U državnom razvitku Srbije izdvajaju se dva razdoblja: srednjovekovne državnosti i novovekovne, moderne državnosti. Razdoblje srednjeg veka obeleženo je promenama granica, ratovima i smenama na prestolu. „Zlatno doba” srpskog srednjeg veka je vladavina Nemanjića. Tokom dva stoleća stolovali su u Rasu, Prizrenu i Skoplju. Sedište Moravske Srbije kneza Lazara postao je Kruševac. Despot Stefan Lazarević učinio je Beograd svojim prestonim gradom. Đurađ Branković je podigao monumentalnu tvrđavu na Dunavu – Smederevo – koja beše poslednja prestonica Despotovine. Usledilo je razdoblje vekovnog robovanja pod Osmanlijama. Pećka patrijaršija je u tom zatamnjenom razdoblju nacionalne prošlosti svojom organizacijom obuhvatala čitav srpski etnički prostor, dok su sedišta srpskih arhijereja (Peć, Sremski Karlovci, Cetinje i Sent Andreja) postali važni duhovni i kulturni centri naroda, koji je, iako bez države, uspeo da sačuva veru, jezik i svest o narodnoj pripadnosti.
Novovekovna Srbija ponikla je na revolucionarnim tekovinama s početka 19. veka. Tokom tri decenije vođena je oružana i diplomatska borba čiji je rezultat obnova države. Srbija je za vreme vladavine vožda Karađorđa stekla faktičku nezavisnost, ali ne i međunarodno priznanje, a Topola – mesto voždovog prebivanja i Beograd – sedište Praviteljstvujuščeg sovjeta, bili su prestonice Srbije u vreme Prvog srpskog ustanka.3
Posle završetka Drugog srpskog ustanka prestonica kneza Miloša nalazila se u rudničkom selu Crnući.4 U nacionalnoj istoriografskoj literaturi uvrežilo se mišljenje da je knez Miloš na Narodnoj skupštini u manastiru Vraćevšnici 1818. godine objavio, a skupština prihvatila, da se prestonica premesti u Kragujevac. „Godine 1818. sazove on (knez Miloš – prim. R. P.) skupštinu u manastir Vraćevšnica, i kaže da će biti bolje za narod da se on preseli u Kragujevac. I tako je te godine ostavio Crnuću i prešao na obale Lepenice”, pisao je Milan Đ. Milićević od koga je nekritički potom preuziman taj podatak.5
Pismo kneza Miloša ruskom konzulu u Bukureštu Piniju, Beograd, 18/30. maj 1818. godine (Arhiv Srbije)
Radosav Marković, pozivajući se na Milićevića, otišao je korak dalje, pa je naveo da je odluka o prenosu prestonice doneta na skupštini u Vraćevšnici, „početkom maja 1818. godine”.6 Tako je na nesolidnoj izvornoj osnovi nastala konstrukcija koja nije ozbiljnije preispitivana s relevantnim, istina malobrojnim ali dostupnim, izvorima. Izvesno je, međutim, da Đurđevska skupština 1818. godine nije održana u Vraćevšnici već u Beogradu! Iz pisma kneza Miloša ruskom konzulu u Bukureštu Aleksandru Piniju 30. maja 1818. godine7, saznajemo da je knez u Beograd došao 4. maja i da je Skupština zasedala u toj varoši.8 Prema tome, Narodna skupština u manastiru Vraćevšnici – o kojoj piše Milan Đ. Milićević i koja je značajna za našu temu – mogla je biti održana o Mitrovdanu 1818. godine, kada su obično sazivane skupštine, ili, možda, nekog drugog datuma – ali o tome nema potvrde u drugim izvorima.
