Za proučavanje graditeljstva u Kragujevcu u prvoj polovini XIX veka značajne podatke nalazimo u fondu Arhiva „Knjažeska kancelarija”, u odeljcima koji se odnose na Kragujevačku nahiju i Kragujevački sud. Dvadesetih i tridesetih godina XIX veka strani putnici koji prolaze kroz Srbiju pišu o Kragujevcu, o njegovom kulturnom i materijalnom napretku. Fokusiraćemo se na strance-putopisce koji su posetili Kragujevac i Šumadiju. Njihovi opisi su dosta precizni, veoma interesantni, a nama daju dragocene podatke da stvorimo sliku o izgledu Kragujevca, njegovoj izgradnji i širenju, rekonstruišemo život i duh prestonice srpske države.
U vreme nastanka Kragujevac je bio trg, mesto razmene u župi Lepeničkoj. Po vizantijskoj definiciji istoričara „ni selo, ni grad”, a po rangu ispod bliskih gradova u Šumadiji: Borča, Čestina, Graca, Nekudima i drugih. U dugom periodu turske uprave, Kragujevac je igrao važnu ulogu kao trgovačko-zanatski centar. Još od XVI veka Kragujevac je bio turska kasaba sa velikim brojem zanatskih i trgovačkih radnji. U njemu je pored crkvenih i verskih, bilo i ugostiteljskih objekata (hanova i karavansaraja), česama, a najverovatnije je imao i vodovod. Status Kragujevca kao gradskog naselja – kasabe, potvrđen je davanjem povlastica stanovništvu od strane turskih vlasti. Muslimanski deo kasabe, po svemu sudeći, nalazio se na desnoj obali Lepenice, i bio je odvojen od dela u kojem je živelo hrišćansko stanovništvo. Mahale u muslimanskom delu kasabe nosile su imena po zanatlijama koje su u njemu imale radnje. Dva najveća i najznačajnija objekta koja su sagrađena u ovom periodu bili su džamija, podignuta najverovatnije pred kraj XV veka,45 i utvrđenje poznato kao „Šanac Kragujevac”, iz prve polovine XVIII veka.46 Kragujevačko utvrđenje bilo je regionalnog značaja i postojalo je vrlo kratko – po odredbama Beogradskog mira „Šanac Kragujevac” je porušen 1739. godine.47 Na dokumentu koji se čuva u Bečkom Ratnom arhivu jasno se vidi šanac ispunjen vodom, sa zemljanim bedemom i drvenom palisadom. Takođe se vidi most na Lepenici, džamija (crkva) i konak komandanta.48
Most je bio sagrađen na kamenim lukovima, širine između dva i tri metra, sa podom od drvenih talpi. Konak je bila građevina kvadratne osnove sa stranama oko 15 metara, spratne osnove. Na istočnoj fasadi, prema reci, bio je drveni erker, a na južnoj, u prizemlju, trem sa arkadama. Konak je bio izgrađen od bondruka, velikom krovnom strehom i tipičnim balkanskim dimnjakom. Konak je bio pravi reprezent balkansko-orijentalne profane arhitekture.49
Njegova fizička struktura nije sačuvana, ali su ostali „urbani” prostori vezani za nekadašnji centar iz XVIII veka i to: trg – kao trag utvrđenja, ulice – kao otisci nekadašnjih putnih trasa,50 i skver – kao ostatak brisanog prostora ispred šanca. Još tada su pojedini predstavnici vlasti i bogatiji trgovci gradili kuće od kamena i drveta, ali urbano nasleđe iz ovog perioda generalno nije sačuvano iz prostog razloga što je većina kuća bila građena od slabog, trošnog materijala, kao što se gradilo i po drugim srpskim varošima. Nedostatak relevantnih izvora iz perioda od XVI do početka XIX veka, koji bi nam omogućili da kontinuirano pratimo razvoj Kragujevca, predstavlja veliku manjkavost, ali se na osnovu turskih popisa dolazi do podataka na osnovu kojih posrednim putem dolazimo do saznanja o njegovoj veličini i zastupljenosti velikog broja zanata.51
