Uloga Kragujevca kao prestonice Srbije presudno je uticala na buduću istoriju ovog grada. Razdoblje u kojem je Kragujevac bio administrativni i politički centar, iako tek nešto veće od dve decenije, bilo je od velikog značaja za državni razvoj Srbije, jer su u njemu postavljeni temelji većine modernih institucija iz oblasti državne uprave, kulture i prosvete. Stoga i ne čudi što je taj period iz prošlosti Kragujevca privlačio znatiželjne istraživače toliko, da bi se o istorijatu istraživanja i delima koja su o njemu nastala mogla napisati posebna studija. Umesno je zapitati se da li se posle radova Borivoja Drobnjakovića, Miloja Pavlovića, Jeremije Mitrovića, Milena Nikolića, Radosava Markovića, Dragoljuba Bakića, Živomira Spasića, Živojina Andrejića, Dejana Obradovića, Boriše Radovanovića, Veroljuba Trifunovića, da pomenemo samo one najvažnije, o prošlosti Kragujevca može nešto novo napisati.1 Ili, da li se šta novo može saznati o staroj kragujevačkoj crkvi, Gimnaziji, Knjažesko-srpskom teatru, vojsci i Liceju, s obzirom na to da su pomenute ustanove monografski i studiozno obrađene.2
Pošto istorijska nauka nije puko nabrajanje činjenica, već, i prvenstveno, njihovo sistematizovanje i interpretiranje, potrudili smo se da prošlost Kragujevca kao prestonice sagledamo na nov, sveobuhvatan način, koji bi nas približio konceptu totalne istorije. Stoga smo istoriju Kragujevca u trećoj i četvrtoj deceniji 19. veka sagledali iz tri ugla – politike, društva i kulture. Svakom od ovih područja posvetili smo podjednaku pažnju, budući da smatramo da je svako od njih podjednako važno za saznavanje prošlosti i da samo kroz njihovo jedinstveno sagledavanje možemo dopreti do suštinskih istorijskih znanja.
U prvom delu knjige prestoničku prošlost Kragujevca posmatrali smo iz ugla politike i državnog razvoja Srbije. Iako se nastanak moderne srpske države vezuje za ustanički period, smatrali smo da je važno da istoriju Kragujevca kao prestonice posmatramo u hronološkoj perspektivi, pa smo uvodni deo posvetili istorijatu prestonica u Srbiji, od srednjeg veka do sredine 19. stoleća.
Demistifikovali smo duboko ukorenjenu činjenicu da je na Đurđevskoj skupštini 1818. godine u manastiru Vraćevšnici doneta odluka o prenosu prestonice iz Crnuće u Kragujevac. Utvrdili smo da je u to vreme skupština održana u Beogradu i kritički smo se postavili prema tvrdnji Milana Đ. Milićevića o navodnoj odluci Vraćevšničke skupštine 1818. godine. Potom smo se bavili institucijom Dvora koji se u Kragujevcu formirao za vreme knez Miloševe vlade. Iako je o vladavini kneza Miloša u istoriografiji dosta pisano, kao i o političkim ustanovama koje su u to vreme osnivane, čini nam se da je Dvoru kao instituciji posvećeno isuviše malo pažnje; stoga smo nastojali da ispunimo ovu prazninu u domaćoj istoriografiji. Ustanovama koje su u Kragujevcu formirane i u njemu delovale – Kneževoj kancelariji, Narodnoj skupštini i sudskim ustanovama – posvetili smo naredni deo ovog poglavlja. Potom smo razmatrali formiranje vojske i njenu ulogu kako u državotvornom procesu, tako i u odlasku kneza Miloša sa vlasti. Pitanju prestonice koje se postavilo u poli- tičkim previranjima u Srbiji krajem tridesetih godina 19. veka, u borbi između pristalica kneza Miloša i ustavobraniteljske opozicije, posvetili smo dužnu pažnju. Na kraju smo dali spisak svih zvaničnika koji su službovali u Kragujevcu; impresivan broj imena koji on sadrži svedoči o veličini državotvornog poduhvata.
Područja političke i vojne istorije osvetljavaju samo jedan aspekat prošlosti Kragujevca kao prestone varoši. Osim kneza, kneževe porodice i kneževih činovnika, u Kragujevcu je živeo i običan svet, u domaćoj istoriografiji zapostavljen i gotovo neprimetan. Stoga smo drugi deo ove knjige posvetili životu „malog čoveka”. Na početku, dali smo najvažnije podatke o broju i strukturi varoškog stanovništva. Centralni deo ovog dela knjige bavi se čaršijom – poslovnim i društvenim središtem varoši i čaršilijama – ljudima koji su u njoj živeli i radili. Kroz priču o esnafskim udruženjima, kao najvažnijem vidu poslovnog povezivanja u to doba i članovima pojedinih esnafa – mumdžijama, trgovcima, mehandžijama i ekmedžijama – pokušali smo da predstavimo poslovni život u onovremenom Kragujevcu i modernizacijske izazove kojima je tradicionalni način zanatskog poslovanja, tada još uvek dominantan, bio izložen. U narednom delu, posvećenom javnom prostoru, pisali smo o kragujevačkoj opštini, njenim istaknutim članovima, načinu na koji je bila organizovana varoška uprava, javnom redu i miru, kao i o komunalnim aspektima upravljanja – održavanju higijene u varoši, odbrani od požara i epidemija. Poslednji deo ovog dela knjige bavi se privatnim aspektom života varoškog stanovništva – kućom i odevanjem, kao i bračnim odnosima koji, posmatrani iz perspektive sudskih dokumenata koje smo koristili, pružaju nešto drugačiju sliku od one na koju se nailazi u etnografskim opisima.
Treći deo ove monografije posvećen je kulturnim i prosvetnim institucijama koje su formirane u Kragujevcu u doba kneza Miloša, kao i arhitektonskom razvoju prestonice. Na njegovom početku dali smo kratak istorijat otvaranja osnovnih škola u Šumadiji i Kragujevcu – početnog koraka u opismenjavanju stanovništva, a potom smo prikazali osnivanje institucija kojima je postavljen temelj prosvetnog napretka Srbije – Gimnazije i Liceja. Otvaranje štamparije, štampanje „Novina srbskih”, osnivanje pozorišta, orkestra, pevačkog društva, začeci likovne umetnosti u Kragujevcu – od presudne su važnosti za civilizacijski iskorak koji je Srbija napravila u doba vlade kneza Miloša, pa smo ovim temama posvetili dužnu pažnju. U sledećem delu ovog poglavlja, u kojem smo raspravljali o urbanističkom i arhitektonskom razvoju Kragujevca, pokazali smo da je njegov izbor za prestonicu bio odlučujući za formiranje novog urbanog jezgra, u čemu je Kragujevac opet prednjačio u odnosu na druge varoši u Srbiji. Posebnu raspravu posvetili smo gradnji Stare kragujevačke crkve koja i danas, kao i pre dva veka, predstavlja jednu od najznačajnijih građevina u našem gradu. I, na samom kraju ovog dela, dali smo biografije znamenitih ličnosti koje su živele i radile u prestonom Kragujevcu, kako bismo njihov doprinos razvoju našeg grada sačuvali od zaborava.
Neposredan povod za nastanak ove knjige je obeležavanje dva veka od proglašenja Kragujevca za prestonicu Srbije. Knjiga je nastala na inicijativu i u izdanju Društva istoričara Šumadije, uz finansijsku podršku Skupštine grada Kragujevca. Zahvalni smo svima koji su nam pomogli u radu i omogućili da ova knjiga izađe pred čitaoce. Posebnu blagodarnost upućujemo Narodnom muzeju u Beogradu, Narodnom muzeju u Kragujevcu, Etnografskom muzeju, Matici srpskoj, Arhivu SANU i Arhivu Srbije. Nadamo se da smo pisanjem monografije o nekadašnjoj prestonici moderne srpske države doprineli kako dostojnom obeležavanju jubileja, tako i boljem poznavanju prošlosti Kragujevca i Srbije.
10. decembar 2018.
