Arsenije Andrejević (1790 – Kragujevac, 1842), upravnik dvora, knežev savetnik, pukovnik, komandant Sredotočne vojne komande u Kragujevcu. Karijeru je počeo kao knežev momak, zatim starešina u kuhinji kneza Miloša (aščibaša), a potom je bio upravnik kragujevačkog dvora. Njegovo napredovanje u službi počinje posle prisajedinjenja Kruševačke nahije Srbiji 1832. godine, kada je sa Miletom Radojkovićem upućen u taj kraj. Imenovan je 1835. godine za kabinetskog savetnika kneza Miloša i kneževog ađutanta. Godine 1836. zamenio je Petra Tucakovića na mestu komandanta Sredotočne vojne komande u Kragujevcu. Ubrzo je dobio čin pukovnika. Bio je odan Obrenovićima, što je i pokazao kada je u Jovanovoj buni 1839. godine branio kneza Miloša, a u Vučićevoj buni 1842. kneza Mihaila. Poginuo je u Kragujevcu tokom Vučićeve bune.
Stevan Petrović Knićanin (Knić, 1807 – Beograd, 1855), član Saveta, vojvoda, predvodnik srpskih dobrovoljaca u srpskoj Vojvodini u revoluciji 1848/49. godine.
Državnu službu započeo je u ličnoj službi kneza Miloša kao njegov pratilac u Carigrad (1835). Načelnik Sreza jaseničkog u Kragujevačkom okrugu postao je 1836. godine. Načelnik Okruga Smederevskog postao je 1839. godine. Kao pristalica ustavobranitelja napustio je državnu službu i Srbiju, 1840. godine. Državni savetnik postao je posle Vučićeve bune 1842. godine. Nalazio se u pratnji kneza Aleksandra prilikom posete sultanu u Kazanluku 1846. godine. Zbog sukoba sa Vučićem podneo je ostavku 1848, na Petrovskoj skupštini. Ubrzo posle toga, sa dobrovoljcima iz Srbije prešao je u Austriju radi pomoći Srbima u Vojvodini. Istakao se u borbama kod Bele Crkve, Tomaševca, Titela, Vilova, Pančeva i Mošorina. U Srbiji mu je u znak priznanja dodeljena (1849) vojvodska titula. Kao pristalica kneza Aleksandra i njegov čovek od poverenja upućen je, sa delom vojske, u Kragujevac (1850). Umro je od posledica srčanog udara, 1855. godine.
Milivoj Petrović Blaznavac (Blaznava kod Kragujevca, 1824 – Beograd, 1873) oficir, ministar vojni, namesnik maloletnom knezu Milanu.
Završio je seosku osnovnu školu. Potom je bio pisar kod Jovana Obrenovića u Rudničkom okrugu. U vreme Vučićeve bune 1842. pristao je uz ustavobranitelje. Nagrađen je postavljenjem za oficira u Beogradu i ađutanta kneza Aleksandra. Načelnik Vojnog odeljenja Ministarstva unutrašnjih dela postao je 1854. godine, u čin pukovnika unapređen je 1858. Posle povratka kneza Miloša na vlast (1858) proteran je u Blaznavu gde je pod policijskim nadzorom proveo oko dve godine. Knez Mihailo ga je postavio za upravnika Topolivnice u Kragujevcu. Bio je blizak sa kneževom uticajnom rođakom Ankom Konstantinović i to mu je omogućilo da 1865. postane ministar vojske. Nalazeći se na tom položaju pripremao je srpsku vojsku za rat protiv Osmanskog carstva. Posle ubistva kneza Mihaila (1868) pokazao se kao najodlučniji među političarima i oficirima. Pošto knez Mihailo nije imao naslednika, istupio je kao branilac dinastije Obrenović i za kneza Srbije proglasio maloletnog Milana Obrenovića, unuka Jevrema Obrenovića. Zajedno sa Jovanom Ristićem i Jovanom Gavrilovićem bio je član namesništva maloletnom knezu (1868–1872). U jesen 1868. oženio se Katarinom Konstantinović. Predsednik vlade i ministar inostranih dela bio je od 1872. do 1873. Umro je od srčanog udara 1873. godine.
Zbog lečenja članova svoje porodice, knez Miloš je često pozivao lekare iz inostranstva (Zemuna, Petrovaradina, Bukurešta i drugih gradova). Godine 1819. iz Bukurešta dolazi u Kragujevac dr Antonio Mavromat, zatim dr Kamber iz Novog Sada, a za direktora prvog karantina na granici knez postavlja dr Minasa, koji će 1823. godine lečiti i članove njegove porodice. Postoje podaci da su po pozivu dolazili u Srbiju i Kragujevac dr Valkoni, dr Fidler, dr Birg, dr Budaija i dr Panajot Papakostopulos. Neki od njih su odmah odlazili, a neki se kasnije vraćali u Srbiju, ostajali i u njoj napravili karijere. Mahom su to, u početku, bili ljudi koji su se bavili vojno-sanitetskim poslovima i bili magistri hirurgije, ali među njima je bilo i svršenih doktora medicine. Pošto ih nisu zadovoljavali uslovi života i rada, brzo su napuštali Kragujevac i Srbiju ili vrlo često menjali mesto boravka i kružili između Kragujevca, Beograda i Šapca. Knez Miloš je za sve vreme svog vladanja Srbijom nastojao da preko svojih prijatelja i saradnika, kao što je bio Vuk Karadžić, obezbedi dolazak što većeg broja lekara iz Evrope. Međutim, lekari stranci su se ustručavali da dođu u Srbiju i svesno postavljali neostvarive uslove – samo da bi izbegli dolazak. Jedan od razloga zbog koga su mnogi lekari, a i ljudi iz drugih profesija napuštali Kragujevac, pa i Srbiju, jeste kneževa naprasita narav i njegov karakter.
Prvi diplomirani lekar, koji se zadržao u Kragujevcu, bio je Grk dr Konstantin Aleksandridi. Imao je zvanje „doktor medicine i lekar knjaza srbskog” i radio je u Kragujevcu od 1819. do 1821. godine. Napustio je Srbiju „jer su mu počeli platu preko pogodbe umanjivati”.
Drugi lekar koji je stigao u Srbiju (1823) iz Carigrada, preko Bukurešta, kao lekar beogradskog vezira Abdurahmana, bio je dr Vito Romito (1783–1828) – Italijan, Napolitanac i borac za ujedinjenje Italije. Uspeo je brzo da stekne pašino poverenje, pa mu je paša poklonio zemljište na ivici zapadnog Vračara u Beogradu. Iz pašine službe došao je u Kragujevac 1824. godine. Često je odlazio u Beograd na dvor kneginje Ljubice, a na poklonjenom imanju je sagradio lepu i prostranu kuću od tvrdog materijala, na sprat, tzv. doktorovu kulu. Zadržao se u Kragujevcu do 1827. godine, kada odlazi u Bukurešt, a kuću i lekarsku praksu ostavlja svom zetu dr Kunibertu.
Dr Bartolomeo Silvester Kunibert (Saviljan, Severna Italija, 1800 – Saviljan, 1851), kao treći lekar po redu, došao je u Srbiju 1826. godine, sa službe iz Carigrada, da bude lekar beogradskog vezira. Godine 1828. prešao je u službu kneza Miloša za platu od 500 talira. Najduže se zadržao u Kragujevcu, a potom je postavljen za opštinskog lekara u Beogradu. Kunibert je stekao veliko kneževo poverenje, a u dinastičkim borbama 1835. opredelio se za Miloša i ostao mu je veran do kraja života. Kada je Toma Vučić Perišić proterao Miloša iz Srbije i doktor Kunibert je 1839. godine napustio Srbiju i vratio se u Italiju. Knez Miloš je i u egzilu održavao kontakte i viđao se sa dr Kunibertom. Odanost srpskom narodu je posvedočio i 1850. godine kada je napisao knjigu Srpski ustanak i prva vladavina Miloša Obrenovića. Knjigu je preveo profesor Velike škole dr Milenko Vesnić a objavljena je 1901. godine.
Pored dr Kuniberta, 1829. godine u Srbiji su radila još četvorica lekara, i to dr Jovan Stejić, dr Đorđe Novaković u Jagodini, Grigorije Ribakov u Požarevcu (zagonetni Rus, svetski putnik, koji se izgovarao da je izgubio diplomu) i nepoznati turski lekar u Čačku.
