Prestoni Kragujevac: Stara crkva u Kragujevcu, treći deo

Radomir J. Popović, Aleksandra Vuletić, Predrag ilić
PRESTONI KRAGUJEVAC

Sadržaj

PREDGOVOR

Radomir J. Popović
VLADATI IZ KRAGUJEVCA

Aleksandra Vuletić
ŽIVETI U KRAGUJEVCU

Predrag Ilić
STVARATI U KRAGUJEVCU

(32. nastavak)

...U kragujevačkoj crkvi Joakim Vujić je našao još 1826. godine „celi okrut književni”, starih knjiga, štampanih u Moskvi, Kijevu i Budimu. Najviše je bilo štampanih „v carstvujuščem velikom gradu” Moskvi, kao što su, na primer, Srbljak, štampan 1765. godine, dva Osmoglasnika iz 1801. i 1818, Evanđelje štampano „v ljeto ot roždestva že po ploti Boga Slova” 1804, Triod posni 1811, dva Pentikostara iz 1815, dvadeset i četiri mesečna Mineja iz 1807. i 1818. i jedan Trebnik iz 1850. godine. Jedan Služebnik štampan je 1856. godine u Kijevu, u štampariji kijevsko-pečerske lavre. U Budimu, za karlovačkog mitropolita Stratimirovića i u štampariji ugarskog univerziteta, štampan je jedan Časoslov 1815. godine. Beogradskih knjiga bilo je samo nekoliko primeraka; one su novijeg datuma, iz polovine XIX veka i docnije. Samo tri knjige Molebnoje pjenije od starih su beogradskih izdanja: štampane su u kneževskoj štampariji 1838. godine, blagoslovom mitropolita Petra i „povelenijem” blagovernog gospodara Miloša Obrenovića.¹⁷³

Kao što su i ostale crkvene utvari, koje smo pomenuli, pokloni pobožnih građana i raznih kragujevačkih esnafa, tako su i crkvene knjige najvećim delom pokloni kneza Miloša, što se vidi iz starih zapisa u njima. Zapisi su zabeleženi ispod štampanog teksta na prvih nekoliko strana. Najduži je u Triodu posnom; njega je zapisao 1. septembra 1823. godine Jakov Jakšić, sekretar konzistorije. On glasi: „Ova knjiga, zvana Triod posni, darovana je od blagovernog i vrhovnog knjaza srpskog Gospodara Miloša Obrenovića, za vreme preosvećenog arhijepiskopa Agatangela, mitropolita beogradskog, i za vreme visokoprepodobnog Gospodina Melentija Pavlovića, arhimandrita manastira Vraćevšnice, žitelja ovdašnjeg i člana Narodne konzistorije, i za vreme prečasnog Gospodina Milosava Popovića ovdašnjeg i cele kragujevačke nahije protoprezvitera i pridvornog arhiđakona Andreje Ličanina. Potpisao Jakov Jakšić, sekretar u Konzistoriji, meseca septembra 1. dana 1823 goda”. Ovaj spomen-natpis zabeležen je na prvih 28 strana. Još u jednom Triodu, u dva Osmoglasnika i dvanaest Mineja nalaze se spomen-natpisi, ali kraći od ovoga. Sem naziva knjige, tekst je sadržajno isti. „Ova velika knjiga, zvani Minej – stoji tamo – koja pripada crkvi kragujevačkoj, hramu sošestvija svetoga Duha, darovana je od blagovernog i vrhovnog knjaza srpskog Gospodara Miloša Obrenovića meseca septembra 1. dana 1823 goda”. Rukopis je svuda isti, takođe i datum, što znači, da su svih šesnaest knjiga, koje natpis nose, predate crkvi 1. septembra 1823. godine, i da je sve zapise sastavio Jakov Jakšić, konzistorijalni sekretar, kako se u Triodu potpisao. Inače, tehnička oprema knjige je besprekorna...

