Koordinatni sistem Miloševog dvora postao je baza regulacije prestonice. U njemu su pravci ulica: Vuka Karadžića (deo), Branka Radičevića, Svetozara Markovića, Glavna (od Crkve do gornjeg parka), Karađorđeva, Kosovska, 27. marta i druge. Izgledi i pravci ovih kragujevačkih ulica bili su postavljeni još u prestoničkom periodu.74
Nekadašnji kragujevački oficirski dom, stari je Milošev konak, koji je prepravkama, nakon Prvog svetskog rata, znatno izmenjen i spolja i iznutra. Ispred konaka je još između dva rata postojao knjažev „binjektaš” od tesanog kamena. Knežev konak porušili su Nemci u aprilskom bombardovanju Kragujevca 1941. godine.
U toku 1817. godine su pored muškog konaka bile izgrađene kuća za kneginju Ljubicu, a preko Lepenice: velika kuhinja, mutvak i konjušnica. Sledeće, 1818. godine sagrađen je konak kneginje Ljubice nazvan Šareni konak. I on je imao dva „departamenta”. U njemu je živela kneginja Ljubica sa decom i celom „svojom ženskoga pola svitom”, zbog čega ga Joakim Vujić naziva i Miloševim haremom. Inače, gornji sprat konaka bio je ukrašen „s moleraji”, i po tim šarama i molerskim slikama, često sa vrlo naivnim motivima iz najranijeg detinjstva knjaževe dece, on je i prozvan „Šareni konak”. U njemu se 1823. godine rodio mlađi knjažev sin Mihailo, a 1826. godine u nekim sobama donjega „departamenta” bila je smeštena i državia blagajna. Ovaj konak se nalazio prema Muškom konaku, na severoistočnoj strani, onde gde se sada završava istočno krilo nekadašnje Muške gimnazije. Danas od njega nema nikakvog traga, jer je izgoreo noću 30. novembra 1884. godine.75
Bliže Lepenici, do livada ispod belih dudova, gde je obično „egzicirala” knjaževa garda, a u svečane i praznične dane se igralo narodno kolo – nalazio se Amidžin konak, tako nazvan po Simi Milosavljeviću – Paštrmcu, zvanom „Amidži”, ustaničkom barjaktaru, „buljukbaši i nadziratelju” knjaževskoga dvora. Pored Amidže u ovome konaku su stanovali i oni činovnici koji su sačinjavali stalnu kneževu svitu, a pored njih u njemu su odsedali nahijski knezovi i druge narodne starešine, koje bi po kakvom narodnom poslu dolazili u Kragujevac.
Amidžin konak postoji i danas kao jedina sačuvana zgrada iz kompleksa dvorskih objekata Miloševog doba. Potpuno je očuvan. Na spratu je nekoliko soba, a dole veliki podrum, na kome su stajala teška drvena vrata sa glomaznom gvozdenom bravom i zvekirom iz Miloševog vremena. Tako je bila solidno izrađena i dobro očuvana da su se u njoj do Drugog svetskog rata nalazile kancelarije intendanture kragujevačkog vojnog garnizona. Interesantno je da je sačuvana i privatna Amidžina kuća.76 Ona je, pored ovoga konaka i pored stare kuće kneza Dene, koja i sad u celini stoji, bila najstarija kuća u Kragujevcu. Oko nje i Deninog konaka, podizale su se docnije, u toku XIX veka, ostale kuće, te se tako u tome kraju formirala cela jedna ulica, koja je dugo vremena nosila i Paštrmčevo ime.77
Na mestu današnje tržnice bilo je državno zemljište, označeno na kasnijim planovima iz 1865. godine, kao „praviteljstveni plac kod duda”. Na njemu su bila sagrađena dva objekta. U jednom su bile državne kancelarije i, verovatno, zatvor – „apsana”, a drugi je na planu označen kao „stara apoteka”.78