U periodu 1828–1832. godine počelo se sa stipendiranjem mladih Srba na studijama medicine. Ovaj pokušaj nije dao željene rezultate jer se pojedini stipendisti posle studija nisu vratili u Srbiju: neki su umrli, a neki nisu završili studije. Jedini koji su opravdali poverenje bili su dr Maksim Mišković, dr Konstantin Mihajlović i dr Steva Milosavljević.
Prvi Srbin doktor medicine koji je došao da radi u obnovljenoj Srbiji bio je dr Jovan Stejić216 (Arad, 1802 – Beograd, 1853). Rođen je u Aradu, dobio stipendiju Save Tekelije i završio srednje obrazovanje u Segedinu; studije medicine upisao u Pešti i doktorirao u Beču (1829). Pri kraju studija stipendirao ga je Jevrem Obrenović, koji ga (1829) dovodi u Šabac, a u Kragujevac stiže 1830. Knez Miloš ga je uzeo za svog ličnog lekara i vaspitača Milana i Mihaila 1830– 1832. Ličnost raskošnih kvaliteta, istakao se u početku stvaranjem domaćeg lekarskog kadra, potom raznovrsnim kulturnim, zdravstvenim i društvenim radom – kao lekar-zdravstveni prosvetitelj i književnik. Osnovao je građanski sanitet, a štampao je i prvi medicinski spis u Srbiji (1831) Poučenije za bolesti holere. U sukob sa knezom došao je zbog štampanja knjige – bez njegove dozvole i pravopisom koji je odstupao od Vukovog. Godine 1832. otišao je u Zemun gde se bavio privatnom praksom. Posle abdikacije kneza Miloša, vratio se u Srbiju 1840. g, kada je postavljen za šefa građanskog saniteta u Popečiteljstvu vnutrenih dela, a 1845. za glavnog sekretara Državnog Sovjeta. Na tom mestu je ostao do smrti (1853). Svoje studentsko opredeljenje za moderne reforme društva i socijalnu pravdu pretočio je u veći broj radova iz oblasti „telesne i duhovne higijene” (objavio je 10 knjiga).
Položaj lekara u Srbiji nije bio zavidan. Privatna praksa je bila retkost jer je narod i dalje odlazio da se leči kod vidara, vračara i hećima. Jedini način za opstanak je bila državna služba – gde je skoro jedini gazda bio knez Miloš.
Ubrzo posle Stejića, 1833. godine, u Srbiju dolaze dr Nestor Mesarović iz Iriga, i dr Đorđe Pantelić iz Grgurevca u Sremu, drugi dvorski lekar. Pantelić je posle samo par meseci otišao, a zamenio ga je dr Maksim Nikolić Mišković. Iste godine u Srbiju stiže i dr Karlo Pacek.
Karlo Pacek (Mezoberenj, 1807 – Beč, 1876), lekar, slovačkog porekla, rođen u Ugarskoj, bio je jedan od dvorskih i ličnih lekara kneza Miloša Obrenovića u obnovljenoj Srbiji; organizator vojnog i civilnog saniteta, zajedno sa dr Emerihom Lindenmajerom, i prvi lekar u Srbiji koji se bavio balneologijom.
Medicinu je diplomirao 1833. godine u Pešti. U Srbiju je došao 1834. godine, gde je najpre lekarsku praksu obavljao kao okružni fizikus Podrinsko-savske komande u Šapcu, zatim kao gardijski lekar sa činom kapetana u kneževoj gardi u Kragujevcu.
Godine 1837. postavljen je za dvorskog lekara u Kragujevcu i ličnog lekara kneza Miloša. Nakon što je u Popečiteljstvu vnutrenih djela osnovano Odjelenije karantinsko sa sanitetom (koje je bilo nadležno za zdravstvenu zaštitu cele zemlje, naroda i vojske), za načelnika ovog odeljenja i za prvog šefa saniteta u obnovljenoj Srbiji knez Miloš je ukazom od 15. marta 1839. godine, postavio dr Karla Paceka. Ubrzo nakon što je dr Stejić bio postavljen za glavnog sekretara Državnog sovjeta, dr Pacek je ponovo vraćen na položaj načelnika Sanitetskog odeljenja. Prvi lekar u Srbiji koji je izvršio balzamovanje tela (rano preminulog Miloševog sina kneza Milana) bio je dr Karlo Pacek. On se posebno interesovao za kvalitet naših mineralnih voda i uzorke iz Ribarske, Jošaničke, Brestovačke, Palanačke i Višnjičke banje slao je na analizu. Godine 1836. objavio je Uputstvo za lečenje u lekovitim banjama i za pijenje mineralnih voda u Srbiji i iste godine postavljen je za lekara kneževe garde u Kragujevcu. Kada se 1839. godine u Srbiji pojavila kolera objavio je „Pravilo kako se valja od kolere čuvati i kako se kolera može poznati, kako se od nje valja lečiti i kako se posle nje valja vladati”. Osnovao je lekarsku čitaonicu u Beogradu i nabavljao medicinske knjige koje je slao na čitanje lekarima po unutrašnjosti. Bavio se organizacijom okružnih fizikusa i 1839. godine napisao uputstvo za njih, pod nazivom Nastavlenije za okružne lekare i fizikuse. Doktor Pacek napustio je Srbiju 1842. sa knezom Mihailom, ali se sa Obrenovićima vratio 1859. godine. Više se nije bavio lekarskim poslom, već je bio odan vladaočev prijatelj i savetnik. Umro je u Beču 1876. godine.
Na poziv doktora Karla Paceka, u vreme formiranja prvih vojnih jedinica, u Srbiju je 1836. godine stigao lekar, potpukovnik Karlo Beloni (Levice, Slovačka, 1812 – Beograd, 8. februar 1881). Iste godine radio je na suzbijanju pegavog tifusa u kragujevačkom garnizonu. Radio je i kao lekar stajaće vojske u Podrinsko-savskoj komandi u Čačku 1836. godine, a naredne dve godine i na suzbijanju boginja i tifusa u beogradskom garnizonu. Godina 1839–1841. radio je kao okružni fizikus u Jagodini, gde je počeo da vakciniše decu protiv boginja. Po prirodi je bio tih i trpeljiv čovek koji se nije mešao u politiku, što je doprinelo da 1842. godine, kada je Toma Vučić Perišić proterao više lekara stranaca iz Srbije, ne bude među njima. Posle toga radio je u Karanovcu (Kraljevu), Kragujevcu, Beogradu i Ćupriji. U vojni sanitet se vratio 1845, kao privremeni štabni lekar, a 1847. godine postao je stalni. Kao načelnik Vojnog saniteta (1859–1877) smišljenim i istrajnim radom postavio je temelje vojno-sanitetskoj službi srpske vojske. Organizovao je stvaranje lekarskog i bolničkog kadra, sanitetskog slagališta u vojsci i izradu prve srpske vojne farmakopeje. Bio je jedan od osnivača Srpskog lekarskog društva.
Emerih Lindenmajer (Oraovica, Banat, 1806 – Beograd, 12. oktobar 1884) je bio vojni lekar u srpskoj vojsci. Godine 1835. u Srbiju stiže možda i najčuveniji lekar iz inostranstva, dr Emerih Lindenmajer. Osnivanjem vojnih jedinica, naročito posle Sretenjskog ustava, osnivaju se i vojne bolnice – špitalji soldački – 1836. godine, a postavljani su i vojni lekari. Prve vojne zdravstvene ustanove obično su bile smeštane u delu kasarne ili kafane, uglavnom bez osoblja i nege, a doktor je lekove davao iz svoje torbe. Tada se osnivaju i kontumaci na graničnim prelazima, neka vrsta bolničkih karantina, koji su bili brana ulasku epidemija, uglavnom iz Turske. Epidemije kuge, tifusa i kolere su bile podsticaj za formiranje špitalja po gradovima. Ove ustanove, koje su imale obeležja bolnice, formirane su u Kragujevcu i Požarevcu oko 1832. godine. Špitalji su bili kratkog veka, zbog nedostatka lekarskog kadra i medicinskog osoblja. Godine 1838. Lindenmajer je postavljen za prvog štabs doktora vojske.