Za dva veka, koliko Stara crkva ima, prošao je kroz nju veliki broj sveštenika. Među njima se nalaze mnoga ugledna imena, čija je aktivnost u svoje vreme bila naročito zapažena: bilo kao tihih i smirenih služitelja Hristove crkve, bilo kao javnih prosvetnih i političkih radnika. Naročitu važnost daje im to što su iz njihovih redova izašli prvi nastavnici veronauke i propovednici „evanđelske istine” u staroj kragujevačkoj Gimnaziji i Liceju. Tu delikatnu dužnost oni su uglavnom vršili kroz ceo XIX vek, kada se na gimnaziskoj katedri veronauke i crkvenog pevanja izređalo više od dvadeset sveštenika ove crkve. Pored toga, bilo je među njima i takvih, koji su znali u izvesnim prilikama, ne zanemarujući crkvu, ući i u političku borbu i tamo se istaći za prvake i vođe narodne.¹⁷⁴

Pošto je Kragujevac bio sedište i najviše crkvene vlasti, to su njegovi duhovnici bili i dva prva srpska mitropolita: Melentije Pavlović i Petar Jovanović. Zvanična rezidencija mitropolita Petra do 1835. godine bila je u vladičanskom konaku kod Stare crkve.¹⁷⁵

Za vreme kneza Miloša Kragujevac je imao tri parohije: jednu protsku i dve svešteničke. Pored toga što su protojereji imali najlepše parohije i sa najvećim brojem stanovnika, oni su uživali kao naročitu beneficiju još i besplatan stan.¹⁷⁶

Kao parohijski sveštenik pominje se 1823. godine u Triodu posnom Milosav Popović, protoprezviter Kragujevca i cele kragujevačke nahije, i sa njim Andrija Ličanin, pridvorni arhiđakon.¹⁷⁷ Prota Milosav se, u izvorima, prvi put pominje još avgusta 1818. godine,¹⁷⁸ a poslednji 21. novembra/3. decembra 1826. godine.¹⁷⁹ Joakim Vujić je zatekao 1826 godine,¹⁸⁰ pored protoprezvitera Milosava, još i sveštenike Stamenka Ilića¹⁸¹ i Jovana Dimitrijevića i pridvornog jerođakona Silvestra Vučkovića. Jerođakon je imao svoje „obderžanije i prepitanije” u kneževoj palati „bezmezdno”, i bio je za to dužan da svake nedelje i praz- nika pri „boženstveni služba” jerođakonsku dužnost vrši.¹⁸²

Jovan Dimitrijević je bio više godina paroh u Kragujevcu, ali nije tačno da je tu dobio i protojerejsku čast, kao što tvrdi R. Marković.¹⁸³ Jovana Dimitrijevića je 13/25. jula 1823. godine rukopoložio mitropolit Agatangel u Kragujevcu.¹⁸⁴ Jerej Jovan je nakon 1827. godine premešten u Svilajnac, gde je ostao do 13/25. oktobra 1837, kada ga je arhiepiskop i mitropolit Petar proizveo za paroha i namesnika jagodinskog i postavio na protoprezviterat i parohiju jagodinsku.¹⁸⁵ Iz svega ovog, proizilazi da nije tačan ni Markovićev podatak da je jerej Jovan Dimitrijević 1836. godine premešten za protojereja u Čačak.¹⁸⁶ U Čačak je premešten protojerej Jovan Stefanović iz Drače.¹⁸⁷

U Kragujevcu se još pominju sveštenici: Stefan Popović, Dimitrije Ilić,¹⁸⁸ koji je, na knežev zahtev, proizveden 1831. godine za protoprezvitera, zatim protosinđel Gavrilo Popović, koji je bio i profesor Liceja i nastavnik hrišćanske nauke u „humanijalnim klasama”, Jovan Simeonović, koji je predavao u gimnaziji crkveno pevanje, i drugi. Godine 1833. bio je u Kragujevcu i neki jeromonah Makarije, kao „domostrojitelj” u mitropolitskom konaku. Ocenjujući njegove sposobnosti, knez Miloš kaže za njega u jednom aktu da je takav, da „zaslužuje da mu se prvo slovo drugoga sloga njegovoga podpisa izmeni i da ono ime nosi, koje se mesto „k” sa „g” sriče”.¹⁸⁹

