Jedan od građevinskih objekata velikog značaja za duhovni i kulturni razvoj grada jeste Stara kragujevačka crkva. Kada govorimo o izgradnji crkve Sošestvija Svetoga Duha, postavlja se pitanje – da li je u Kragujevcu postojala crkva u vreme izbijanja Prvog srpskog ustanka? Mi smatramo da je crkva Sv. Petra bila u funkciji i 1804. godine. Po podacima iz spiska poznatog kao „Ekstrakt svrhu poglavarov serbijanskija insurekciji, sel koliko v kojej nahiji nahodatsja, djejstvitel(nih) i zapustjen(ih) cerkvej” saznajemo da je 1804. godine u Kragujevačkoj nahiji bilo 205 sela sa 20 živih i 30 zapustelih crkava.95 Na osnovu ovog spiska Lukijan Mušicki je izradio nešto obimniji spisak. U njemu se ponavlja podatak o 205 sela, 20 pojuščih i 30 zapustelih crkava u Kragujevačkoj nahiji. Mušicki dodaje još i da u istoj nahiji postoje 4 pojušča i jedan zapusteli manastir. Od pojuščih manastira spominju se Lončarica,96 Kamičak,97 Drača i Vraćevšnica, a od zapustelih Sretenje.98
Ako uporedimo ovaj podatak o 20 „pojuščih crkava” sa stanjem iz perioda nakon 1817. godine, za koji imamo pouzdane podatke,99 gotovo je izvesno da je jedna od tih 20 crkava i kragujevačka crkva. Naravno, nije nemoguće da su Kragujevčani koristili i neki drugi objekat koji su prilagodili crkvenim potrebama i, nakon što ga je beogradski mitropolit osveštao, koristili kao crkvu. Ipak, smatramo da je verovatnije reč o spomenutoj crkvi Sv. Petra. Da je Kragujevac morao imati crkvu potvrđuje i podatak da je od 1811. do 1813. godine bio sedište mitropolita.100 Na osnovu sveg rečenog možemo sa priličnom sigurnošću reći da je Kragujevac u vreme Prvog srpskog ustanka imao crkvu. Da li je reč o crkvi Sv. Petra ili nekoj drugoj, možda i improvizovanoj, pitanje je za dalja istraživanja. Kragujevačka crkva Sošestvija Svetoga Duha je, najverovatnije, kao i dvorski kompleks, započeta 1817, a građevinski dovršena 1818. godine.101 Podizanje crkve u Kragujevcu predstavljalo je deo integralnog projekta izgradnje Kragujevca kao novog centra Srbije kneza Miloša.102 Iz Spiska Crkvi troškom Njegove Svjetlosti Sazidane” saznajemo da je kragujevačka crkva zidana, troškom samog kneza, 1818. godine.103 Hram Sošestvije Svetoga Duha, u narodu poznat kao Stara crkva,104 je sagrađen preko puta kneževog konaka, na desnoj obali Lepenice, preko koje je tada postavljen drveni most i njim spojen knežev dvor sa crkvom i ostalim zgradama koje su se oko nje nalazile. Mesto podizanja crkve imalo je veze sa lokalitetom Selište na kome je bilo staro srpsko groblje, a što je najverovatnije uticalo na dobijanje dozvole za podizanje nove crkve. Na tome mestu bilo je staro kragujevačko groblje, koje je tada razoreno. Mnoge nadgrobne ploče uzidane su u crkveni zid ili položene u pod, u kome se i sad mogu videti tragovi nekoga epitafa od pre dvesta i više godina.105
Izgradnjom novih i obnovom starih crkava i manastira knez Miloš Obrenović se bavio kroz čitav period svoje vladavine. Knez Miloš je i po svome vaspitanju i po svome osećanju bio veoma pobožan hrišćanin, veran i odan sin srpske pravoslavne crkve. Molitvi je posvećivao dosta vremena. Smatrao je, i isticao, da se sve što je u životu postigao dogodilo samo po Božjoj volji i želji narodnoj. Smatrajući da je Crkva organski srasla sa narodnim životom, nije slučajno što se lično mešao u crkvena pitanja i učestvovao u njihovom rešavanju. Jedan od zadataka koje je knez sebi postavio bio je i obnova i podizanje što većeg broja crkava i manastira kao duhovno-verskih centara. Svojim primerom je prednjačio i starao se da se podigne i obnovi što veći broj hramova. U blagajničkim knjigama iz tog perioda bila je otvorena naročita rubrika „za opravljanje crkava i manastira”.106
Za svoje građevinarske poduhvate knjaz Miloš je birao najbolje i najpoznatije majstore. Među prvima, koje angažuje na početku svoje vladavine, bio je neimar Milutin Gođevac.107 Na enterijeru kragujevačke crkve, osim Milutina Gođevca, radili su i italijanski majstori Đuzepe di Antonio i mauer Martin. Đuzepe di Antonio je radio zanatske poslove i pretpostavlja se da je radove izvodio u periodu od 1820. do 1822. godine.108 Rad na ovoj crkvi mu je bio prvi u Srbiji. O završetku njegovih radova saznajemo iz pisma Georgija Popovića knezu Milošu, iz maja 1823. godine, u kom se govori o plaćanju Talijanu „za krečenje i patosanje”.109 O maueru Martinu nema mnogo izveštaaja, osim da je svoj rad započeo 1821. godine.110 Obojica su posle kragujevačke crkve radili na ukrašavanju brojnih crkava, manastira i konaka u Srbiji.111
Poreklom iz Bosne, Gođevac prelazi u Srbiju odmah posle Drugog ustanka i nastanjuje se u Valjevu. Knjaz Miloš ga je upotrebio za nekoliko svojih značajnih građevinarskih poduhvata (u hronološki prve ide temeljita obnova manastira Bogovađa, izvršena 1816 godine).112 Knjaz je priložio 14.000 groša, sumu vrlo veliku za to vreme, i za ondašnje prilike. Radovi su bili obimni; Gođevac je imao 80 majstora. Lepa i velika Gođevčeva crkva imala je tri kubeta i jedno, kako s ushićenjem kaže Joakim Vujić „osobito prekrasno artificijelno načinjeno predvorje”.113
Crkva je zidana mahom lomljenim kamenom, obične je građevinske konstrukcije: ima oblik jednobrodne(?) lađe sa osnovom krsta, bez kubeta, zasvođena je kamenom i ciglom. Zidovi su vrlo masivni, naročito u svodu. Inače je dosta mala: dugačka 14, široka 7 i visoka 8 metara. Mogla je da primi nešto više od stotinu lica. Tradicija kaže, da je po kneževoj zamisli trebalo da bude mnogo veća i da je svedena na ovu meru po zapovesti samoga sultana, koji nije hteo da dozvoli da „đaurska” crkva bude veća od carske džamije u Kragujevcu. I crkva je smanjena: svedena je u glavnom na razmere trošne džamije. Ali, kaže dalje tradicija, knez Miloš je i u ovom slučaju izigrao carsku zapovest. On je proširio crkvu na taj način, što je u produženju, sa zapadne strane i na prvim temeljima, podigao drvenu pripratu kao ženski deo crkve. Priprata je bila nešto malo manja od prave crkve. Zatim, uz crkvu je podignut i jedan pokriveni prostor, gde su se, u slučaju lošeg vremena, sklanjali skupštinari ili narod koji nije imao mesta u crkvi.114 Crkva Sošestvija Svetog Duha je jednobrodna građevina, podužne osnove, sa trikonhalnim završetkom koji je izražen kroz pevničke prostore na severnoj i južnoj strani crkve. Crkva je bez kupole, a krovni pokrivač bio je urađen dvoslivno i pokriven ćeramidom.115 Crkva u Kragujevcu pripadala je redu crkava bez tornja (zvonika), kao što su se uglavnom gradile crkve po Srbiji u periodu od 1815–1839. godine.116
Priprata je dozidana tokom 1835. godine, kada je popravljena i zvonara kraj crkve,117 a 1838. godine je nabavljen mermer za pod u crkvi.118 U ovakvom obliku, pola od kamena a pola od drveta, crkva je ostala kroz ceo XIX vek.
Crkva je dovršena 1818. godine. O tome da je crkva dovršena 1818. godine postoji natpis na žutoj mermernoj spomen-ploči, koja je uzidana na spoljnom severnom bočnom zidu. Natpis u celini glasi: „Vo slavu svjatija jedinosuščija i nerazdjelnija Troici Otca, Sina i Svjatago Duha, sozida sija svjataja cerkov hrama Sošestvija Svjatago Duha u varoši Kragujevcu trudami i iždiveniem Bogom umudrenago zaštititelja i obranitelja pravoslavnija vjeri verhovnago Serbije knjaza gospodara Miloša Obrenovića, iz sela Brusnice rodom, v 35 ljeto od roždestva, v tretoe že svoego knjaževstva v Serbij, vladjejšču Mahmedu tureckomu sultanu, v ljeto ot roždestva Hristova 1818 goda. – Brata emu sut Joani i Efrem i ot počivšago brata Milana sin Hristifor, supruga Ljubica i nejašče dve aščeri: Petrija i Jelisaveta i mladi sin Milan.” Pošto se u ovom natpisu pominje knežev sin Milan, koji je rođen 1819, a ne pominje se Mihailo, koji je rođen 1823. godine najverovatnije je natpis nastao između 1819. i 1823. godine.119 Radovi za potpuno dovršenje crkve su nastavljeni do jeseni 1819. godine.120
U periodu od 1819. do 1823. godine pažnja je bila usmerena na opremanje njenog enterijera, što je podrazumevalo oslikavanje ikonostasa i snabdevanje bogoslužbenim predmetima i ikonama.121 Pošto crkva nije bila živopisana, jedini nosilac slikanog programa hrama bio je ikonostas, koji je nastao u periodu od 1818. do 1822. godine.122 Ikonostas u ovoj crkvi rađen je u dubokom duborezu sa pozlatom i pripada tipu visokih zografskih ikonostasa, dimenzija 5,3 x 6,5 metara. Ikonostas je podeljen na tri horizontalne zone, koje su proporcionalno urađene i stepenovane prema značaju. Donju zonu čini parapet, red sa prestonim ikonama, tri ulaza zatvorena su dverima i njihovim nadverjima, zatim slede dva reda ikona u drugoj zoni ikonostasa, a u završnom delu je veliki krst sa pratećim ikonama.123
Ono što se pouzdano zna jeste da su tokom četvorogodišnjeg nastanka, ikone na ikonostasu su postavljane u više faza i da su delo trojice slikara – majstora. U prvoj fazi njegovog odslikavanja, koja je počela 1818. godine, na ikonostasu je radio Aleksije Lazović, jedan od istaknutijih zografa iz porodice Lazović.124 On je oslikao prestone ikone, carske i bočne dveri, nadverja, apostolski red u drugoj zoni ikonostasa, kao i veliki krst sa raspećem i ikonama Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova.125 Janja Moler je program ikonostasa proširio predstavama Raja na parapetnim pločama, kao i prazničnim redom u drugoj zoni ikonostasa.126 Zograf Jovan Sterijević (Stergević), poznatiji kao Janja Moler, nastavio je rad na ikonostasu u periodu od 1820–1822. godine. Janja Moler je bio Cincarin sa juga Balkana i upravo se tada sa porodicom doselio u Kragujevac.127 Poslednji slikarski radovi na ikonostasu obavljeni su posle 1824. godine predstavama Bogorodice sa Hristom i Svetog Nikole, rad slikara Aksentija Jankovića iz Vršca.128
Od vremena njegovog nastanka, ikonostas u Staroj crkvi u Kragujevcu privlačio je pažnju, kako savremenika (Joakim Vujić), tako i kasnijih istraživača. Godine 1890. pojedini delovi ikonostasa su restaurirani.129
Ikonostas Stare kragujevačke crkve je do današnjeg dana bio predmet pažnje različitih istraživača koji su u svojim studijama, radovima i monografijama sveobuhvatno analizirali njegovu konstrukciju, ikonografiju, složeno liturgijsko i simboličko značenje programa ikona, uticaje naručioca – kneza Miloša Obrenovića, likovne poetike slikara koji su radili ikonostas, tumačili različite aspekte njegovog nastanka, programa, dekoracije i proučavali biografije njegovih slikara.
Ikonostas ove crkve predstavlja jedno umetničko delo satkano od složenih teoloških, liturgijskih, simboličkih, istorijskih, kulturnih i umetničkih elemenata. Kao što se knez Miloš Obrenović mešao i držao pod kontrolom izgradnju svih značajnih državnih objekata, a među njima i crkava, tako se bez njegovog znanja i njegovog mišljenja nije smeo oslikavati ikonostas u crkvi Sošestvija Svetog Duha u Kragujevcu. Stara crkva i njen ikonostas pravi su primer kneževog delovanja, budući da je ovaj hram kao pridvorni imao veliku važnost u Miloševoj vladarskoj ideologiji.
Istovremeno sa dovršavanjem crkve u Kragujevcu 1818. godine, izrađen je nacrt Ustava kragujevačke crkve i predlog o postavljanju njenih tutora.130 Ustav crkve (tipik) je blagoslovio i potvrdio mitropolit Agatangel,131 čime je faktički priznao knjaza Miloša za vladara Srbije, jer su posebne tipike, u načelu, mogle da imaju samo vladarske zadužbine. Ovim je i sam knjaz dobio pravo da se u odnosu na crkvu postavi sa punim vladarskim ovlašćenjima, koja nisu bila mala.
Radovima na gradnji crkve su rukovodili i vršili nabavku potrebnog materijala levački knez Dimitrije Đorđević i trgovac Petar Topalović, koji su te poslove obavljali i prilikom građenja kneževih konaka. Obična, nestručna radna snaga je obezbeđena narodnim kulukom. O tome i sada živi tradicija kod naroda u mnogim okolnim selima.132 Pošto su za gradnju crkve upotrebljeni najbolji majstori koje je Srbija tada imala, oni su korišćeni i za dogradnju i izvođenje zanatskih radova na dvorskom kompleksu. Tako je Talijan Antonije davao je i 1824. godine stručne instrukcije za pravljenje štokatora, mesto starinskog tavana, u kneževom kragujevačkom konaku.133
Građenje crkve, možemo pretpostaviti, kontrolisao je knez Miloš, s obzirom na njegovu poznatu osobinu da o svemu bude obavešten i da o svakom, pa i najsitnijem pitanju on daje poslednju reč. Po svim pitanjima sa kenzom se opštilo neposredno ili pisanim putem, mimo crkvenih vlasti. Ni jednu stvar on nije ostavljao bez rešenja, koje bi na kraju dostavio mitropolitu ili konzistoriji u obliku preporuke ili prostog naređenja. Kneževoj volji mitropolit se uvek sa strahopoštovanjem povinovao.134
Tihomir Đorđević navodi interesantne reči jednoga savremenika o originalnoj kneževoj metodi kojom je plašio majstore i tim ih nagonio na pošten i savestan rad i onda kad on nije mogao da bude sa njima. „Odmah u početku građenja, – kaže on – knez bi o jednom u zemlji ukopanom direku zakivao čengele da obesi majstora, ako građevina rđavo ispadne”.135 Nema sumnje, da su neposredna kneževa kontrola i strah pred ovako strogom kaznom za nesolidan rad, donekle bile razlog što su mnoge javne građevine iz Miloševog doba, čak i one od slabog materijala, dobro očuvane i danas posle dva veka od njihove izgradnje.
Unutrašnje radove u crkvi je trebalo da 1820. godine izvodi majstor iz Vlaške, ali je on sam izjavio da „nije siguran u svoje sposobnosti pošto – kako je rekao – nikad nije radio stolove. Umesto njega, angažovan je Srbin, neimar iz Sarajeva.136
Spolja, uz južni oltarski zid, nalaze se tri groba dece kneza Miloša, kao još jedini očuvani grobovi kod ove crkve. U jednom je sahranjena Marija, dvogodišnja kneževa ćerka, umrla 4. jula 1823. godine. U drugom četvorogodišnja Velika, umrla 30. juna 1823, a u trećem grobu sahranjen je sin knežev Gavrilo, koji je umro 30. januara 1828. godine.137
Oko crkve se širila prostrana ravan, koja je, kao crkvena porta, bila ograđena drvenom ogradom sa dva ulaza: istočna portanska vrata, prema staroj čaršiji, a zapadna prema lepeničkom mostu i kneževom konaku. U toržestvene dane, povorka sa ikonama i crkvenim barjacima, polazila je od crkve kroz zapadna vrata ka kneževom konaku i čaršiji, a otuda se vraćala na istočni portanski ulaz, onde gde se i danas nalazi glavna kapija. U Miloševo vreme i docnije, ova mala porta bila je narodno zborište i pozornica mnogih krupnih događaja naše novije istorije. Ona danas ima sasvim drugi izgled i profaniju namenu od one kojoj je nekada služila.138