1 Borivoje Drobnjaković, Kragujevac, „Glasnik Geografskog društva 12 (1926), 44–64; Miloje Pavlović, Kragujevac kao prestonica, Književni sever VII (1927), 298–313; Jeremija Mitrović, Kragujevac do 1839. godine, Kragujevac 1933; Radosav Marković, Pitanje prestonice u Srbiji kneza Miloša, Beograd 1938; Dragoljub Bakić, Pet vekova Kragujevca, Kragujevac 1971; Živomir Spasić, Prestonica Kragujevac, Kragujevac 1998; Živomir Spasić, Vek i po industrije kože u Kragujevcu 1835–1985, Kragujevac 1985; Živomir Spasić, Vek uspona Kragujevca, prilozi istoriji grada i okoline, Kragujevac 1978; Boriša Radovanović, Stari Kragujevac, 1996; Gradinari Kragujevca, priredio Dejan Obradović, Kragujevac 2008; Boriša Radovanović, Kafane starog Kragujevca, Kragujevac 2012; Isti, Istorija Kragujevca, Kragujevac 2017; Veroljub Trifunović, Građenje Kragujevca u Kneževini i Kraljevini Srbiji, Kragujevac 2008; Živojin Andrejić, Istorija Kragujevca od XIX do XX veka, Rača 2014. Vredni pomena su sledeći zbornici radova: Šumadija u prošlosti i sadašnjosti,uredio Dragoslav P. Đorđević, Subotica 1932; Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841, zbornik radova sa naučnog skupa održanog 20. septembra 2006. godine, urednici Boriša Radovanović, Predrag Ilić, Kragujevac 2007; Spomenica dva veka Stare crkve u Kragujevcu (1818–2018), urednik Zoran Krstić, Kragujevac 2018.
2 Spomenica muške gimnazije u Kragujevcu 1833–1933, Kragujevac 1934; Milen Nikolić, Spomenica Kragujevačke gimnazije (1833–1933), Kragujevac 1934; Radosav Marković, Crkva kneza Miloša u Kragujevcu, Kragujevac 1935; Isti, Vojska i naoružanje Srbije kneza Miloša, Beograd 1957; Milen Nikolić, Vuk St. Karadžić u Kragujevcu, Kragujevac 1987; Isti, Liceum knjažestva srbskog u Kragujevcu, Kragujevac 1988. Miloje Pavlović, Prvo pozorište. Iz prošlosti Kragujevca, Subotica 1928; 125 godišnjica knjažesko–srbskog teatra u Kragujevcu (uredili Rajko Stojadinović, Milovan Živković), Kragujevac 1960; Slobodanka Bogdanović, Verka Milenković, Sto pedeset godina pozorišta u Kragujevcu, katalog, Kragujevac 1985.
IZ SADRŽAJA
Radomir J. Popović VLADATI IZ KRAGUJEVCA
Rađanje prestonice
Dvor
Knjaz i praviteljstvo srpsko u Kragujevcu
Kragujevac – vojna prestonica
Prestonica po volji naroda
1840-1841. godine
Prestonički službenici
Aleksandra Vuletić
ŽIVETI U KRAGUJEVCU
STANOVNIŠTVO
ČARŠIJA I ČARŠILIJE
Nastanak čaršije
Esnafska udruženja
Mumdžije
Trgovci
Mehandžije
Od ekmedžinica do pekare
Kasapnica i kantar
Crtice iz života jednog poslovnog čoveka
Od orijentalnog ka modernom
„Glavni ljudi varoši naše”
U JAVNOM PROSTORU
Obštestvo kragujevačko
Obrasci ponašanja
Javni red i mir
Sankcionisanje nepoželjnih ponašanja
„Nigdi trunka đubreta da se ne nađe”
Odbrana od požara
Odbrana od epidemija
U PRIVATNOM PROSTORU
Osvajanje prostora
Kuća
Odelo
Brak
Predrag Ilić
STVARATI U KRAGUJEVCU
PROSVETNE I KULTURNE PRILIKE U KRAGUJEVCU
Obrazovanje
Kultura i ustanove kulture u Kragujevcu
GRADITELJSTVO U KRAGUJEVCU
Stara crkva u Kragujevcu
ZNAMENITE LIČNOSTI PRESTONOG KRAGUJEVCA
Kragujevački varoški knezovi
Pečat i potpis Koste Karadžića, varoškog kneza iz Kragujevca 1835, (AS, Sretenjski ustav) Nadgrobni spomenik Koste Karadžića (1771–1836) na Varoškom groblju u Kragujevcu
BELEŠKE O AUTORIMA
Dr Radomir J. Popović (1969) rođen je u Bogatiću. Studije istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1995. Radio je u osnovnoj školi u Batajnici (1995/96), Filozofskom fakultetu u Beogradu (1996) i Arhivu SANU (1997– 2001). Od 2001. zaposlen je u Istorijskom institutu. Na Filozofskom fakultetu u Beogradu magistrirao je (2003) i doktorirao (2009). Bavi se proučavanjem političke i kulturne istorije Srbije u 19. veku. Objavio je monografije: Osnovna škola u Badovincima 1843–1998 (1998); Toma Vučić Perišić (2003); Avram Petronijević 1791–1852 (2012); Ostružnička osnovna škola „Karađorđe” 1805– 2015 (2015). Priredio je kritička izdanja izvora: Lazar Arsenijević Batalaka, Život i priključenija Karađorđa (2004); Protokol i Registar Šabačkog magistrata od 1808. do 1812. godine (2010); Harački tefter Kapetanije Mačve iz 1831. godine (2014) i Harački tefter Kapetanije Mačve iz 1832. godine (2018).