Iako je i ranije postojao kao gradsko naselje, Kragujevac u doba prve vladavine kneza Miloša stiče karakteristike koje ga u kasnijem periodu usmeravaju da postane i ostane urbani centar velikog značaja.52 Kragujevac od 1818. godine počinje da dobija obrise budućeg urbanog centra Srbije. Stari urbani obrasci srednjevekovne srpske države bili su u međuvremenu zaboravljeni. U novoj nacionalnoj državi težilo se odbacivanju balkansko-orijentalnih matrica gradova i priključivanju novim evropskim tokovima. Arhitektonski stilovi Srbije u prvoj polovini XIX veka mogu se približno periodizovati na dva stilska razdoblja: prvo, 1815–1835. godine, koje karakteriše nastavak balkanske profane arhitekture, i 1835–1850. kada je vidljivo uključivanje u evropske tokove, duh baroka i klasicizma preuzet iz Habzburške monarhije.53
Zbog nedostatka većeg broja relevantnih istorijskih izvora vezanih za Kragujevac i Šumadiju pre formiranja moderne srpske države, često kao jedini izvori za poznavanje graditeljstva posle Prvog i Drugog srpskog ustanka, kada je Kragujevac bio prestonica, ostaju nam putopisi i zapisi naših i stranih putopisaca, ali i javnih ličnosti iz XIX veka. Milan Đ. Milićević kaže da je „za vreme Karađorđa, Kragujevac bio obična okružna varošica”.54 Do ovog zaključka sigurno je došao na osnovu opisa naših i stranih putopisaca koji su Kragujevac posetili u prvoj polovini XIX veka.
Ako hronološki pratimo opise Kragujevca, onda nesumnjivo moramo poći od Joakima Vujića (1772–1847), ličnosti koja po svojoj životnoj i profesionalnoj opredeljenosti i po spisateljskom radu veoma osobena stvaralačka pojava u srpskoj kulturi i književnosti prve polovine XIX veka. Godine 1826. Vujić je posetio Kragujevac i opisao ga u svom čuvenom delu Putešestvije po Serbiji, koje predstavlja dragocen izvor za proučavanje izgleda varoši, dvora, stare crkve, škole i drugih objekata, jednom rečju - kompletne panorame Kragujevca. Opis Kragujevca Vujić je započeo rečima: „Ova varoš leži na jednom oceditom mestu nedaleko ot gorošumni planina pri reki Lepenici, koja ot juga i zapada kroz jednu čast ove varoši teče, i čislo domova u njoj nahodi se do 270”55. Tronedeljni boravak u Kragujevcu iskoristio je za razgledanje i detaljno opisivanje Miloševog dvora i svih objekata ovog kompleksa (biblioteke, državničkih znamenja, kompletnog enterijera svih objekata), zatim Stare crkve, škole, Magistrata nahije kragujevačke „ot tri kneževine, to jest ot Gruže, Lepenice i Jasenice”.56 U svom opisu Vujić navodi Sud narodni srpski i tursku džamiju pored reke Lepenice, „koja je skoro sva porušena, a preko puta jest i jedan turski dom, u kojemu turski muselim, to jest birov, obitava i Turkom sudi. Izmeždu džamije i ovog doma preko reke Lepenice jest jedna kamena ćuprija sozidana. Tko je zidao ovu ćupriju, doznati nisam mogao. Takođe i jedna turska kafana za putnike Turke nahodi se u ovom mestu a više nikakav turski dom”.57 Iako više Turaka nije bilo u Kragujevcu ovo su bili ostaci viševekovne turske vladavine na našim prostorima. Joakim Vujić je svoje putovanje ispričao pripovedanjem dnevničkog tipa, jer je datumski beležio gde je koga dana bio i šta je video i doživeo, često nabrajajući kao da je bio član neke komisije.