U aktima iz toga vremena često se pominje i ime protojereja Josifa Stefanovića kao vrlo spremnog i sposobnog sveštenika, koji se i svojim dobrim i rđavim osobinama odvajao od drugih. On je bio jedan od prvih nastavnika hrišćanske nauke u kragujevačkoj gimnaziji. Inteligentan i pismeniji od ostalih, on je, pored mitropolita Petra i gimnaziskog direktora Dimitrija Isailovića, bio treći član za korekturu časlovca i ostalih bogoslužbenih knjiga koje su štampane u Kragujevcu. S druge, pak, strane, on po svome životnom „povedeniju” nije bio najbolji primer. Prgav i žustar, bez duhovničke smirenosti, on je bio uvek gotov na svađu, da ratuje s kim stigne, i da se brani ili napada sa onim što mu prvo padne pod ruku. I protiv njega su česte tužbe i građana i njegovih „soparoha”, čak se jednom prilikom 1836. godine javno potukao sa učiteljem Georgijem i udario ga štapom po glavi, zbog čega je bio uhapšen i tri dana proveo „o hlebu i vodi”.¹⁹⁰ Jedanput je kažnjen i epitimijom, koja se sastojala u „očitaniju opredeljena mu molebstvija na svaki dan” za jedno određeno vreme. Kad sve to nije ništa pomoglo i kad je već dosadio svojim obesnim ponašanjem, koje je bilo utoliko teže što je on, kao katiheta u gimnaziji, bio i vaspitač omladine, knez Miloš je jednoga dana prosto zahtevao od mitropolita da ga kud zna ukloni iz Kragujevca. „Sad na Veliku subotu i na Voskresenije – kaže knjaz za njega u pismu mitropolitu – nije hteo sa sobom proče svjaščenike uzeti pri nošeniju litije oko crkve; pozavađao se s njima, pa ih ostavio za pevnicom, a on sam uzeo pred sobom dva učenika i tako je nosio litiju”.¹⁹¹ Takvo ponašanje baca vrlo ružnu sliku i na njih i na crkvu, i zato knez traži da se svi rasele: i protoprezviter i sveštenici koji nisu ništa bolji od njega. U odgovoru na to pismo, mitropolit daje knezu za pravo, i sam je mišljenja da treba Kragujevac očistiti od „nepristojnih” sveštenika i dovesti druge „za ono znamenito mesto prilične”. On mu predlaže: jereja Janka iz Šatornje, jereja Iliju iz Žabara i jereja Stefana iz Palanke, kao pristojne sveštenike, „trezvene i dobrog povedenija”.¹⁹²

Već ranije, kragujevačkom protojereju Josifu Stefanoviću je sredinom 1836. godine naloženo da pošalje „raport o izstupljeniju” nekih sveštenika područnog mu protoprezviterijata.¹⁹³ Ubrzo zatim protojereju Josifu je saopštena presuda nad nekim sveštenicima njegovog protopresvitarijata. Istovremeno mu je preporučeno da za čukojevačke sveštenike opširnije „izvestije” pošalje kao i da se za parohije kragujevačke strpi.¹⁹⁴

Posle ovoga, kragujevački sveštenici su raseljeni. Sveštenik Stefan premešten je, početkom 1837. godine, u Grošnicu,¹⁹⁵ a jerej Ilija u Mečkovac.¹⁹⁶ Nešto ranije, iz mitropolije je knezu Milošu krajem 1836. godine predloženo da se manastir Nikolje obrati u mirsku crkvu.¹⁹⁷ Knjaz je, par dana kasnije, to odobrio kao i to da se jerej Janko iz Kragujevca premesti u Nikolje, a na njegovo mesto u Kragujevcu da se postavi Sofronije iz Kruševca.¹⁹⁸ Sve ovo je zatim javljeno kragujevačkom protojereju Josifu Stefanoviću.¹⁹⁹ Pred sam kraj 1836. godine kragujevački protojerej je javio da se jerej Sofronije Lazarević iz Kruševca u Kragujevac s celom familijom preselio.²⁰⁰