Važnije je to što je pre navodne skupštinske odluke, knez Miloš od 1817. godine, kada je izgrađen prvi konak u Kragujevcu (tzv. „konačić”), povremeno boravio u Kragujevcu. Iz dokumenata Kneževe kancelarije vidimo da se knez Miloš, poput Karla Velikog, kretao iz jednog mesta u drugo, te da je 1817. i 1818. godine nekoliko nedelja boravio u Crnući, Beogradu, Kragujevcu, ili na proputovanju u Jagodini, Šapcu, Smederevu i drugim mestima. Tih godina u pismima knezu, umesto mesta, često je u adresi neodređeno navedeno „gde (gdi) bude”.9 Kneginja Ljubica sa decom je boravila u Kragujevcu tokom jeseni i zime 1818/19. godine, dok je knez Miloš češće bio u Crnući, gde je obitavala njegova ljubavnica Petrija.10 Kada je kneginja presudila Petriji u martu 1819, ona je više meseci provela u roditeljskoj kući a potom u Crnući, dok se nije pomirila s knezom i konačno se nastanila u Kragujevcu, u kojem je oktobra 1819. rodila kneževića Milana.11
U Crnući se, do maja 1819. godine, nalazila i blagajna koja je tada premeštena u Kragujevac. Doduše, jedno blagajničko odeljenje (ekspozitura) nalazilo se u Kragujevcu od februara 1817. godine.12
Dakle, 1818. godina može se uzeti kao početak premeštanja, ali ne i godina potpunog ustaljivanja prestonice u Kragujevcu. Smatramo da je smeštanje prestonice u Kragujevac proces, a ne jednostavan čin preseljenja vladara, njegove porodice i prenosa opreme, zato što se dvorski kompleks gradio do 1820. godine, o čemu će više reči biti u narednom poglavlju.13
Središnji geografski položaj u državi, nacionalna homogenost i udaljenost od osmanskih utvrđenja i glavne komunikacije – Carigradskog druma – su argumenti kojima se knez Miloš rukovodio prilikom izbora Kragujevca za prestonicu. Međutim, jačanjem lične vlasti i državnim osnaživanjem Srbije, pored Kragujevca javljaju se i drugi centri. U Požarevcu 1825. godine knez je podigao dvor i u njega smestio porodicu.14 Konak u Topčideru je početkom tridesetih godina postao letnja kneževa rezidencija.15 Izgradnja zdanija namenjenih za državne ustanove u Savamali (zgrada Saveta, kasarna) po „jevropejskom vkusu” sredinom tridesetih godina, svedoče o tome da je knez razmišljao o premeštanju prestonice u Beograd, o čemu je govorio francuskom izaslaniku Boa le Kontu. Knez je uviđao da Kragujevac ne može da zadovolji narasle državne potrebe i ono što je samo do pre par godina bila strateška prednost Kragujevca, u novim okolnostima – tridesetih godina – postalo je nedostatak. Udaljenost od glavnih putnih pravaca, manjak stambenog prostora za naraslu državnu administraciju, poteškoće u snabdevanju vodom i drugo16, uticale su na to da se o Beogradu razmišlja kao novoj prestonici. Izmenjene međunarodne okolnosti, pod kojima mislimo na savezništvo Rusije i Osmanskog carstva koje je uspostavljeno 1833. godine, i ostanak relativno brojnog muslimanskog stanovništva u beogradskoj varoši, te prisustvo osmanske vojske u utvrđenjima (Beograd, Šabac, Smederevo, Užice, Kladovo i Soko) – opredelile su kneza Miloša da se zadrži u Kragujevcu. Međutim, unutrašnji politički sukob kneza Miloša i opozicije tokom četvrte decenije 19. veka dao je novu dimenziju raspravi o prestonici Srbije, što je postalo ekskluzivno stranačko pitanje. Radosav Marković je argumentovano obrazložio zašto je knez Miloš nastojao da prestonicu zadrži u Kragujevcu, a opozicija – da je premesti u Beograd.17 Što se tiče premeštanja državne uprave iz Kragujevca u Beograd 1839. i 1841. godine, te vraćanja prestonice u Kragujevac 1840. godine, nejasnoća nema. Naime, odlukom opoziciono nastrojenog Saveta 12. juna 1839. godine nadleštva centralne vlasti i državna kasa su iz Kragujevca izmešteni u Beograd.18 Potom su ukazom kneza Mihaila 27. maja 1840. godine centralna uprava i državna kasa iz Beograda vraćene u Kragujevac, da bi 7. maja 1841. godine, kneževim ukazom, konačno, Beograd postao prestonica.19
Rasprava o različitosti duha koje su Kragujevac i Beograd kao prestonice Srbije oličavale na početku njenog državnog razvitka, čini se, na najbolji način iskazao je Milan Đ. Milićević u drugoj polovini 19. veka. „Kragujevac, nekad najneposredniji predstavnik i izraz duha i težnja Šumadinaca, davao je pravac svoj radnji nove srpske države. Beograd, sa svojim svetskim položajem, svojom poliglotskom populacijom, svojim više trgovnim i – ako se hoće – kosmopolitskim pogledima, nije mogao biti srce od Srbije, nije mogao biti verni predstavnik i potpuni odraz srpskoga naroda; nije mogao govoriti ni raditi u ime naroda, nego je, kao deo, slušao što se iz srca naroda naređivalo. (…) Danas je Beograd, ne samo nešto više od Šumadije, nego je on nešto gotovo preteženije i od sve Srbije”.20 Kragujevčanima je, ipak, za utehu ostala čuvena krilatica sa različitim varijantama, ali istom porukom: „Beograde, zaludu ti hvala/Kad je tebi Kragujevac glava”. Sličan diskurs o različitostima dve prestonice u 19. veku, vezuje se za „rusku” Moskvu i „kosmopolitski” Petrograd, o čemu su esejistički pisali Puškin (1833) i Beljinski (1847).21 Kemal Ataturk je državni identitet Turske republike gradio i premeštanjem prestonice u Ankaru, u dubinu Anadolije, iz kosmopolitskog i imperijalnog Istanbula. Primera kako prestonica utiče na stvaranje državnog identiteta ima još, ali se na njima nećemo zadržavati.
Kragujevac je za vreme kneza Miloša prestonica Srbije ne samo zbog Dvora i rezidencije vladara u kojoj, uostalom, nije stalno prebivao, nego, pre svega, zbog institucija koje su u njemu nastale, i nestale završetkom knez Miloševe vladavine. Dvor, Kneževa kancelarija, Sud opštenarodni srpski, vojska, Savet, popečiteljstva, Gimnazija, Licej, štamparija – to su ustanove koje su Kragujevac, dok je bio prestonica Srbije, preobrazile od turske kasabe u modernu varoš i danas savremeni grad. Za državnost Srbije od izuzetne važnosti je to što je Kragujevac bio centar diplomatskog rada kneza Miloša na sticanju autonomnog državnog statusa.
3 Borivoje Drobnjaković, Topola, Karađorđeva prestonica, „Bratstvo” 20 (1926), 61–67; R. Marković, Pitanje prestonice, Beograd 1938.
4 J. Mitrović, Kragujevac do 1839, 14–16; Jevđa Jevđević, Knez Miloš i Crnuća. Kuća kneza Miloša u G. Crnući: priča o prvoj srpskoj prestonici, Kragujevac 2015.
5 M. Đ. Milićević, Kneževina Srbija, Beograd 1876, 328); Isti, Pomenik znamenitih ljudi u srpskog naroda novijega vremena, Beograd 1888, 481.
6 R. Marković, Pitanje prestonice, 26; Vladimir Stojančević nije obratio pažnju na pre- meštanje prestonice u Kragujevac (Miloš Obrenović i njegovo doba, Beograd 1966); B. Radovanović, Istorija Kragujevca, 149. „Na skupštini u Vraćevšnici 1818. godine, knez učini ovaj predlog, koji skupština odmah primi. Tako Kragujevac postade prestonica prvog srpskog kneza vaskrsle Srbije” (J. Mitrović, nav. delo, 16).
7 Svi datumi u tekstu, izuzev datuma periodike iz 19. veka, su po novom kalendaru. AS, ZMP, 301.
8 „Ja sam u Belgrad 22. aprilija [po starom kalendaru-prim. R. P.] došao – pisao je knez Miloš konzulu Piniju – i taki drugi dan paša belgradski trebovao je ot mene pismo blagodarstvenoje podobnoje danomu prošlago goda, na koje ja sam otgovorio da u ovom slučaju nuždan je dogovor sviju knezova Serbije. Pritom veran nastvleniju Jego Prevashoditeljstva g. barona Stroganova i Vašemu [Pinija-prim. R.P.] (prodolžavati vreme što što se više može) otložio sam sobranije na 1. čislo tekušćago maja, koje potom do 15. o. prodolžalo se” (AS, ZMP, 301; Mita Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842 I, Beograd 1901, 653–655; Mihailo Gavrilović, Miloš Obrenović I, Beograd 1908, 418–420).
9 O kretanju kneza Miloša 1817–1818. godine videti: Kragujevačka nahija 1815–1839, sveska prva 1815–1827, priredio R. Marković, Beograd 1954, 31–48.
10 Radoš Ljušić, Kneginja Ljubica, G. Milanovac 19971, 54; R. Marković, nav. delo, 22. Knjažeska kancelarija, Požeška nahija 1815–1839 (priredio Danilo Vulović), Beograd 1953, 21–22; Mihailo Gavrilović tvrdi da je Miloš posle Ljubičinog ubistva Petrije napustio Crnuću i prešao u Kragujevac (Miloš Obrenović II, Beograd 1909, 715).
11 Mita Petrović tvrdi da je porodica kneza Miloša do 1819. godine živela u Crnući, od 1825. u Požarevcu. U jesen 1830. prešla je u Beograd, pa se početkom 1832. vratila u Požarevac (M.
Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije I, Beograd 1901, 426). 12 M. Petrović, nav. delo, 450.
13 Prema Borivoju Drobnjakoviću knez Miloš je 1819. napustio Crnuću i prešao u Kragujevac (Kragujevac u: Glasnik Geografskog društva 12 (1926), 46). Kasnije, kada se knez Miloš s porodi- com ustalio u Kragujevcu često je, po nekoliko nedelja u nizu, boravio u dvorovima u Požarevcu i Topčideru, koji je izgrađen tridesetih godina. Srpske novine (dalje: SN) 1834. godine izvešta- vale su o kneževom kretanju: posle šestonedeljnog odsustva došao je u Kragujevac 27. januara/8. februara (SN, br. 4, 27. januar 1834); 13/25. marta iz Kragujevca je otišao u Požarevac (SN, br. 17, 28. mart 1834); 2/14. maja sa porodicom je iz Požarevca otišao u Topčider (SN, br. 18, 5. maj 1834); u Kragujevac se vratio 25. maja/6. juna „probavivši deset nedelja dana koje u Požarevcu, koje u Topčideru” (SN, br. 21, 26. maja 1834). „Danas [3/15.] novembra pred veče očekujemo Njegovu Svetlost Knjaza našeg da nam posle višemesečnog odsustvija dođe iz Požarevca u Kragujevac (SN 44, 3. 11. 1834). Krajem decembra, o Božiću, knez je ponovo u Požarevcu (SN br. 52, 29. decembar
1834).
14 Miroljub Manojlović, Požarevac od turske kasabe do srpske varoši 1804–1858, Požarevac 2005.
15 Katarina Mitrović, Topčider, dvor kneza Miloša Obrenovića, Beograd 2008.
16 U jednom izveštaju knezu Milošu od 15. avgusta 1836. godine piše: „Ovde se danas izli napra- sna kiša s grmljavinom i pucnjavom gromova, i to sve oko Kragujevca” (AS, KK, XV–1828).
17 R. Marković, nav. delo.
18 AS, Protokoli sednica DS, 1839/277; R. Marković, nav. delo, 112–113. 19 AS, DS, 1841/140; AS, MUD-p, 1841, IV, 16; R. Marković, nav. delo, 130.
20 M. Đ. Milićević, Kneževina Srbija I, Beograd 1876, 225.
21 A. S. Puškin, „Putešestvie iz Moskvы v Peterburg”; V. G. Belinskiй, „Peterburg i Moskva” (http://az.lib.ru/b/belinskij_w_g/text_1250.shtml. Zahvaljujem kolegi dr Alekseju Timofejevu za uka-zivanje na eseje.