Možda bi razlozi za izbor Kragujevca za prestonicu bili još jasniji, kada se znaju utisci koje je na putnike ostavljao njegov geografski položaj. Đorđe Magarašević koji je 29. avgusta 1827. godine posetio Kragujevac o lepom položaju varoši svedoči na sledeći način. „Velika dolina, rekom Lepenicom razdeljena, domovi veći i manji, naseljena, novima i velikim zdanijama ukrašena i narodom mnogočislenim oživotvorena, a naokolo s livadama i planinama opkoljena, predstavlja umilno za putnike pozorje, koje je tim važnije što je za stolicu vlade srbske kneževskim proizvoljenjem opredeljeno, jer mu ono nekim načinom izražava duh samog vladatelja, kom to na srcu leži da svog naroda život i imanje obezbedi, duh i srce oblagorodi i postojanoj sreći njegovoj položi osnov. Previsoka zaista celj i božijim promislom nacrtano opredeljenje svakog vladatelja, kog ljubov i blagodarnost jednovremenika svuda prati i sprovodi, a počinje i blagoslov budući kolena veliča, preuznosi i besmrtnim čini”.58
Veoma značajne podatke o Kragujevcu dao nam je pruski oficir Oto Dubislav Pirh.59 Posedovao je solidno vojno obrazovanje, a uz to je imao dovoljno znanja iz oblasti istorije, etnologije i književnosti. On je Srbiju doživeo kao egzotičnu zemlju. Poseban interes je ispoljio prema nošnji njenih stanovnika, ishrani, načinu stanovanja i običajima. Bio je svestan da dolazi u jednu mladu prestonicu, tek formirane države i na taj način posmatra i opisuje Kragujevac. Svoj prvi susret sa novom srpskom prestonicom počinje sledećim rečima: „Ja sam se radovao, što već jednom videh tu varoš, koja je od tako velike važnosti za zemlju. Doba u kome se Srbija nalazi sad, to je doba biljke koja se razvija, doba deteta, koje malo-pomalo baca svoje poglede na svet oko sebe i počinje da vezuje s tim izvesne pojmove. U tom leži velika draž ove zemlje, ovog naroda. A mesto, iz koga je dat prvi pravac tom buđenju u začetku – sedište uprave – mora, razume se, biti od svega najprivlačnije, ma koliko da i planina i šume, ljudi i njihovi običaji privlače pažnju putnika. Varoš Kragujevac ne odlikuje se ni svojim položajem ni svojom veličinom. To i nije bilo merodavno, da je knjaz odmah posle rata izabrao ovu tačku za svoju rezidenciju.
Pogled na Kragujevac sa visova na kojima smo bili vrlo je prijatan. Varošica leži u prostranoj dolini reke Lepenice; jedan venac brežuljaka okružuje varoš, u rastojanju od pola sata, a iznad njih nadnele su se planine šumom pokrivene. Varoši se vidi, da se vodi briga o njoj i da je u novije doba ulepšana. Konak knjažev, velika šareno obojena kuća, a odmah do nje kancelarija, obadve od drveta: crkva, škola, i nešto dalje džamija, padaju u oči. Knjaz je baš u ovom mestu, gde bi valjda najmanje bio na to prinuđen, podigao Turcima džamiju, jedan primer verske trpeljivosti, kome se ne može odreći poštovanje. Varoš je sa sviju strana otvorena, samo je konak palisadama ograđen...”.60
Pirhovo delo predstavlja vešto prožimanje putopisnog štiva i zbirke naučne građe o Srbiji. Pirh se nije bavio detaljnim opisom mlade srpske prestonice, kao i mesta kroz koja je prolazio po Srbiji. Međutim, on je veoma dobro uočio brze promene koje su se odigravale na tlu Srbije označavajući prelazak iz jedne istorijske epohe u drugu. Rankeova Srpska revolucija poslužila je Pirhu kao vodič i dala mu potrebna predznanja pred put u novu i nepoznatu zemlju. Govoreći o Srbima kao „simpatičnom i naprednom narodu”, Pirh sa oduševljenjem citira reči srpskih seljaka u kojima je sadržana perspektiva njihovog budućeg razvoja: „Mi smo do sada spavali u kolibi, a sad hoćemo kuću”.61
Dimitrije Tirol (1793, Čakovo, 1793 – Temišvar, 1857)62, pisac, gramatičar, geograf, istoričar, slikar portretista, urednik kalendara i almanaha u svojoj knjizi Političesko zemljopisanije za upotreblenije srbske mladeži iz 1832. godine kaže da je Kragujevac „lepa i dobro uređena varoš’”. Momirović u svojoj knjizi „Kratkaja istorija i geografija Serbije” iz 1839. godine, ističe da „nova varoš prilično je pravilno uređena i skoro sve su ulice popločane kamenom”.63 Borivoje Drobnjaković u svojoj studiji Kragujevac, između ostalog navodi da je „Kragujevac u prvim decenijama XIX veka imao dva dela: staru varoš i novu, koju je počeo osnivati knez Miloš. Između njih je bio prazan prostor koji je postepeno ispunjen. … sav ostali prostor bio je gotovo prazan i nenaseljen. Knez Miloš je naređivao činovnicima da moraju zauzeti izvesne komplekse zemljišta i ograditi ih. Tako je Tucaković zauzeo zemljište u Paliluli, Filipović u Crkvenoj ulici, Paštrmac u ulici koja se po njemu i zove Paštrmčeva”.64 Istražujući prestonicu Srbije, Jeremija Mitrović zaključuje: „Nova, pravilno i lepo uređivana varoš o kojoj se vodi briga i koja se dalje ulepšava, ležala je na desnoj obali potoka Erdoglija koji ju je delio od Kragujevca nasleđenog iz turskog vremena. Između ova dva dela bio je prazan i neizgrađen prostor”.65 Na osnovu navedenih podataka može se zaključiti da je Kragujevac, u vreme kada je postao prestonica i narednih nekoliko decenija XIX veka imao jasno izdvojene dve osnovne zone u kojima se urbanistički razvijao: rezidencijalnu, oko kneževih hrastovih palisada na levoj obali Lepenice i drugu, uglavnom administrativnu, na desnoj obali. Naseljavani prostor bio je prilično veliki, skoro za čitavu novu varoš. Iz sačuvanih dokumenata i izveštaja putopisaca nailazimo na podatke da su se ulice kaldrmisale,66 pominje se prva pijaca, dva trga – prvi je bio uz Lepenicu kod kamenog mosta, džamije i Muselimovog konaka, a drugi otprilike na mestu današnjeg Suda.67
Od stare čaršije i Kamene ćuprije na Lepenici, Kragujevac se polako širio u razne pravce i dobijao nova predgrađa i nove ulice. Na poljani do leve obale Lepenice, odakle se pružao lep pogled na lepeničku dolinu i njeno brdovito zaleđe, knez je podigao svoj konak, a preko puta konaka, na desnoj obali reke, i crkvu. Oko konaka i crkve podizane su zgrade koje su služile za smeštanje državnih kancelarija ili, pak, za lične potrebe kneza Miloša i njegove porodice. Tako je u ovome kraju postala nova varoš, bolje reći knez Milošev Kragujevac, koji će za dugo docnije biti odvojen njivama i livadama od stare turske čaršije. Stari Kragujevac, turska čaršija oko šanca i džamije, ostavljen je da nestane tragom svojih dojučerašnjih gospodara. Prostor oko džamije i konaka, nekadašnji „Šanac Kragujevac”, pretvoren je u romsku mahalu. Čaršija, od Muselimovog konaka do nekadašnje Ljubičine ulice, ostala je aktivna i proširivala se pravcem današnje glavne ulice. Kaldrmisana je 1827. godine u dužini od 520 aršina, a u širini od 5 aršina, odnosno oko 360 metara sa 3,5 metra i dosezala od Kamene ćuprije do Krsta.68
Drugu celinu su sačinjavali prostori novodoseljenog srpskog stanovništva. Kragujevac se brzo demografski uvećavao. Novo stanovništvo je podizalo kuće, uglavnom na levoj obali Lepenice, severno od čaršije i konaka. Nekoliko kuća u nekadašnjoj Paštrmčevoj, a današnjoj ulici Svetozara Markovića, svedoče da je ona bila prosečena tih godina sa koordinatama postavljenim prema dvorskom kompleksu. Verovatno da je u prestoničkom periodu naseljavana i gradska teritorija negde do današnje ulice Kneza Miloša duž puteva za Kraljevo, Rudnik i Topolu.69
Između čaršije i dvorskog kompleksa postojao je prazan prostor u dužini od 300 do 400 metara. Ljubičina ulica (kasniji naziv) bila je veza novog državnog centra i čaršije. Nešto kasnije tu ulogu je, delimično, preuzela novoprosečena ulica, koja je bila direktna veza Arsenala i gradskog centra. U periodu prestonog Kragujevca, izgradnjom novih objekata, potvrđeni su postojeći pravci saobraćajnica između čaršije i dvora. Ta mreža nepravilnih i tesnih ulica ostala je trajno u gradskom centru.70
U ovom periodu poznate su bile još neke aktivnosti na uređivanju prostora u okolini Kragujevca. Sačuvana je anegdota o naredbi kneza Miloša da svaki građanin Kragujevca zasadi vinograd, parcelu bilo koje veličine, na Deninom brdu. Tako su nastali Vinogradi, naselje koje i danas postoji pod tim nazivom.