Tokom postustaničkog perioda zvona pravoslavnih crkava u Srbiji nisu se oglašavala, a često nisu postojale ni zvonare, ni zvonici na obnovljenim ili novopodignutim hramovima.139 Funkciju zvona imala su takozvana klepala, što su primećivali i pisali o tome strani putnici po Srbiji i putopisci. Turci su branili zvonjavu sa pravoslavnih hramova, a negativnih reakcija je bilo i posle dobijanja dozvole da se crkve oglašavaju zvonima krajem treće decenije XIX veka. Priznanje potpune slobode veroispovedanja koje su Srbi dobili podrazumevalo je i upotrebu zvona.140 Ipak, dugo vremena posle dobijanja i proglašavanja Hatišerifa od strane Husein-paše u Beogradu, početkom decembra 1829. godine, na primer, crkvena zvonjava je bila tačka spoticanja u međusobnim odnosima srpske i turske vlasti. Turski stav nije uticao na kneza Miloša, koji je odmah po oglašavanju hatišerifa naredio da treba „zvona k veleljepiju pri kragujevačkoj crkvi postaviti”. To je bio razlog što je prva zvonara pri kragujevačkoj crkvi podignuta na brzinu 1829. godine, drvena zvonara sa koje je uoči Božića iste godine zazvonilo prvo crkveno zvono u Srbiji. Zvonilo se na veliku radost i oduševljenje prestonice. Ovo zvono je bilo uzeto iz Miljkovog manastira. Naime, po oslobođenju Srbije u Prvom srpskom ustanku, Miljko (Melentije) je za svoj Miljkov manastir nabavio jedno veće zvono na kome je bio urezan i natpis:
„Liveno za vlade vrhovnog vožda naroda srbskog Georgija Petrovića”.141 Upravo ovo zvono je knjaz Miloš uzeo za crkvu u Kragujevcu. Kada je knjaz Miloš za kragujevačku crkvu nabavio nova zvona, zvono nije vraćeno u Miljkov manastir, već ga je knjaz poslao u Ravanicu, a Miljkovom manastiru je dao dva mala zvona.142 Za primerom Kragujevca pošla su i ostala mesta, koja su po kneževoj naredbi, i pored opiranja Turaka, sagradila pored crkava zvonare i na njih podigla zvona. U tome se išlo vrlo brzo. U nedostatku domaćih zvonolivaca, zvona su prvo kupovana u Somboru po ceni od 66 forinti za centu. Dve prve kneževe porudžbine, iz 1830. i 1832. godine, iznosile su 134 zvona razne veličine i težine; za njih je isplaćeno iz narodne blagajne 99.271 groš.143 Prva zvona su stigla novembra 1830. godine: bilo ih je četiri, i sva su nameštena na zvoniku stare beogradske crkve. Ostala zvona razdeljena su varoškim i seoskim crkvama po unutrašnjosti. Januara 1831. godine kragujevačka crkva je dobila još četiri zvona, i tako ih je imala pet. Toliko je imao i Požarevac, u kome je knez Miloš imao takođe svoj dvor, dok su Šabac, Jagodina i Kraljevo imali po tri, Užice, Čačak, Vraćevšnica i Valjevo po dva, a Kalenić i Topola po jedno zvono. Sela u kragujevačkoj okolini dobila su tom prilikom preko Kragujevca 52 zvona.144
Na svakom zvonu bio je u reljefu izliven s jedne strane srpski grb, a s druge strane lik svetitelja kome je dotična crkva posvećena. Isplata zvona vršena je privremeno iz narodne blagajne, na teret opštine ili cele okoline one crkve kojoj su zvona poslata. Preko nahijskih starešina sela su vršila obračun sa narodnom blagajnom.145
Kragujevačka zvonara, pošto je bila napravljena od drveta, nije mogla da izdrži teret od četiri, odnosno pet zvona, pa je zbog toga 1835. godine prepravljena i dograđena.146 Ona je razrušena i za vreme protojereja Miloja Barjaktarevića, na njenom mestu podignuta je 1907. godine današnja zvonara od tvrdoga materijala.147 Isto tako nestalo je i starih Miloševih zvona: Austrijanci su ih 1916. godine skinuli i odneli. Nakon Prvog svetskog rata nabavljena su tri zvona...148
Naslovna ilustracija: Crkva Sošestvija Svetoga Duha, fotografija s početka 20. veka
