12] K. Chayambuka, G. Mulder, D. L. Danilov, P.H.L. Notten, Sodium-Ion Battery Materials and Electrochemical Properties Reviewed, Advanced Energy Materials, Vol.8, Issue 16, 2018, https://doi.org/10.1002/aenm.201800079 / 26.09.2021.
• [13] Y. Fang, L. Xiao, Z. Chen, Recent Advances in Sodium-Ion Battery Materials,
• Electrochem. Energ. Rev. Vol.1, pp.294-323, 2018, https://doi.org/10.1007/s41918-018-0008-x / 28.09.2021.
• [14] https://asia.nikkei.com/Spotlight/Electric-cars-in-China/CATL-goes-all-in-on-next-gen- sodium-ion-EV-batteries;
• [15] https://www.wsj.com/articles/top-ev-battery-maker-adds-sodium-to-its-recipe-book- 11627565026
• [16] https://www.electrive.com/2021/08/22/gac-aion-v-charges-in-8-minutes/ 27.09.2021.
• [17] https://www.reuters.com/business/sustainable-business/can-rhines-white-gold-power- germanys-green-e-car-race-2021-04-28/ 27.09.2021.
• [18] https://www.bbc.com/news/uk/england-cornwall-54188071 / 27.09.2021.
• [19] https://www.miningmetalnews.com/20190802/1095/lithium-resources-finland-has-been- estimated / 28.09.2021.
• [20] https://europeanlithium.com/wolfsberg-lithium-project/ 28.09.2021.
• [21] https://www.essential-business.pt/2018/05/03/portugal-has-largest-lithium-reserves-in- western-europe/ 28.09.2021.
• [22] https://londonminingnetwork.org/2010/04/rio-tinto-a-shameful-history-of-human-and- labour-rights-abuses-and-environmental-degradation-around-the-globe/ 28.09.2021
• [23] R. Harkinson, Unsustainable: The Ugly Truth about Rio Tinto, Technical Report, IndustriALL Global Union, 2014,
• http://www.industriall-union.org/exposing-the-uggly-truth-about-rio-tinto / 30.09.2021.
• [24] https://www.smh.com.au/business/companies/rio-tinto-minerals-boss-ready-to-flic- green-energy-lithium-switch-20210912-p58qx9.html / 28.09.2021.
• [25] https://www.politico.eu/article/portugal-lithium-mining-project-scrap/ 28.09.2021.

Abstract

The "Jadar" project is planned for realization in the vicinity of the City of Loznica, on several thousand hectares of forest and agricultural lands as well as urban areas. Opening of mines, formation of landfills, exploitation of groundwater, treatment of ore with sulfuric acid, construction of access roads, and permanent change of land use will irreversibly change and degrade the existing landscape and endanger biodiversity. The eventual beginning of the exploitation of the mineral jadarite implies massive earthworks, subsidence of the terrain on almost 850 hectares, and backfilling of the upper part of the Štavica stream watershed. The significant potential of the already determined tourist region, with sites of cultural-historical and spiritual significance, will be irretrievably destroyed. Displacement of the local population, permanent elimination of opportunities for advanced and profitable agricultural production, the constant risk of air, water, and land pollution, essentially diminish the economic and ecological perspective of Radjevina. The city of Loznica is located at a short distance from dangerous pollutants such as tailings dumps of the mines "Stolice" (antimony ore) and "Zajača" (antimony and lead ores), and in the city area, there is an abandoned factory complex "Viskoza", with huge amounts of toxic and carcinogenic substances. The location of the "Jadar" project is only 15 kilometers from the center of Loznica. Rio Tinto’s current international reputation does not instill confidence in the safety of production processes, environmental protection, and treatment of workers. The benefit for the state of Serbia is especially unclear if we can talk at all about any compensation for such a massive spatial degradation and a permanent risk to the health and safety of the population.

Key words: spatial degradation, pollution, biodiversity, natural capital, public interest 

VIDEO: SNIMAK PREDAVANJA (38:38)



PRILOG PPNS: IZVORNI DOKUMENT



Izvor: SANU 

ARHIVA PPNS

PROMOCIJA ZBORNIKA SANU ’PROJEKAT JADAR - ŠTA JE POZNATO?’ (AUDIO)

OD ZAGAĐENJA DO UNIŠTENJA - ČOVEK, PRIRODA I ODGOVORNOST (36. TRIBINA NIJE FILOZOFSKI ĆUTATI)

SANU: PROJEKAT JADAR - ŠTA JE POZNATO? (APSTRAKTI I SNIMAK NAUČNOG SKUPA)

IZ SANU MINISTARKI - O PROJEKTU JADAR: MNOGO NEDOREČENOSTI O REŠAVANJU VELIKIH PROBLEMA I POGUBNOG UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU