„Osećaj građanske odgovornosti započinje sa poštovanjem šuma“. Ovo je misao Deni de Ružmona, švajcarskog filozofa, sociologa i futuriste koju je izneo u svom kapitalnom delu „Budućnost je naša stvar“ (Književne novine, 1989). De Ružmon je bio jedan od idejnih tvoraca koncepta Ujedinjene Evrope, zajedno sa Robertom Šumanom (potonji predsednik zajednice za ugalj i čelik, embriona iz koga se razvila evropska vlada) i Arnoldom Tojnbijem (engleski istoričar i filozof), na osnovu dva fundamentalna principa: apsolutne ravnopravnosti evropskih naroda i beskompromisne zaštite životne sredine.

Koliko su ravnopravni evropski narodi, pogotovo oni koji željno iščekuju milost prijema u zajednicu privilegovanih, kojima se stalno nameću novi, do tada nepoznati principi i uslovi, prosudite sami na primeru Srbije. Istovremeno, politika zaštite životne sredine u Srbiji kreće se u rasponu od apsolutne posvećenosti naporima za očuvanje prirodnih vrednosti i stvaranje što boljih uslova za život stanovništva, do brutalnih postupaka pojedinaca i nekih kompanija, koji dovode do degradacije prostora, zagađenja zemljišta, vode i vazduha, uz očigledno kršenje zakonskih propisa i mlake ili nikakve reakcije državnih organa.

Uočljiv je stalan pritisak u pravcu dodatne urbanizacije centralnog dela Beograda, tako da je izgrađeno nekoliko hiljada višespratnih stambenih objekata na prostoru koji pokrivaju gradske opštine Čukarica, Vračar, Savski Venac, Rakovica, Voždovac, Palilula. Često su nove građevine podignute na parcelama koje imaju najviši stepen izgrađenosti, kako bi investitori tržištu ponudili što više skupih kvadrata, i naravno što više zaradili. Takva gradnja uticala je na zabrinjavajuću redukciju „zelenih“ površina, koja se meri u stotinama hektara, gde umesto šumica, živica, livada, travnjaka ili voćnjaka, sada gledamo beton i asfalt.

Takođe, s vremena na vreme se plasiraju „idejna“ rešenja, kojima se opipavaju puls i senzibilitet javnosti, vezana za realizaciju novih projekata, nauštrb najvrednijeg javnog prostora: izgradnja ski-staze na Avali (zaštićeno područje) i uklanjanje nekoliko hektara visokovredne šume; proširenje golf terena na Adi Ciganliji, na račun više od 10 hektara šume koja se prostire prema desnoobalnom nasipu u priobalju Save.

Uzurpacija javnog prostora, koji bi trebalo da služi svim građanima Beograda, pokazuje nemoć i neefikasnost države, koja nema snage da primeni važeće zakonske propise. Ugrožavanje koncepta pravne države veoma slikovito je predstavljeno na levoj obali Save, od Ostružnice do bloka 70, gde postoji nekoliko stotina nelegalnih objekata, u prostoru koji služi isključivo za odbranu od poplava i zaštitu vodoizvorišta.

Ključni globalni dokumenti i sporazumi, od značaja za zaštitu životne sredine, su „RIO“ konvencije:

• „Okvirna Konvencija Ujedinjenih nacija o promeni klime“ (United Nation Framework Convention on Climate Change-UNFCCC, ratifikovana u Narodnoj skupštini Republike Srbije 2001. godine); 
• „UN Konvencija o biološkoj raznovrsnosti“ (UN Convention on Biological Diversity-UNCBD, ratifikovana 2001. godine); 
• „Konvencija Ujedinjenih nacija o borbi protiv dezertifikacije“ (United Nation Convention to Combat Desertification-UNCCD, ratifikovana 2007. godine). 