Dvorski kompleks podignut je malo dalje od „stare čaršije”, na levoj obali Lepenice, odakle se pružao lep pogled na lepeničku dolinu i njeno zaleđe. Kulukom naroda prvo su sagrađeni konačić, Šareni konak, Veliki konak i Momački konak. Oko ovih konaka podignut je čitav niz manjih i većih zgrada za lični i popodični život knjaza Miloša: kompleks bio je ograđen i utvrđen jakim plotom – palisadom od „hrastovog drveta”.71
Konak je gradio majstor Veselin Jovanović, a poslovima oko toga rukovodili su levački knez Dimitrije Đorđević i trgovac Petar Topalović. Prvo je 1817. godine sagrađen konačić (kućica), a potom Knjažev ili Muški konak 1818. godine.72 On je bio „velika šareno obojena kuća” od drveta sa dva „departamenta”. Konak je bio privatni dom knjaza Miloša, kao oca porodice i domaćina, a s druge strane i zvanična vladarska „rezidencija”, odakle se vodila državna politika i upravljalo sudbinom srpskoga naroda. Pored odaja za privatne i porodične potrebe, konak je imao i sobe za zvanične knjaževe kancelarije, za kancelarije dvorskih sekretara, a pored njih i jednu „paradnu” sobu, ukrašenu ratnim trofejima i umetničkim slikama evropskih vladara, koja je služila za prijeme i svečane audijencije. Pune dve decenije odavde se upravljalo. Odavde su izletaln brzi tatari i nosili knjaževe zapovesti po Srbiji i tu su pripremane instrukcije za narodne deputate u Carigradu, diplomatske note za Tursku i Rusiju… U njemu je knez Miloš, sa svojim saradnicima gradio svoje političke i kulturne planove, koje je sa toliko doslednosti i praktičnog smisla privodio u delo. U ovom kompleksu postavljani su široki politički i kulturni osnovi, na kojima se izgrađivala nacionalna budućnost Srbije.73
Naslovna ilustracija: Joakim Vujić (rad Dimitrija Avramovića), Narodni muzej, Beograd
45 Olivera Dumić, Kragujevac u doba turskog zemana i zlosrećna sudbina Mustafa Begove džamije, Zbornik radova sa Naučnog skupa „Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841. godine”, Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu, Kragujevac, 2006, 294. 46 Sačuvan je plan toga utvrđenja i to je jedini plan naselja za koji znamo iz tog perioda. Vidi više u: V. S. Trifunović, Kragujevačko utvrđenjeiz perioda 1718–1739, Staništa – zbornik radova za političku, kulturnu i privrednu istoriju Kragujevca i okoline, Kragujevac, 1988, 53–65. 47 Isto, 62. 48 V. S. Trifunović, Urbanizam Kragujevca – 20. vek, Knjiga prva: period od 1878–1974. godine, Kragujevac, 2004, 33. (U daljem tekstu: Veroljub S. Trifunović, nav. delo). 49 Isto, 34. 50 Svi pravci saobraćajnica sa plana iz XVIII veka očuvani su u gradskoj strukturi Kragujevca kao ulice: put za Jagodinu kao ulica Jovana Ristića, put za Batočinu kao ulica Dragoslava Srejovića, put za Topolu kao ulice Karađorđeva i Vojvode Putnika, put ka Rudniku kao ulica Aleksandra I Karađorđevića. Jedino je put ka Čačku i Kraljevu, nekadašnja Ljubičina ulica presečen izgradnjom hotela „Kragujevac”. Svi napred navedeni nazivi ulica su današnji nazivi. Isto, 62. 