Dr Aleksandra Vuletić je osnovnu školu i gimnaziju završila u Šapcu. Studije istorije završila je na Filozofskom fakultetu u Beogradu (1995). Na istom fakultetu je magistrirala (2001) i doktorirala (2008). Od 1997. je zaposlena u Istorijskom institutu u Beogradu. Bavi se društvenom istorijom Srbije u 19. veku, s fokusom na istoriju privatnog života i demografsku istoriju. Objavila je sledeće monografije: Naličja modernizacije. Srpska država i društvo u vreme sticanja nezavisnosti (2017, sa V. Jovanovićem i M. Samardžićem); Brak u Kneževini Srbiji (2008); Između posela i balova (2006, sa J. Mijailović) i Porodica u Srbiji sredinom 19. veka (2002). Priredila je dnevničke zapise iz privatnog života Nikole Krstića u četiri toma (2005–2007, sa M. Jagodićem). Objavila je i veći broj članaka u stručnim časopisima i zbornicima radova.
MA Predrag Ilić (1964) rođen je u Rači Kragujevačkoj. Osnovnu i srednju školu učio je u Kragujevcu. Studije istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1989. Kratko je radio u prosveti. Od decembra 1989. godine zaposlen je u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu gde je kao arhivist radio na poslovima sređivanja i obrade arhivske građe, kao i poslovima zaštite arhivske građe van arhiva. Od 1997. glavni je koordinator Arhiva Šumadije u Jedinstvenom arhivskom informacionom sistemu Srbije. Direktor Arhiva Šumadije bio je od 2001. do 2018. godine. Master rad „Zaštita arhivske građe van arhiva u Šumadijskom okrugu” odbranio je 2010. na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Kao direktor Arhiva organizovao je četiri naučna skupa: Arhivska građa kao izvor za istoriju Šumadije (2002); Kragujevac u prvoj polovini XIX veka – Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841 (2006); Kragujevac u drugoj polovini XIX veka (2008); Kragujevac i Šumadija od 1914–1941. godine (2012) posle kojih su objavljeni zbornici radova. Pokrenuo je 2004. časopis „Šumadijski anali – časopis za arhivistiku, istoriju i humanističke nauke”. Arhiv Srbije dodelio mu je 2010. prestižnu nagradu „Zlatna arhiva” iz fonda Aleksandra Aranutovića čime je proglašen za najboljeg arhivistu u Srbiji za tu godinu. Objavio je preko 20 radova iz prošlosti Kragujevca i Šumadije, među kojima sledeće monografije: Svetleći trag u vremenu – Šezdeset godina rada Škole sa domom za učenike oštećenog sluha u Kragujevcu (2010); 40 godina Zavoda Male Pčelice (2012); Zelenilo Kragujevca – 60 godina rada 1952–2012 (2012); Sedamdeset godina rada Udruženja penzionera u Kragujevcu (2013). Koautor je sledećih monografija: Istorijska i umetnička baština Vojnotehničkog zavoda (2005); 130 godina Crvenog krsta Kragujevca (2006); Kragujevačka groblja – Palilulsko, Sušičko, Varoško i Bozman (2008); Geodetski premer grada – 80 godina od prvog premera Kragujevca (2008); Gerontološki centar Kragujevac (2012). Jedan je od urednika Kragujevačkog leksikona (2013) i saradnik Matice srpske na pisanju Srpskog biografskog rečnika.
Komentara: 0