Međutim, protojerej Josif, protiv koga je bilo najviše povike, novim rasporedom je unapređen. On je uspeo da popravi utisak i kod knjaza i kod mitropolita, koji su, i pored njegovih ljudskih mana, znali ipak da cene njegovu duhovnu sposobnost i stručnu spremu. Tako je krajem 1836. godine, po predlogu mitropolita Petra, on izabran za člana Konzistorije u Beogradu, kao najsposobniji od svih onih kandidata koje su pojedini arhijereji iz svojih eparhija predložili za to zvanje.²⁰¹ Na njegovo mesto za kragujevačkog protojereja došao je Georgije Pavlović iz Beograda,²⁰² a na mesto premeštenih sveštenika sa njim su došli, kao njegovi „soparosi”, spomenuti Sofronije Lazarević, zvani „Nadrljanski”, i Ilija Novaković.²⁰³ Tako je crkva početkom 1837. godine imala sasvim novo sveštenstvo.²⁰⁴ Međutim, već početkom 1837. godine paroh Ilija Popović (tj. Novaković) zamolio je da mu se poveća broj domova u parohiji.²⁰⁵ Zbog toga je vrlo brzo izvršena nova podela parohija u Kragujevcu.²⁰⁶

Kako je izgledao raspored parohija nakon nove podele možemo videti na osnovu izveštaja koji je 3. maja 1838. godine podnela Konzistorija knezu Milošu o stanju parohija u Srbiji za 1837. godinu, u kome je, pored imena parohija, sela i sveštenika, dala i „spisak naroda Kneževstva Srbskog”, sastavljen po parohijskim „spiscima”. Prema tom izveštaju, podela kragujevačkih parohija bila je izvršena ovako: protska parohija bila je sva u Kragujevcu i imala je 885 muških i 573 ženska stanovnika, prva sveštenička obuhvatala je deo Kragujevca, sa 295 muških i 254 ženska stanovnika, zatim selo Jovanovac, sa 199 muških i 193 ženska stanovnika, i selo Maršić, sa 190 muških i 172 ženska stanovnika, dok je druga sveštenička parohija obuhvatala takođe jedan deo Kragujevca, sa 380 muških i 379 ženskih stanovnika i, pored toga, još i predgrađe Sušicu, sa 88 muških i 72 ženska, i selo Petrovac, sa 138 muških i 135 ženskih stanovnika. Prema tome, protska parohija imala je 1.458, prva sveštenička 1.303 i druga sveštenička 1.183 stanovnika.²⁰⁷

Napomenimo i to da je u jednom trenutku, u proleće 1837. godine, postojala ideja da se formira četvrta parohija od sela Petrovca, Jovanovca i Maršića i da se da jereju Damjanu koji se nalazio u Vraćevšnici, ali se od toga brzo odustalo.²⁰⁸

Kragujevac je jedan od prvih gradova u Srbiji koji je dobio stalnu vojnu posadu. U to vreme je smrtnost među vojnicima u kadru bila vrlo velika. Sveštenici su bili zaduženi za njihovu sahranu a za to im je plaćala država, po svemu sudeći vrlo neredovno. Zbog toga se kragujevački prota 9. maja 1842. godine žalio da kragujevačkom sveštenstvu još uvek nije isplaćeno za sahranu 106 vojnika, pa je od vlasti tražio da se obezbedi novac za podmirenje tog duga.²⁰⁹

Značaj Kragujevca, pa samim tim i kragujevačke crkve, je znatno opao nakon 1841. godine i premeštanja prestonice u Beograd. Od tada je to bila obična parohijska gradska crkva, doduše u jednoj od najvećih varoši Srbije.