Na istom prostoru, pored današnje Gradske tržnice, sagrađena je zgrada Tatar konaka, začetak pošte, koja je sačuvana u prvobitnom obliku do današnjih dana. Organizacija prenosa pisama na našem prostoru nasleđena je iz perioda Turske uprave. Pošta iz Beograda stizala je u Kragujevac nedeljom i sredom, oko tri sata popodne, a iz Kragujevca Knjažeska pošta stizala je u Beograd utorkom i subotom po podne.79 Menzulane su bile državna ustanove, održavanje se plaćalo iz budžeta. Aprila 1826. godine, kada je sultan Mahmud II izdao naročiti ferman, menzulane u Turskoj carevini stavljene su na licitaciju. Tačkom 20 Hatišerifa iz 1830. godine, srpskom narodu je, između ostalog, dozvoljeno da otvara i pošte. Posle odugovlačenja sa njegovom primenom, Srbi su mogli da upravljaju organizacijom prenosa pisama tek posle fermana od 1833. godine. Dve godine kasnije, 1835. godine, Miloš je upravljanje poštanskim saobraćajem poverio iskusnom Jakovu Jakšiću.80 Na licitaciji za kragujevačku menzulanu pobedio je Atanacko Dimitrijević. Interesantno da je to najviša izlicitirana cena u Srbiji, pored Požarevca. On je držao 20 konja, a za svakog od njih je dobijao po 500 groša i 20 para godišnje. Tim iznosom država je pokrivala troškove koje je zakupac imao u toku prenosa državnih pisama. Kragujevačka menzulana je 1836. godine imala 26, a 1839. godine 35 konja i posle Beogradske bila je jedna od najvećih u Srbiji. U Popisu državnih nepokretnosti u Okružju kragujevačkom iz 1846. godine navode se sledeći podaci o Tatarskom konaku i Menzulani u Kragujevcu. „Kuća ili bivši Tatarski konak bio je objekat od čatme napravljen, ćeramidom pokriven, s 4 sobe, 6 1/6 dužine i 50 širine, stanja rđavog. Plac ovaj prinadležeći ima dužinu 111/6 a u širini 17½. Menzulana od čatme napravljena, ćeramidom pokrivena s Ambarom i Mejanom, u kojoj jedna soba ima, i jedan dućan, stanja rđavog, plac prinadležeći ima dužine 271/2 a širine 320 s lica”.81 U njegovoj blizini nalazio se i gospodar Jevremov konak,82 u kome je jedno vreme radio Licej, prva visokoškolska ustanova u Srbiji. Uz Ljubičinu ulicu bila je zgrada škole.
Kao prestonica i sedište najviših zemaljskih vlasti i ustanova, Kragujevac je znatno oživeo i kontinuiranom izgradnjom umnogome promenio svoj prvobitni palanački izgled. Osim izmena u spoljašnjoj fizionomiji, sve vidljivije su bile i promene u duhovnom životu, shvatanjima i nazorima njegovih stanovnika. Dolaskom stranaca i prosvećenih činovnika, u patrijarhalni život Kragujevca uneti su prvi elementi zapadnoevropske kulture. Francuski putopisac Boa le Kont, koji je Kragujevac posetio 1834. godine, zapazio je da su život i kretanje u njemu u velikoj „opreci sa tišinom i usamljenošću što čine žalosnim veći deo turskih varoši”.83
Kragujevac iz vremena kneza Miloša gotovo da je već bio nestao još u periodu između dva svetska rata. Osim dve stare kuće koje smo pomenuli, tada je postojala još samo crkva i skupštinska zgrada u njenoj porti. I to je sve. Već tada nije bilo više konaka gospodara Jevrema, niti zgrada u kojima su bile smeštene prve naše prosvetne i ustanove kulture: gimnazija, štamparija, licej, sud, mitropolija i druga sporedna „zdanja” koja su bila u sastavu kneževog dvora. Još 1837. godine nestalo je i čuvene suve kruške ispred Miloševog konaka. Pored nje vodio je put u dvor i ona je, kako je primetio Jovan Tomić, svakog „mimoprolaznika potsećala šta ga možda čeka posle audijencije kod kneza”.84 Ona je bila simbol vlasti kneza Miloša. Jedan savremenik priča, kako je knjaz Miloš sedeo na doksatu svoga konaka i svojim očima video kako je vihor izlomio krušku do korena. „Ovo su – kaže on – mnogi smatrali kao prst sudbine, koja knezu Milošu pretstoji”.85 Samo dve godine kasnije, 1839. godine, i knjaza je politički vihor oduvao iz Srbije.