95 R. Perović, Prvi srpski ustanak – Akta i pisma na srpskom jeziku knjiga I, Beograd 1977, 96. 96 Grnčarica. 97 Kamenac. 98 „Sčislitelnoje spisanije sel, cerkvej i monastirej v Serbiji nahodjaščihsja po rjadu naij jakože mnje soobščeno bist l. 1804”. Sretenje je najverovatnije Divostin, pogledati posebno poglavlje o Divostinu. R. Perović, nav. delo, 102–108. 99 Nebojša Đokić, „Crkve u Kragujevačkom okrugu za vreme prve vlade knjaza Miloša”, u: Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841, Kragujevac, 2006, 219–288. 100 Vožd Karađorđe je meseca jula 1810. godine dozvolio mitropolitu Leontiju da se vrati u Srbiju, ali on, zbog bolesti a možda i zbog straha, nije odmah došao, pa je za njegovog namesnika postavljen račanski arhimandrit Melentije Stefanović. Leontije se vratio u Srbiju 1811. godine i otpočeo da ponovo vrši svoju dužnost, ali mu je bilo zabranjeno da napušta Kragujevac bez znanja vlasti, čime je bio stavljen pod črvstu kontrolu. On je tu rukopoložio dosta sveštenika, uključujući i neke sveštenike koji nisu bili u njegovoj eparhiji, već u susednim, Vidinskoj i Niškoj, čiji su delovi u to vreme potpali pod kontrolu ustaničke vlasti. Kragujevac će ostati sedište Beogradske mitropolije sve do sloma ustanka 1813. godine ali, na žalost, nema podataka o tome gde su se i u kojim objektima u Kragujevcu smestili mitropolit i pridvorno osoblje. U svakom slučaju morala je da postoji pridvorna crkva. Gotovo je izvesno da je to crkva koju spominje Miteser, a reč je o već više puta spominjanoj staroj trškoj crkvi. Po podacima iz Spiska sveštenstva monaškog i mirskog reda u celoj Srbiji u 1836. godini, mitropolit Leontije je u Kragujevcu rukopoložio sledeće sveštenike: 27. juna 1809. godine Mirka Mihailovića iz Koprivnice; 13. juna 1811. Gavrila Antonijevića iz Vrbnice; 25. marta 1812. Pavla Popovića iz Jošanice; 18. maja 1813. Milorada Stefanovića iz Gložana; 15. avgusta 1813. Radivoja Ćirkovića iz Konjusa. Mitropolit Leontije je sasvim sigurno boravio u Kragujevcu, a ne u manastiru Drača. Kao jerarhu grčke crkve njemu bi određivanje manastira za stalni boravak bilo teška kazna, a na takvo kažnjavanje srpske vlasti nisu imale pravo. To bi neminovno dovelo do sukoba sa Carigradskom patrijaršijom koja je imala mitropolijski sitem, a ne episkopalni kao Srpska pravoslavna crkva. U srpskoj crkvi je sasvim svejedno da li episkop (mitropolit) pa čak i arhiepiskop i patrijarh borave u gradu ili u manastiru. Štaviše, naša središta su bili manastiri – najpre Žiča, pa ztim Pećka patrijaršija. Kod Grka su to gradovi. Po podacima iz istog spiska i mitropolit Agatangel je u Kragujevcu rukopoložio najmanje dva sveštenika, pre nego što je završena nova crka – Sošestvija Svetog Duha: 21. novembra 1816. godine rukopoložio je Milenka Uroševića iz [Velike] Drenove; 10. juna 1817. Lazara Serdinovića iz Lapova. U oba slučaja reč je o sveštenicima koji su rukopoloženi pre 1818. godine u Kragujevcu, a koji su bili živi i 1836. godine. Sigurno ima sveštenika rukopoloženih u isto vreme, a umrlih pre 1836. godine (AS,Državni Sovjet, RNo 196/837, Spisak sveštenstva monaškog i mirskog reda u celoj Srbiji godine 1836). 101 AS-KK-XV-58, Milutin neimar dovršio kragujevaču crkvu 102 Literatura o kneževom radu na obnovi i podizanju crkava i manastira je obimna, a velik je i broj objavljenih izvora. Greške koje se u literaturi ponekad pojavljaju rezultat su neadekvatnog konsultovanja neobjavljenih izvora. Jedna od njih jeste i ta što se za crkve za čiju je gradnju knez Miloš odobrio sredstva, pretpostavlja da im je on ujedno bio i ktitor. Za većinu crkava su odobrena sredstva iz državne kase, a za manji broj crkava je knez lično dao novac i za ove se može reći da su njegove zadužbine. Takav slučaj je i sa hramom Sošestvija Svetoga Duha u Kragujevcu, koja je napravljena sredstvima kneza Miloša. 