Dokumenti izrađeni za potrebe primene i ispunjavanja obaveza koje proističu iz „RIO“ konvencija, predstavljaju okvir unutar koga se sagledava aktuelno stanje životne sredine u Srbiji, kao i stepen ispunjenosti preuzetih međunarodnih obaveza u tom domenu. Brojne obaveze iz „RIO“ konvencija su u skladu sa ciljevima „Agende za održivi razvoj do 2030“, koju su usvojili čelnici država i vlada 2015. godine, i njenih „Ciljeva održivog razvoja“ (Sustainable Development Goals-SDGs).

U cilju rešavanja problema degradacije zemljišta i uspostavljanja održivih mehanizama za upravljanje ovim resursom, UNCCD promoviše stav da je neophodno uključivanje savremenog koncepta „Neutralnosti degradacije zemljišta“ (Land Degradation Neutrality-LDN), kao jednog od SDGs. Koncept LDN predviđa da se ne povećava ukupna površina degradiranog zemljišta, odnosno, da svaka zemlja članica UN primenjuje mere restauracije i zaštite zemljišnog resursa.

U slučaju Srbije predviđene su sledeće mere za dostizanje neutralnosti degradacije zemljišta do 2030. godine:

• povećati površinu nacionalne teritorije pod šumama na 41,4% do 2050. godine (sa sadašnjih 29%);
• povećati površine pod šumama u AP Vojvodini na 14,3% (sa sadšnjih 6,37%).

Veliki doprinos u primeni „Rio Konvencija“ predstavlja izveštaj „Međuvladine platforme za biodiverzitet i ekosistemske usluge“ (The Intergovernmental Platform on Biodiversity and Ecosystem Services-IPBES) o „Proceni globalnog stanja biodiverziteta i ekosistemskih usluga“ („Global Assessment of Biodiversity and Ecosystem Services“), koji je objavljen 6. maja u Parizu, na samitu UN-a. IPBES je nezavisno, međuvladino telo koje su uspostavile 132 zemlje članice Ujedinjenih nacija, 2012. godine, kome je Srbija pristupila u junu mesecu 2020. godine.

Trenutno, gotovo milion biljnih i životinjskih vrsta je u realnoj opasnosti da nestanu, usled prekomerne i neodgovorne eksploatacije primarnih prirodnih resursa (šume, vode, zemljište, originalna biološka raznovrsnost ), zbog čega je ugroženo 75% kopnenih ekosistema i 66% akvatičnih.

Teritorija grada Beograda je izložena intenzivnoj promeni prirodnih uslova, sa različitim efektima, koji se manifestuju kroz gubitak šumskih i ostalih „zelenih“ površina (livade, šikare, živice, šumarci...), značajno smanjenje bioraznovrsnosti, manjak rekreativnih površina, pojačavanje efekta „toplotnog“ ostrva, pogoršane životne uslove stanovništva i učestaliju pojavu bujičnih poplava. Beograd je u poslednjih stotinak godina doživeo ekspanzivan razvoj i postao jedan od najvećih gradova na Balkanu, sa više od 1,6 miliona stanovnika.

Širenje prostora pod rezidencijalnim i poslovnim objektima i infrastrukturnim sistemima, dovelo je do redukcije zelenih površina na 14kvm po stanovniku, na nivou grada, i svega 2kvm po stanovniku na prostoru gradske opštine Vračar. Intenzivna urbanizacija i smanjenje površina pod zelenilom, pored ostalih faktora (sagorevanje uglja u termoelektranama, brojna individualna ložišta za grejanje stambenih objekata, povećanje broja vozila), značajno su uticali na pogoršanje kvaliteta vazduha, što je bilo više nego jasno tokom zime 2019/2020. godine, kada je Beograd u nekoliko mahova bio jedan od najzagađenijih gradova na svetu.

Grad Beograd je usvojio „Akcioni Plan adaptacije na klimatske promene sa procenom ranjivosti“ (Gradska Uprava Grada Beograda, Sekretarijat za zaštitu životne sredine, 2015) i Strategiju pošumljavanja Beograda (usvojeno odlukom Skupštine grada, br. 501-438/11-S, od 13.06.2011. godine). Strategijom pošumljavanja Beograda je predviđeno da se u periodu od 2011. do 2021. godine pošumi oko 50.000 hektara gradske teritorije.