Za vreme vlade kneza Miloša napravljeni su prvi koraci u procesu urbanizacije Srbije. Izbor Kragujevca za prestonicu potvrdio je njegovu geostratešku važnost, i obezbedio mu nadregionalni status koji traje više od dva veka. Formiranje današnjeg Miloševog venca još pre 1820. godine dalo je trg dugoročne visoke vrednosti u srpskim okvirima, koji je bio i reprezentativan za period do sticanja autonomije.86 Kragujevac je prva varoš u Srbiji u kojoj je formirana nova urbana struktura. Njegov arhitektonski i urbanistički razvoj, započet u doba kneza Miloša, predstavljao je osnovu celokupnog budućeg razvoja grada.
Dvorski kompleks, magistrati, skromna škola, sedišta varoških knezova, crkva i drugi javni objekti nalazili su se na čaršijskoj periferiji, u grupama ili pojedinačno. Razvoj varoši i njegovog središta u Kragujevcu bio je u velikoj meri diktiran novim društvenim potrebama.87
Preseljenje prestonice u Beograd 1839. godine dovelo je do stagnacije Kragujevca u narednoj deceniji. Odluka o preseljenju prestonice uticala je da Kragujevac napusti oko pet stotina najobrazovanijih stanovnika koji su radili u kneževoj administraciji, na Liceju i u drugim ustanovama od državne važnosti. Gubitak prestoničke funkcije i odliv stanovništva znatno je usporio dalju izgradnju varoši. Verovatno najvažnije građevine iz tog novog perioda čini jedna grupa skromnih zgrada u Arsenalu koje su podignute u periodu od 1845. do 1847. godine; u njima su bili smešteni uprava i dve radionice čime su udareni temelji „Fabrike za voenu spremu”, kao najave budućeg industrijskog razvoja Kragujevca. Položaj i izgled tih zgrada poznati su na osnovu skica i crteža koji su nastali oko dve decenije kasnije.88 Međutim, pedesetih godina XIX veka, preseljenjem Topolivnice iz Beograda u Kragujevac, grad postaje centar Vojne industrije, i taj status je zadržao do današnjih dana. Ovaj krupni industrijski poduhvat, kako za naš grad tako i za celu Srbiju, doneo je, ne samo nagoveštaje razvoja kapitalističke privrede i novih društvenih odnosa, već i razvoj specijalizovanih aktivnosti i funkcija koji su ostavljali u prostoru varoši jasne tragove. Novi društveni odnosi kapitalistička privreda, doneli su u sve varoši Srbije, pa i u naš grad, niz novih institucija, koje je prethodno vreme samo naslućivalo, a koje su se u varošima javljale kao izuzetak, odnosno imale svoj rani začetak. Ustanove i institucije koje su osnivane u drugoj polovini XIX veka, a koje su bile mimo tradicionalnih masovnih privrednih i društvenih tokova, više su bile rezultat zasluge pojedinaca, napora vidovitih ili eksperimenta entuzijasta, nego stvarni izraz društvenih potreba i njihovih mogućnosti.
Prelaz iz starog u novi graditeljski period može se lepo pratiti, ako uporedimo starije opise grada s onima koje je dao poznati putopisac Feliks Kanic,89 koji je u tri navrata posetio Kragujevac (1860, 1861 i 1888). Njegovi prvi opisi iz poseta 1860. i 1861. godine daju nam sledeću sliku:
„Slava ovog grada, koji se u Rankeovoj Srpskoj revoluciji tako često pominje, nije u svojoj celini ni izdaleka došla do izraza u mojim prvim posetama njemu (1860–1861). Kad se gleda sa padina Crnog vrha, njegov položaj na visoravni uokvirenoj masivnim brdima karakteriše samo bezbroj krovova koji proviruju kroz gusto i sveže zelenilo lišća; nema ni većih građevina, ni tornjeva ili kupola po kojima bi se naslućivala prestonica. Gde je kneževa rezidencija, gde glavni trg ili crkva? Pogled koji to traži ne nalazi ništa. Zanimljivo mi se učinilo jedino Metino brdo, preko koga nas je vodio put i sa koga je pobunjeni Vučić 1842. bombardovao Kragujevac, razbio trupe kneza Mihaila i ovoga prisilio na abdikaciju. Sad je to kraljev prirodni park sa divljači, u kome se gaji 300 jelena i srna…U podne smo preko trošne Kamene ćuprije, koja je 1858. zamenjena lepom gvozdenom konstrukcijom, i pored zapuštene džamije bez minareta stigli do stočne pijace. Kroz Cigansku mahalu ušli smo u dugu čaršiju, koja je prosecala ceo grad po širini. Monotoniju njenih neuglednih kuća s otvorenim dućanima i radnjama obućara, sarača, krojača, piljara, koji su bučno nudili svoju robu, prekidao je samo jedan drveni krst. Na prvi pogled bi se reklo da Kragujevac mora da podmiruje potrebe cele trećine Kneževine; ipak su veće prodavnice, snabdevene pretežno austrijskim proizvodima, samo izuzetno pokazivale neukusno šarenilo karakteristično za manje sreske varošice. Iz jedne kuće u kojoj su stanovali Srbi iz Srema čuli su se zvuci klavira; kako sam docnije čuo, bio je to jedini klavir u Kragujevcu. Moja kola, koja su tandrkala po neravnoj kaldrmi, zaustaviše se pred mehanom lukavog Cincara Koste; od njenog izgleda malo sam se naježio. Preko puta ove mehane počinjala je jedna uska uličica koja me je odvela na prostran trg koji je presecala Lepenica; tu su se grupisale najlepše građevine grada. Zvuci čekića, koji su s druge strane reke dopirali iz oružarnice, razbijali su mrtvu tišinu na ovom širokom praznom prostoru. Neka drvena skela s obešenim zvonom bila je znak da je duga belo okrečena zgrada pored nje crkva. Pored nje je stajao ‘kapito’, drvena zgrada koju je podigao knez Miloš prilikom svog povratka na presto i u nju sazvao Veliku skupštinu; u njoj je i knez Mihailo 1861. jednim značajnim govorom otvorio Preobražensku skupštinu. Taj patriotski nadahnut govor znatno je doprineo jednodušnosti zahteva za reorganizacijom koji će uskoro stići na vrata sultanova dvora i predstavljati kamen temeljac buduće srpske državnosti. Nedaleko odatle bio je kneževski konak, ograđen visokim plotom, zatim nekoliko državnih zgrada i šupe u kojima je bilo mnogo montiranih topova. Kroz dve kapije, koje su čuvali stražari, ulazilo se u veliko kvadratno dvorište, na čijim su se bočnim stranama nalazile dve građevine u stilu turskih saraja. Sagradio ih je Miloš kad se 1818. preselio iz Crnuće u Kragujevac… Okružen prijatnim i opojnim vazduhom blage majske večeri vraćao sam se preko tihe i mirne Lepenice u grad. Sada slična malom, bezazlenom potoku, ista ova Lepenica se s proleća često pretvara u bujicu koja ruši mostove i pustoši celu okolinu. A kad s nastupom velikih vrućina voda počne da isparava, njene obale postaju izvor zaraze, pa stanovništvo, oslabljeno oskudnom ishranom za vreme dugog uskršnjeg posta, muku muči sa dugim i upornim groznicama. Zarazne bolesti se javljaju i usled loše pijaće vode i potpunog odsustva kanalizacije…”90
Ovakav detaljan opis daje nam Feliks Kanic, čovek širokog obrazovanja i velikog iskustva, koji dolazi iz Austro-Ugarske, u kojoj je urbana kultura bila na znatnom višem nivou i koji na našu čaršiju gleda sasvim drugačijim očima, upravo u periodu kada tek počinju da prodiru evropske ideje i evropski način života.
Od 1839. do 1841. godine kao upravitelj Liceja radi Atanasije Nikolić, prvi kragujevački stručnjak sa titulom „potvrđeni indžinir”.91 Nemamo podatke o graditeljima koji su za vreme druge vlade kneza Miloša sagradili zgrade Skupštine i konak kneza Mihaila na Miloševom vencu. Nemački majstori su zidali Topolivnicu. Šezdesetih godina je arhitekta Kosta Šreplović, koji je gradio „Staro zdanje” u Aranđelovcu, nacrtao panoramu Kragujevca. Crtež panorame je sačuvan.92 Inženjer Stefan Zdravković je 1865. godine uradio plan „Placa kod duda” za potrebe izgradnje Gimnazije. Zna se da je snimljen i prostor „Marvene pijace” radi izgradnje Nove crkve, ali snimak nije sačuvan.
Izgradnje privatnih objekata u periodu prestonog Kragujevca bio je za ono vreme veoma značajan i najvećim delom državni investicioni poduhvat. Sve javne zgrade simetrične ili asimetrične u osnovi, sa divanhanom ili sa tremom, sa doksatom ili bez njega, sa odžaklijom ili sa nekim drugim karakterističnim elementima, služiće dugo za ugled kasnijim građevinarima i neimarima, koji su sami rođeni i zanat izučili u krajevima gde se takva arhitektura razvijala i usavršavala. Prvi majstori-građevinari bili su, mahom, Cincari, Srbi i Makedonci iz južnih krajeva ili iz Bosne (Osaćani). Iz tih razloga njihov konstruktivni sistem, vrsta građevinskog materijla i njegova primena, pune dve decenije nosiće pečat tradicionalne gradnje. Tek pojavom prvih stranih inženjera i građevinara, koji su stigli prvo iz Zemuna i Pančeva, a zatim iz Beča i Praga, koji su gradili na „evropski način”, unose se promene u srpsku arhitekturu. Između 30-tih i 35-ih godina XIX veka oba ova pravca paraleno su se razvijala, a katkad i prožimala.93
Izgradnja u Srbiji bila je veoma otežana iz više razloga. Zbog nedostatka građevinskog materijala dugo je bila jako otežana njegova nabavka. U Srbiji je bilo veoma malo kapaciteta za proizvodnju cigle i crepa (u početku ćeramide). Transport se uglavnom obavljao kulukom seoskog stanovništva, lošim putevima, naporno i sporo. Srbija je bila šumovita, problem obrade drvene građe, nedostatak stručnih radnika i transport građe bio je u tom periodu veliki problem. Drvena građa je često dovožena iz udaljenih krajeva, pa i iz inostranstva. Za Knežev konak drvena građa je dovožena iz Tekije, a dobra i jevtina čamova građa iz Sokolske nahije. Iz kneževih naredbi vidi se da je drvena građa dovožena iz Segedina i Arada. Gvožđe i gvozdeni predmeti dugi niz godina nabavljani su iz Austrije. Mesingane brave, šarke i ekseri su nabavljani su iz, ili preko Zemuna, i to na komad i po veoma visokoj ceni. Proizvodnih kapaciteta za gvozdene predmete za građevinarstvo u Srbiji nije bilo. Staklo se dugo nije upotrebljavalo, čak ni prilikom izrade pojedinih državnih zgrada. Tek od 1835. godine staklo je počelo da se obavezno ugrađuje na prozorima svih državnih zgrada, konaka i svih značajnijih stambenih zgrada. Ubrzo je podiguta i prva fabrika stakla. Nju podiže 1843. godne Avram Petronijević na Crnom vrhu.94
Naslovna ilustracija: Binjektaš kneza Miloša u Kragujevcu (Narodni muzej Kragujevac)