103 AS-KK-XXXV-867, Spisak Crkvi troškom Njegove Svjetlosti Sazidane, objavljeno u: N. Đokić, Milomir Stević, Spisak priloga knjaza Miloša datih za zidanje crkava i manastira, Rasinski anali 4/2006, Kruševac, 2006, 219. 104 Godine 1884. u Kragujevcu je sagrađena veća crkva, koju je osvetio mitropolit Teodosije Mraović i posvećena je Presvetoj Bogorodici. Od tada se za ovu crkvu govori da je nova, a za crkvu Sošestvija Svetoga Duha, knez Miloševu zadužbinu, se govori da je Stara crkva. To je u govoru Kragujevčana ostalo do današnjeg dana. 105 Dr Miroslav Spalajković (Kragujevac, 18. april 1869 – Sevr, 4. februar 1951) bio je srpski diplomata, ministar bez portfelja i zastupnik ministra spoljnih poslova od 19. 02. do 15. 05. 1920. godine. Miroslav Spalajković kao đak kragujevačke gimnazije, čija je zgrada jedno vreme bila do same crkve, seća se da je još osamdesetih godina XIX veka gledao poslednje tragove toga groblja. “Sedam godina sam posmatrao – kaže on – prelazeći iz razreda u razred, izbledele nadgrobne ploče i krstove... često puta, za vreme časova, slušajući ono što je nastavnpk predavao, bacao sam pogled kroz prozor na te neme spomenike koji su se ređali iza zidova naših niskih učionica, i na kojima sam toliko puta radoznalo razgolićavao i proučavao natpise većinom pokrivene mahovinom i upola izbrisane vremenom”. Dr Miroslav Spalajković, Reč zahvalnosti – Spomenica Kragujevačke gimnazije, Kragujevac, 1934; Radosav Marković, Crkva kneza Miloša u Kragujevcu, Kragujevac, 1935, 29–30 (U daljem tekstu: R. Marković, Crkva kneza Miloša u Kragujevcu). 106 Isto, 122. M. Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842. godine, knj. I, Beograd, 1901, 762. 107 AS-KK-XV-58. 108 Predrag Pajkić, O neimarima Miloševe crkve u Kragujevcu, Staništa, Kragujevac, 186–189. 109 Isto, 189–190. 110 Miodrag Kolarić, Klasicizam kod Srba 1790–1848, Beograd, 1966, 33. 111 Isto, 33. 112 Ljubomir Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi knj. VI, Sremski Karlovci 1926, br. 9069. 113 Joakim Vujić, nav. delo, 54. 114 R. Marković, nav. delo, 31–32. 115 Spomenica-dva veka Stare crkve u Kragujevcu (1818–2018), Kragujevac, 2018, 137. 116 Uz kragujevačku crkvu ovoj grupi pripadaju i crkve u Požarevcu (zidana 1823, zvonik dograđen 1856), Stara crkva u Jagodini (građena 1818), crkava u Ćupriji, Zaječaru (zidana 1834, a zvonik izgrađen 1899), stara crkva Svetog Marka u Beogradu (1835), stara crkva u Kraljevu (1824), crkva u Ostružnici (1833). vidi više o tome u: Bogdan Nestorović, nav. delo, 123–126. 117 AS-KK-XV-1560. 118 AS-KK-XV-2131. 119 R. Marković, nav. delo, 33–34. 120 ZMP – 904 Kragujevac 3. oktobra 1819. godine. Pismo Marka Abdulića knjazu Milošu. Izveštava ga o izdacima učinjenim iz poreza, datom novcu za gradnju crkve i drugom. 121 Ljiljana Stanimirović, Stara crkva u Kragujevcu, u : O umetnosti i pečatnji Miloševog doba, Kragujevac, 2015, 22. 122 Isto, 26–30; R. Marković, nav. delo, 47–50; Radmila Radojević, Likovni život u Kragujevcu za vreme kneza Miloša, Staništa, Kragujevac, 1988, 25–27. 123 Spomenica – dva veka stare crkve u Kragujevcu (1818–2018), Kragujevac, 2018, 148. 124 Postoji više radova o Aleksiju Lazoviću i porodici Lazović. Vidi više o njemu u: Dejan Medaković, Slikarska porodica Lazovića, Simpozijum seoski dani Sretena Vukosavljevića, 3, Prijepolje, 1976, 271–282; Branko Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791–1848, Beograd, 1986, 194–199, 240–241; Srpski biografski rečnik, knj. 5, Kv-Mao, Novi Sad, 2011, 531–532. 