Crkva je dobijala na poklon ikone i razne bogoslužbene predmete i nakon 1842. godine. Od ostalih ikona, vredne su pomena još dve ikone, i to Svetog Đorđa iz 1858. i ikona Svete Ane i Svetog Joakima iz 1861. godine. Obe ikone priložila je Stana, supruga Marka Sarajlije, a obe je izradio Kragujevčanin Ilija Dimitrijević.²¹⁰

Naslovna ilustracija: Mitropolit Petar Jovanović (rad Uroša Kneževića, Narodni muzej, Beograd)

^{173 Isto, 44.}
^{174 Isto, 49–50.}
^{175 Isto, 50.}
^{176 Isto, 52.}
^{177 Isto.}
^{178 AS-KK-XV-51, objavljeno u: R. Marković, Knjaževa kancelarija knjiga druga – Kragujevačka nahija 1815–1839 – svesak prva 1815–1827, Beograd, 1954, 41–42.}
^{179 AS-KK-XV-646, objavljeno u: R. Marković, nav. delo, 1954, 464. 180 J. Vujić, nav. delo, 171.}
^{181 Pop Stamenko je, u odsustvu pisara, vršio povremeno pisarske poslove u konaku knjaza Miloša. R. Marković, nav. delo, 494 nap. 1.}
^{182 R. Marković, nav. delo, 52–53.}
^{183 Isto, 53.}
^{184 AS-Državni Sovjet-RNo 196/837, Državni Sovjet-RNo 196/837, Spisak sveštenstv monaškog i mirskog reda u celoj Srbiji godine 1836. te , čislo – 128, list 63.}
^{185 AS-KK-XXXV-493 list 1., No 198 – Spisak rukopoloženih sveštenika u 1837. god. od 28. aprila 1838. g. N. Đokić, Ljubodrag Popović, Braničevska eparhija u prvoj polovini XIX veka, Požarevac, 2005, 161–162; O. Dumić, N. Đokić, Prilog istoriji crkve u Svilajncu, Glasnik SPC br. 7/ jul 2006, 216–217.}
^{186 R. Marković, nav. delo, 53.}
^{187 Vidi napred.}
^{188 Dimitrije je bio sin ranije spomenutog sveštenika Stamenka Ilića.}
^{189 R. Marković, nav. delo, 53.}
^{190 AS – Mitropolija – No. 29/36, Kragujevački protojerej Josif Stefanović optužen je od kragujevačkog učitelja Georgija.}
^{191 R. Marković, nav. delo, 53–54.}
^{192 Isto, 53–54.}
^{193 AS-Mitropolija-No. 148/36.}
^{194 AS-Mitropolija-No. 154/36.}
^{195 AS-Mitropolija- No. 177/37.}
^{196 R. Marković, nav. delo, 54. Nešto ranije, sredinom 1836. godine kragujevački protojerej je izvestio mitropolita da se jerej Radivoj Pavlović paroh mečkovački prestavio. AS-Mitropolija-No. No. 186/36. Na to mu je odgovoreno da privremeno parohiju pokojnog, jerejima Iliji iz Grošnice i Arseniju iz Baljkovca radi opsluživanja preda. AS-Mitropolija-No. No. 187/36.}
^{197 AS-Mitropolija-No. 713/36.}
^{198 AS-Mitropolija-No. 729/36.}
^{199 AS-Mitropolija-No. 752/36.}
^{200 AS-Mitropolija-No. 804/36.}
^{201 AS-Mitropolija-No. 812/36.}
^{202 AS-Mitropolija-No. 817/36, No. 827/36; No. 836/36; No. 868/36 i No. 877/36.}
^{203 AS-Mitropolija-No. 476/36.}
^{204 Radosav Marković, Crkva kneza Miloša u Kragujevcu, 55.}
^{205 AS-Mitropolija-No. 271/37.}
^{206 AS-Mitropolija-No. 292/37.}
^{207 Radosav Marković, nav. delo, 52.}
^{208 AS, Mitropolija-No. 340/37 i No. 366/37.}
^{209 AS, Mitropolija-No. 275/42. Pismo prote kragujevačkog Mitropoliji od 9. maja 1842. godine.}
^{210 Spomenica – dva veka Stare crkve u Kragujevcu (1818–2018), 119.}