U okviru kontingenta površina za pošumljavanje dominantan deo obuhvataju degradirane i erodirane površine, čime se indirektno podržavaju i preventivne aktivnosti na zaštiti od erozije i bujičnih poplava. Od početka akcije pošumljavanja, oktobra 2011. godine, do kraja jeseni 2017. godine, pošumljeno je oko 730 hektara.

U periodu od 2010. do 2020. godine Gradski sekretarijat za zaštitu životne sredine je, kroz saradnju sa Šumarskim fakultetom Univerziteta u Beogradu, razvijao koncept „plavo-zelenih“ koridora, kojim se identifikuju, štite i povezuju preostali otvoreni vodotokovi, fragmenti šumske vegetacije i vrednih zelenih površina. Cilj je da se obezbedi prostor za sportsko-rekreativne aktivnosti (šetališta, vežbališta, odmorišta, biciklističke i trim staze, igrališta), očuva i obnovi bioraznovrsnost, afirmišu estetske i duhovne vrednosti prostora. Poznato je da kvalitetna vegetacija i očuvana vodna tela oplemenjuju izgled pejzaža, a boravak u šumi ili pored vode povoljno deluje na ljudsku psihu.

Zaštita životne sredine na teritoriji grada Beograda predstavlja složen sistem, jer se obavlja na prostoru veličine od oko 3.532kvkm, na širokoj predeonoj skali od ravničarskih do brdsko-planinskih pejsaža, od visoko urbanizovanih do ruralnih sredina. Erozioni procesi i bujične poplave predstavljaju faktore rizika (primer iz maja 2014. godine), koji pored životne sredine, dovode do ugrožavanja ekonomskog razvoja društva, ljudskih života i zdravlja, kao i kulturnog nasleđa. Upravo redukcija šumskih i drugih „zelenih“ površina povećava rizik od pojave bujičnih poplava.

Širom sveta (Njujork, Berlin, Kopenhagen, Barselona, Oslo, Trondhajm) se koristi koncept razvoja „zelene infrastrukture“, koja se tretira kao element sistema za redukciju rizika od katastrofa, posebno od poplava na urbanim područjima („zeleni“ krovovi, „kišni“ vrtovi, linijski sistemi zelenila duž ulica, šetališta i priobalja). Na ovaj način se gradska jezgra povezuju sa predgrađima i ruralnim okruženjem, poboljšava se kvalitet vazduha, stvara značajan retencioni kapacitet za vodu, kao i nove rekreativne zone, čuva biodiverzitet i štiti prostor priobalja.

Razvoj „plavo-zelene“ infrastrukture doprinosi očuvanju i obnovi ekosistema, ublažavanju efekata klimatskih promena i rehumanizaciji urbanog ambijenta. Koristi od pristupa lokalnim „plavo-zelenim“ prostorima uključuju poboljšanje fizičkog i mentalnog zdravlja stanovništva, oporavak od stresa, jaču socijalnu koheziju, vezivanje ugljenika i očuvanje biodiverziteta.

Uklanjanje šumskih i drugih „zelenih“ površina u urbanizovanim delovima Beograda, dovodi do sledećih posledica:

• povećana emisija gasova, koji proizvode efekat „staklene bašte“; manja produkcija kiseonika; 
• pojačavanje efekta „toplotnog“ ostrva u uslovima sve izraženijih klimatskih anomalija; 
• degradacija biološke raznovrsnosti; 
• „dehumanizacija“ gradskog prostora, sa sve lošijim životnim uslovima; 
• povećanje potencijala za pojavu bujičnih poplava, pogotovo na slivu Topčiderske reke i susednih, manjih vodotokova.