PREDSTAVLJANJE KNJIGE: TONSKI SNIMAK (29:36)
BELEŠKE O AUTORIMA
Dr Radomir J. Popović (1969) rođen je u Bogatiću. Studije istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1995. Radio je u osnovnoj školi u Batajnici (1995/96), Filozofskom fakultetu u Beogradu (1996) i Arhivu SANU (1997– 2001). Od 2001. zaposlen je u Istorijskom institutu. Na Filozofskom fakultetu u Beogradu magistrirao je (2003) i doktorirao (2009). Bavi se proučavanjem političke i kulturne istorije Srbije u 19. veku. Objavio je monografije: Osnovna škola u Badovincima 1843–1998 (1998); Toma Vučić Perišić (2003); Avram Petronijević 1791–1852 (2012); Ostružnička osnovna škola „Karađorđe” 1805– 2015 (2015). Priredio je kritička izdanja izvora: Lazar Arsenijević Batalaka, Život i priključenija Karađorđa (2004); Protokol i Registar Šabačkog magistrata od 1808. do 1812. godine (2010); Harački tefter Kapetanije Mačve iz 1831. godine (2014) i Harački tefter Kapetanije Mačve iz 1832. godine (2018).
Dr Aleksandra Vuletić je osnovnu školu i gimnaziju završila u Šapcu. Studije istorije završila je na Filozofskom fakultetu u Beogradu (1995). Na istom fakultetu je magistrirala (2001) i doktorirala (2008). Od 1997. je zaposlena u Istorijskom institutu u Beogradu. Bavi se društvenom istorijom Srbije u 19. veku, s fokusom na istoriju privatnog života i demografsku istoriju. Objavila je sledeće monografije: Naličja modernizacije. Srpska država i društvo u vreme sticanja nezavisnosti (2017, sa V. Jovanovićem i M. Samardžićem); Brak u Kneževini Srbiji (2008); Između posela i balova (2006, sa J. Mijailović) i Porodica u Srbiji sredinom 19. veka (2002). Priredila je dnevničke zapise iz privatnog života Nikole Krstića u četiri toma (2005–2007, sa M. Jagodićem). Objavila je i veći broj članaka u stručnim časopisima i zbornicima radova.
MA Predrag Ilić (1964) rođen je u Rači Kragujevačkoj. Osnovnu i srednju školu učio je u Kragujevcu. Studije istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1989. Kratko je radio u prosveti. Od decembra 1989. godine zaposlen je u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu gde je kao arhivist radio na poslovima sređivanja i obrade arhivske građe, kao i poslovima zaštite arhivske građe van arhiva. Od 1997. glavni je koordinator Arhiva Šumadije u Jedinstvenom arhivskom informacionom sistemu Srbije. Direktor Arhiva Šumadije bio je od 2001. do 2018. godine. Master rad „Zaštita arhivske građe van arhiva u Šumadijskom okrugu” odbranio je 2010. na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Kao direktor Arhiva organizovao je četiri naučna skupa: Arhivska građa kao izvor za istoriju Šumadije (2002); Kragujevac u prvoj polovini XIX veka – Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841 (2006); Kragujevac u drugoj polovini XIX veka (2008); Kragujevac i Šumadija od 1914–1941. godine (2012) posle kojih su objavljeni zbornici radova. Pokrenuo je 2004. časopis „Šumadijski anali – časopis za arhivistiku, istoriju i humanističke nauke”. Arhiv Srbije dodelio mu je 2010. prestižnu nagradu „Zlatna arhiva” iz fonda Aleksandra Aranutovića čime je proglašen za najboljeg arhivistu u Srbiji za tu godinu. Objavio je preko 20 radova iz prošlosti Kragujevca i Šumadije, među kojima sledeće monografije: Svetleći trag u vremenu – Šezdeset godina rada Škole sa domom za učenike oštećenog sluha u Kragujevcu (2010); 40 godina Zavoda Male Pčelice (2012); Zelenilo Kragujevca – 60 godina rada 1952–2012 (2012); Sedamdeset godina rada Udruženja penzionera u Kragujevcu (2013). Koautor je sledećih monografija: Istorijska i umetnička baština Vojnotehničkog zavoda (2005); 130 godina Crvenog krsta Kragujevca (2006); Kragujevačka groblja – Palilulsko, Sušičko, Varoško i Bozman (2008); Geodetski premer grada – 80 godina od prvog premera Kragujevca (2008); Gerontološki centar Kragujevac (2012). Jedan je od urednika Kragujevačkog leksikona (2013) i saradnik Matice srpske na pisanju Srpskog biografskog rečnika.
Komentara: 0