Po naredbi Lindenmajera formirana je u Kragujevcu 1836. godine vojna bolnica (vojeni špitalj), na levoj obali Lepenice, u glavnoj gardijskoj kasarni, na obodu kompleksa kneževog dvora. Ovaj postupak ukazuje na ubrzan razvoj i želju vlasti u Kragujevcu da što pre uspostavi sanitetsku kontrolu na teritoriji cele Srbije. Zbog nedostatka prostora i lekarskog kadra, vojna bolnica u Kragujevcu ubrzo je bila zatvorena. Prve građanske i vojne bolnice bile su privremene i improvizovane, a zbog nedostatka zgrada selile su se često u neuslovne prostorije.
Odredbama Turskog ustava pri Ministarstvu unutrašnjih dela formira se Odelenije karantinsko sa sanitetom. Prvi načelnik tog odeljenja bio je dr Pacek. Ukazom od 18. jula 1839. godine za prvog načelnika garnizonske vojske Srbije imenovan je dr Emerih Lindenmajer, gvardejski lekar u Kragujevcu. Doktor Lindenmajer uvodi u službu stručno sanitetsko osoblje, objavljuje prve propise i pravila sanitetske službe, uvodi i prve učene babice u srpske bolnice. Lindenmajer je 1838. predao dr Paceku svoj Projekat ustrojenija špitaljskog. Tada je urađen i nacrt Zakona o postavljanju okružnih fizikusa. Avgusta 1839. načelnik Odeljenja karantinskog sa sanitetom u Ministarstvu unutrašnjih dela dr Karlo Pacek imenovao je devet okružnih fizikusa u Srbiji. Za prvog fizikusa u Kragujevcu imenovan je dr Josif Rebić, koji tu funkciju nije prihvatio zbog svoje privatne prakse u Beogradu. Privremeno ga je zamenio dr Josif Šauengel, Nemac, koji je promenio veru i ime u Jovan Petrović. On je došao iz čačanskog garnizona, a 1841. okružni fizikus u Kragujevcu postaje dr Herman Majnert, i na tom mestu ostaje narednih osam godina. Zalagao se za formiranje okružnog špitalja, objašnjavajući to potrebom lečenja raznovrsnih bolesti koje je lečio po kućama. Fizikusi su imali velike obaveze i ovlašćenja u vršenju svog posla. Svi lekari, apotekari, babice i ostali zdravstveni radnici u okrugu bili su njemu odgovorni. Pored toga fizikusi su morali, ako nema lekara u mestu i okrugu, da leče i ljude u okružnom mestu, da preduzimaju protivepidemijske radnje kod ljudi i životinja, vrše preglede za regrutaciju i niz drugih poslova, a sve to uz minimalnu naknadu preko redovne plate.
U periodu od 1835. do 1839. godine u Kragujevac su došli dr Maksim Nikolić Mišković, dr Dimitrije Kapari, dr Antonije Slavuj, dr Teodor Monasterioti, dr Filip Trankili, dr Karlo Beloni i dr Grigorije Ribakov. Osim dr Monasteriotija, (dugo radio u kragujevačkoj vojnoj bolnici), i dr Filipa Trankila, (dvorski lekar Obrenovića), svi ostali su se kratko zadržavali u Kragujevcu i premeštani su u druga mesta po Srbiji. U periodu ustavobranitelja (1838–1858) postavljene su osnove organizovane sanitetske službe, koja je imala redovni godišnji budžet i (od 1852) Glavni sanitetski savet.