71 V. S. Trifunović, nav. delo, 38. 72 J. Vujić, nav. delo, 161–162; M. M. Nikolić, Kragujevačka gimnazija – Spomenica – prema: R. P. Marković, Crkva kneza Miloša u Kragujevcu, Kragujevac 1935, 13. V. Trifunović, Graditelji Kragujevca, Staništa, Kragujevac 1985, 193; P. Pajkić, O neimarima Miloševe crkve u Kragujevcu, Staništa, Kragujevac 1985, 186 – 189; D. Obradović smatra da je „Šareni konak” sagrađen 1819. godine. D. Obradović, Kragujevac uoči Sretenjske skupštine, 30. 73 Nalazi se u ulici Svetozara Markovića br. 3. 74 Sada je ulica Svetozara Markovića. 78 V. S. Trifunović, nav. delo, 40. 79 Mesecoslov, Godišnji kalendar za 1836. godinu u kome je objavljen red prevoza pošiljaka koje polaze iz Beograda. 80 Mita Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842, knjiga II, Beograd, 1899, 102. 81 Popis državnih nepokretnosti u okružju kragujevačkom iz 1846. godine, AS, PZD, 1846. P. F IV, R 80. Milorad Jovanović, Organizacija prenosa pisama u Srbiji u prvoj polovini XIX veka, Naučni skup „Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841. godine”, Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu, Kragujevac, 2006, 346. 82 Konak je bio „od dobrog materijala zidano, ćeramidom pokriveno, na dva kata, 10o dugačko i 74/60 široko s 12 soba i 2 konaka, pored istog Mutvak i Trpezarija; stanja dobrog. Plac prinadležeći 720 dužine i 5½0 širine s 20 drveta voća, prošćem zagrađen. (Popis državnih nepokretnosti u okružju kragujevačkom iz 1846. godine, AS, PZD, 1840. P IV, R 80). 83 Boa le Kont, Srbija u 1834. god, Spomenik XXIV (1894), 43. 84 Jovan Tomić, Kragujevac i dvor kneza Miloša, Novi list br. 2949 – 251/1923. god. 85 R. P. Marković, Crkva kneza Miloša u Kragujevcu, Kragujevac 1935, 16. 86 Isto, 35. 87 Zaostali urbani fond, najvećim delom turskog porekla, nije predstavljao značajnu materijalnu vrednost koja bi mogla da utiče na stavove društva prema varoškom prostoru, njegovom sadržaju i izgledu. Zemljište se slobodno zaposedalo, parcelisalo, regulisalo i gradili se objekti na njemu. Postojeći objekti, s obzirom na njihov građevinski kvalitet, njihovu konstrukciju i duhovno stanje naroda u tom periodu nisu predstavljali neku smetnju da se relativno lako ruše, uklanjaju i podižu novi, savremeniji. Varoški prostor se relativno bezbolno menjao, prema zahtevima društva i prema idejama nove gradske vlasti. Dejstvo društva na varoški prostor je bilo mnogo značajnije i veće nego uticaj prostora na društvo. (V. Macura, nav. delo) 88 V. Trifunović, Promena graditeljskih obrazaca u Kragujevcu u XIX veku, Zbornik radova sa Naučnog skupa „Kragujevac u drugoj polovini devetnaestog veka”, Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu, Kragujevac, 2010, 302. 89 Feliks Filip Emanuel Kanic (2.08.1829. Beč – 8.01.1904. Budimpešta), austro-ugarski putopisac, arheolog i etnolog i jedan od najvećih poznavalaca jugoistočne Evrope. Bio je kraljevski ugarski savetnik i vitez austrijskog ordena Franje Josifa, nosilac Medalje za nauku i umetnost, Srpskog takovskog ordena i Ordena Svetog Save i počasni član Kraljevske saksonske akademije nauka. 90 Feliks Kanic, Srbija, zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka, knj. I, Beograd, 1985, 300–302, 306. 91 M. M. Nikolić, nav. delo; V. Trifunović, Građenje Kragujevca u kneževini i kraljevini Srbiji, Kragujevac, 2008, 106. 92 Ne zna se tačno da li je on projektovao Vojnu bolnicu na Vašarištu ili je to uradio Jovan Frencl, autor varoške bolnice u Beogradu. (Građenje Kragujevca u kneževini i kraljevini Srbiji, 107). 93 Bogdan Nestorović, Arhitektura Srbije u XIX veku, Beograd, 2014, 38–39. 94 Isto, 41–42.
Komentara: 0