51 V. S. Trifunović, Urbanizam Kragujevca, 17. 52 Vladimir Macura, Čaršija i gradski centar, Kragujevac, 1984, 7. 53 V. S. Trifunović, nav. delo, 29. 54 Milan Đ. Milićević, Kneževina Srbija, 1, Beograd, 1876, 291. 55 J. Vujić, nav. delo, 85. 56 Isto, 90. 57 Isto, 91. 58 Đorđe Georgije Magarašević, književnik i osnivač Letopisa Matice srpske (Prvobitni naziv: Srbski letopis). Delo Putovanje po Srbiji u 1827. godini prvi put je objavljeno u Letopisu matice srpske (1828–1829) pod naslovom Pisma filoserba. 59 Oto Dubislav Pirh, Putovanje po Srbiji u godini 1829, Službeni glasnik, Beograd, 2012. Ova knjiga imala je do sada više izdanja. (U daljem tekstu: Oto Dubislav Pirh, Putovanje po Srbiji). 60 Isto, 140. 61 Isto, 150, Vilhelm Rihter, Prilike u Srbiji pod Knezom Milošem do 1839. godine, Kragujevac, 1984, 118. (U daljem tekstu: Vilhelm Rihter, Prilike u Srbiji). 62 Svi datumi do 1918. godine dati su u izvornom obliku, tj. po starom kalendaru. Do 1900. godine dodaje se 12 dana, a od 1900. godine 13 dana da bi se dobio datum po novom, gregorijanskom kalendaru. 63 D. Momirović, Kratkaja istorija i geografija Serbije, Beograd, 1839, 74. 64 Borivoje Drobnjaković, Kragujevac, Glasnik geografskog društva, sv. 12, Beograd, 1926, 44–64, Preštampano u integralnom obliku u reprint izdanju knjige: Lepenica, naselja, poreklo stanovništva i običaji, SANU i Službeni glasnik, Beograd, 2010, 741–742. 65 J. Mitrović, Kragujevac do 1839. godine, Beograd, 1933, 16–17. 66 Iz 1827. godine sačuvan je izveštaj kojim se Knjaz obaveštava da je napravljena nova kaldrma u dužini od 520 aršina (oko 356 metara) i širine 5 aršina koja ide od „ćuprije do Muselimovog konaka pa gore uz čaršiju…” J. Mitrović, Kragujevac do 1839. godine, Beograd, 1933, 25. 67 Čaršija i gradski centar, 67–68. 68 V. S. Trifunović, nav. delo, 41. 69 Isto, 41. 70 Isto, 41–42. 71 M. Drobnjaković, Kragujevac, Glasnik Geografskog društva 12, Beograd 1926, 51; M. Nikolić, Kragujevačka Gimnazija 1833–1933, Kragujevac 1934, 17. 72 Po mišljenju D. Obradovića i Ž. Andrejića, Miloš je najpre 1817. godine sagradio privremni konak, tzv. „konačić”, a nakon što je sagrađen Ljubičin konak, na njegovom mestu sagradio je novi knjažev konak. Premda ne treba isključiti ni ovu mogućnost smatramo, da to nije verovatno. Naime, postavlja se pitanje zašto bi se na konaku 1818. godine izvodili obimni dodatni radovi, ako je planirano da se već iduće godine poruši. D. Obradović, Kragujevac uoči Sretenjske skupštine, 30; Ž. Andrejić, Istorija Kragujevca od XII do XIX veka, Rača 2014, 18. 73 D. Obradović, Kragujevac uoči Sretenjske skupštine, 30. Međutim, po podacima iz M. Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije knj. I, Beograd 1889, 450, blagajna je iz Crnuće premeštena tek 18. maja 1819. godine.
Komentara: 0