Po savetu dr Perina, u Kragujevcu se otvara prva apoteka 1822. godine, na dvoru kneza Miloša, ali za potrebe i dvora i grada. Upravnik apoteke bio je Đoka Novaković, turski lekar koga su Srbi zarobili u toku Drugog srpskog ustanka. Ostao je u Srbiji, promenio veru i ime i dugo radio na dvoru kneza Miloša. Na predlog dr Romite, apoteka je 1824. premeštena u varoš za potrebe građana. Prva državna (praviteljstvena) apoteka otvorena je u Kragujevcu 1836. godine pod upravom apotekara Pavla Ilića. Prva vojna apoteka je otvorena u Kragujevcu 1841. godine po naredbi tadašnjeg načelnika vojnog saniteta dr Emeriha Lindenmajera. Kada je reč o apotekama, u početku Miloševe vladavine Srbija ih nije imala. Malobrojni lekari su sami davali svoje lekove, bez ikakve kontrole. Godine 1823. je „otvorio malo dućana sa lekarstvom” neki „Gavril Felćer” ili „Gavril lekar”, kako je sam sebe nazivao, koji je lečio ne samo po Beogradu, već i putujući po čitavoj Srbiji. Sem toga, lekovi su se mogli naći i po dućanima, uglavnom jevrejskim. Držani su u lošim uslovima, na vlazi, izmešani sa drugim potrebštinama, bez mnogo obzira da li su u neposrednoj blizini nalaze otrovni sa neotrovnima. Lekove su propisivali diplomirani lekari, a nabavljani su uglavnom iz Austrijskog carstva. Poput bolnice, među prvim apotekama u Kneževini Srbiji pominje se apoteka u Šapcu 1826. godine. Ustanovio ju je Jevrem Obrenović, bila je prilično dobro snabdevena, a nalazila se u domu apotekara Jovana Miokovića. Potom se otvara i apoteka u Beogradu 1830, koju je otvorio Matej Jovanović iz Zemuna. Prva državna „praviteljstvena” apoteka bila je otvorena u prestonom Kragujevcu 1836. godine, kada je „knjažeski apotekar” postao Pavle Ilić, diplomirani apotekar rodom iz Bečkereka (Zrenjanina) u Banatu. I pored ovih apoteka, potreba za lekovima često je podmirivana sa strane, posebno u mestima koja su bila udaljena od Kragujevca, Beograda i Šapca. Tako je, npr., za bolnicu u Gradištu na Dunavu 1832. godine „medikamente” slao apotekar Joan Šmic iz Bele Crkve. Uprkos zabrani, ni prodaja lekova u dućanima nije prestajala, čak ni u mestima sa apotekom. Knjažeski apotekar Pavle Ilić nailazio je po brojnim dućanima u Kragujevcu „gotovo formalne apoteke”, u kojima se „s takvom nepažnjom sičan prodaje”, da se „na istim terazijama meri na kojima se meri kafa i šećer”.217
Vuk Stefanović Karadžić (Tršić, 1787 – Beč, 1864) je bio srpski filolog, reformator srpskog jezika, sakupljač narodnih umotvorina i pisac prvog rečnika srpskog jezika. Vuk je jedna od najznačajnijih ličnosti srpske književnosti prve polovine XIX veka.
Više puta je dolazio u Kragujevac i bio je u stalnoj prepisci sa knezom Milošem. Između ostalog, mnogo je uticao da se postavi pitanje otvaranja škola, Gimnazije i Liceja. Učestvovao je u zakonodavnim komisijama. U Kragujevcu je slušao gusle i beležio narodne pesme i kazivanja. Pokušavao je više puta da ubedi kneza Miloša da se opismeni, ali bez uspeha. Kada je Kragujevac izgubio status prestonice, Vuk Karadžić je bio jedan od retkih koji je smatrao da državnu upravu i administraciju treba vratiti u centar zemlje.
Vukovim reformama u srpski jezik je uveden fonetski pravopis, a srpski jezik je potisnuo slavenosrpski jezik koji je u to vreme bio jezik obrazovanih ljudi. Tako se kao najvažnije godine Vukove reforme ističu 1818, 1836, 1838, 1847. i 1852. Kao i ljudi iz drugih profesija, i Vuk Karadžić je imao problema sa knezom Milošem, zbog čega mu je u jednom periodu bilo zabranjeno da štampa svoje knjige u Srbiji. Svojim dugim i plodnim radom stiče brojne prijatelje, pa i pomoć u Rusiji, gde je dobio stalnu penziju 1826. godine.
Kao godina Vukove pobede uzima se 1847, jer su te godine objavljena na narodnom jeziku dela Đure Daničića Rat za srpski jezik, Pesme Branka Radičevića, Njegošev Gorski vijenac i Vukov prevod Novog zavjeta. Vukov jezik je priznat za zvanični književni jezik tek 1868, četiri godine nakon njegove smrti.
216 Slavko Stepanović, Nenad Karamijalković; Katalog izložbe Jovan Stejić – prvi Srbin doktor medicine u obnovljenoj Srbiji, Kragujevac, 2018. 217 Dr. mr. ph. Vojislav Marjanović, Zdravstvena kultura Kragujevca u XIX veku, Kragujevac, 1979.
Komentara: 0