Planirane aktivnosti na urbanizaciji prostora Košutnjaka, uz redukciju „zelenih“ površina, predstavljaju negaciju svih principa u usvojenim strateškim dokumentima Grada Beograda, kao i globalnim „RIO“ konvencijama, koje je Srbija ratifikovala u nacionalnoj skupštini. Teško je razumeti princip „razvoja“ i urbanizacije, uz redukciju šumskih i drugih „zelenih“ površina i drastično povećanje broja stanovnika, uz još intenzivniji saobraćaj na već zagušenim lokalnim saobraćajnicama.

Beogradu su potrebni projekti kojima se oblikuje koncept rešenja za trajnu zaštitu preostalih prirodnih potencijala u urbanizovanim zonama, sa metodologijom njihovog proširenja, u cilju:

• povećanja stepena pošumljenosti; 
• povezivanja postojećeg urbanog zelenila sa okolnim šumskim površinama; 
• stvaranje rekreativno-relaksacionih zona sa odgovarajućim sadržajima (pešačke, trim i biciklističke staze; 
• dečja igrališta; 
• igrališta za decu sa posebnim potrebama; 
• vežbaonice na otvorenom; 
• odmorišta sa senicima i klupama); 
• formiranje zona koje, pored funkcionalnih, poseduju vizuelne, duhovne i estetske vrednosti. 

Kao poredbene modele trebalo bi koristiti svetske primere dobre prakse: Don Valley Brick Works, Toronto, Kanada; restauracija toka reke Cheonggyecheon (Čongju-Čong) u Seulu, Južna Koreja; Emerald Necklace (Masačusets, SAD); River Valley u Edmontonu (Kanada); priobalje reke Kalang (Singapur); Bišan–Ang Mo Kio park (Singapur); priobalje reke Manzanares (Španija); „plavo-zeleni“ projekti u Portlandu (Oregon, SAD); „plavo-zeleni“ koridori u Kopenhagenu (Danska).

Model održivog upravljanja teritorijom Beograda, sa stanovišta ultimativne zaštite životne sredine i kvaliteta života stanovnika, ublažavanja efekata klimatskih promena, prevencije prirodnih katastrofa i redukcije zagađenja vazduha, trebalo bi da bude vođen idejom …da se održiva budućnost zasniva na tri stuba: ekonomskom, ekološkom i etičkom, sa najvećim mogućim koristima za što veći broj korisnika... (Džozef de Žarden: „Ekološka etika-uvod u ekološku filozofiju“, Službeni Glasnik, 2006).

Planirano uklanjanje zelenih površina na području Košutnjaka, bez obzira na to da li su zaštićene ili ne, da li predstavljaju manje ili više vrednu šumu, jeste direktna negacija interesa većine građana i pokušaj zadovoljenja ogoljenog materijalnog interesa pojedinaca i interesnih grupa.

Ratko Ristić, profesor Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu

Foto: Info centrala; Politika
Izvor: Odbranimo reke Stare Planine, 10. 7. 2020.


PPNS DREN: EKOLOGIJA

• ’Zvaću papu da se konsultujem s njim oko toga’, na pitanje RTS-a o zelenoj ekonomiji, kao post-kovid oporavku
• Akcija sadnje milion stabala jasena u Srbiji
• Par šumokradica iz okoline Kragujevca posekao 540 stabala, materijalna šteta milion i po dinara
• Zagađenje životne sredine plastikom negativno utiče na zdravlje ljudi unošenjem putem vazduha, hrane i vode
• Plastika u plamenu - požar u kineskoj firmi u Požarevcu
• Očišćeno priobalje jezera Grošnica - povodom Svetskog dana zaštite životne sredine
• MHE Brusnik pod sumnjom za uništavanje puta i nezakonitu gradnju
• I ti si medij - pobednički rad Lazara Simića
• MHE Krepoljin - od izgradnje, preko upitnih dozvola i prijave inspekciji, do poplave
• Voda odnela most kod zamka Maglič
• Poziv ORSP: Da povadimo cevi iz Rakitske reke!
• Domaćinstva koja su laste izabrale

DETALJNIJE