125 B. Vujović, nav. delo, 242. 126 Radmila Radojević, Likovni život u Kragujevcu za vreme kneza Miloša, Staništa, Kragujevac, 1988, 26–27. Spomenica – dva veka Stare crkve u Kragujevcu (1818–2018), 149. 127 O Janji Moleru postoji veliki broj radova i studija. Navešćemo samo neke: Miodrag Kolarić, Topčiderska crkva, njeni graditelji, njeni slikari, Zbornik radova Narodnog muzeja 1, Beograd, 1958, 335–341; Nikola Kusovac, Klasicizam kod Srba: katalog slikarstva, knj. 7, 179–180; B. Vujović, Srpske ikone XIX veka, Beograd, 1969, 5–9, 22; Radomir Stanić, Ikonostas u Savincu, u: Zbornik radova Narodnog muzeja IV, Čačak, 1974, 10–12. 128 O Aksentiju Jankoviću vidi više u: Radmila Radojević, Likovni život u Kragujevcu za vreme kneza Miloša, 31; Branko Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791–1848, 270–271; Milan Vrbaški, Janković, Aksentije, Srpski biografski rečnik 4, I-Ka, Novi Sad, 2009, 262–263. 129 Tom prilikom je prerađen veliki krst sa Raspećem i dve velike ikone. Vidi više o tome u: Spomenica – dva veka Stare crkve u Kragujevcu (1818–2018). Isto, 149–151; Arhiva Stare crkve u Kragujevcu. 130 ZMP – 315. Nacrt Ustava kragujevačke crkve i predlog o postavljanju njenih tutora. Dokument nije tačno datiran ali iz teksta se može zaključiti da je nastao u proleće 1818. godine. 131 Agatangel je 1816. godine bio postavljen za beogradskog mitropolita i na tom mestu je bio do 1825. godine. Učesnik je skupštine koja je 6. novembra 1817. godine potvrdila kneza Miloša za naslednog kneza Srbije. Avgusta 1825. godine izabran je za halkidonskog mitropolita, a 26. septembra 1826 za carigradskog patrijarha. (Episkop Sava, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd-Podgorica-Kragujevaac, 1996, 7–8). 132 Radosav Marković, nav. delo, 34. 133 Tihomir Đorđević, Iz Srbije kneza Miloša, Beograd, 1922, 1 knj. (U daljem tekstu: Tih. Đorđević, Iz Srbije kneza Miloša 150). 134 R. Marković, nav. delo, 34–35. 135 T. Đorđević, nav. delo, 154. 136 D. Petrović, Z. Kozobarić, M. Jovanović, N. Jeremić, Klasicizam kod Srba III, Slikarstvo i grafika, Beograd 1963, 122–123, 155–151. 137 Svo troje su bili vanbračna deca kneza Miloša čije je isuviše slobodno shvatanje braka češće potresalo spokojstvo i mir u njegovoj porodici. Poznata je, na primer, njegova avantura sa Jelenkom ili Malom Gospođom, kako su je na kragujevačkom dvoru zvali. Gavrilo je bio sin Jelenke ili “Male Gospođe”, ljubavnice knjaza Miloša, koji je umro kao “dvoletni mladenac”. Arhimandrit Melentije, sa kragujevačkim sveštenicima, opojao je i sahranio njegovo telo kod crkve, pored Marijinog sanduka, i tom prilikom prelio vinom i njene kosti. Njihove grobove, Gavrilov i Marijin, pokriva jedna nadgrobna ploča. R. Marković, Crkva kneza Miloša u Kragujevcu, 30–31. 138 Isto. 139 Vidi više o tome u : T. Đorđević, Zvona na našim crkvama za vreme Turaka, u: Tihomir Đorđević, Naš narodni život, knj. V Beograd, 1932, 36–46. 140 R. Ljušić, nav. delo, 8. 141 R. Perović, nav. delo, 60. 142 Isto. R. Marković pogrešno tvrdi da je ovo zvono pre postavljanja na zvonari kragujevačke crkve iskopano iz zemlje – što nije tačno. R. Marković, nav. delo, 48. 143 M. Petrović, Finansije i ustanove, I, 762–765; Radosav Marković, Crkva kneza Miloša u Kragujevcu, Kragujevac, 1935, 48. 144 R. Marković, nav. delo, 48–49. 145 Isto. 146 AS-KK-XV-1560. 147 R. Marković, nav. delo, 32–33. 148 R. Marković, nav. delo, 49.
Komentara: 0