Kragujevac nekad

Sledeći istoriju, kada je u pitanju grad Kragujevac, odmah pada u oči činjenica da je kao varoš nastao relativno kasno. Zapravo, podaci o njegovom postanku su vrlo oskudni, a najstariji pomen nalazimo u prvom sačuvanom turskom popisu u Srbiji iz 1476./78. godine pod imenom Kragujofča¹. Što se tiče etimološkog porekla naziva Kragujevac, postojalo je u prošlosti više tumačenja. Najpre je izvođena reč po ptici kraguj, koja je u ovom kraju bila vrlo prisutna, zatim je vezivana za muško ime Kraguj. Prema novijim tumačenjima čini se da je ovo poslednje najprihvatljivije koje sa sufiksom „vas“ ili „ves“ – srednjevekovni slovenski naziv za selo, daje „Kragujeva vas“. Na ovo tumačenje nas navodi pomen iz 1837.g. baš pod ovim imenom².

Vreme nastanka grada, odnosno varoši, ipak se približno stavlja na početak XVII veka. Sredinom istog, turski geograf Hadži Kalfa ostavlja kratku belešku o Kragujevcu kao „velikoj kasabi“³. Grad osnivaju Turci na mestu odakle se mogla lako kontrolisati prohodnost ka Gruži, Rudniku i Beogradu. Ušuškan između Rudnika, Gledićkih planina i obronaka Crnog vrha, sa otvorenošću prema dolini Velike Morave, ugnezdio se grad na 183m. nadmorske visine, u jugo-istočni deo kotline, sa nešto gušćom naseljenošću na levoj obali Lepenice. On je tada postao sedište stare Lepeničke nahije. Iz sačuvanih podataka, koji su od ovog vremena češći, zna se da Kragujevac tada ima formiranu čaršiju sa više trgovačkih i zanatskih radnji. Kao sedište turske feudalne vlasti, sa prevashodnim turskim stanovništvom, nosiće orijentalna obeležja.

XVIII vek karakteriše nešto dinamičnija istorija koju ispunjavaju austro-turski ratovi. To je vreme kada će Kragujevac promeniti okupatora i biti pod austrijskom vlašću od 1718. g. do 1739. g. Ova promena će izazvati povratak srpskog življa u grad koji će postati vojno-administrativni centar. Za strategijske potrebe Austrijanci grade veće utvrđenje okruženo palisadama i rovom koji je punjen vodom iz Lepenice. Iz ovog vremena potiče naziv grada „Šanac Kragujevac“.

Povratak Turaka je usledio već 1739. g. kada će se grad vratiti u mirne palanačke vode, ponovo sa dominirajućim turskim stanovništvom. To će trajati do početka XIX veka kada će započeti konačni obračun sa Turcima koji će doneti Srbiji, najpre delimičnu autonomiju, a onda i potpuno oslobođenje. U ovom periodu će Šumadija, kao i Kragujevac, biti značajan centar odakle će se rukovoditi činom oslobađanja.

Konkretnije, sposobnošću Miloša Obrenovića, krajem 1815. g. Srbija stiče minimalnu autonomiju sa domaćim knezom na čelu a 1818. g, sada Knez, Miloš svoje sedište iz Malog Crnuća premešta u Kragujevac. Ovim činom se otvara jedna od najznačajnih stranica istorije ovog grada, jer postavši prestonicom doživljava brži razvoj. Razlog vrlo intenzivne graditeljske delatnosti u Miloševo vreme treba tražiti u nužnim društvenim potrebama, ali i u ličnosti samog Kneza. Istaknuti češki istoričar Konstantin Jireček u svom putopisu iz 1874. g. kaže: „ono što Kragujevac jeste, on je to postao voljom kneza Miloša Obrenovića“⁴.

Od 1830. g. i 1833. g. sticanjem veće autonomnosti (Hatišerifi I i II5) u Kragujevcu se formiraju i kulturno-prosvetne ustanove, kao prve takve vrste u Srbiji: Gimnazija 1833. g, Knjažesko srbski Teatar 1835. g., Licej 1838. g. kao viši stupanj školovanja, Knjigopečatnja i prvi broj „Novina srbskih“ 1834. g, zatim zdravstvene (1835. g apoteka, a 1836. g. vojna bolnica), sudsko-pravne ustanove (Veliki sud 1840. g. nazvan Apelacioni sud) i dr.⁶ Ovo nije bez značaja jer je navedene ustanove trebalo smestiti u odgovarajuća zdanja. Na ovo se nadovezuje i privredna funkcija grada gde će se okupljati najpre zanatlije i trgovci, a kasnije, razvojem, i moćni industrijalci. 1841. g. ukazom kneza Mihaila prestonca se premešta u Beograd, što će imati za posledicu odlazak državne administracije a time i opadanje trgovinskog prometa, smanjenje broja stanovništva i sl. U gradu će nastati kraći period stagnacije, konkretno do 1851. g. kada će Topolivnica iz Beograda biti premeštena u Kragujevac. Ovaj momenat će biti sudbonosan za grad kojim će započeti industrijska ekspanzija, u svakom smislu te reči, i od Kragujevca učiniti pravi radnički centar. Ubrzo će izgubljeni tempo biti uspostavljen sa čim i novi polet u urbanističkom i graditeljskom smislu. Rastuća građanska klasa jača svoj položaj, snaži svoje institucije i prava, što će dobiti konkretan izraz i u građevinskom fondu i uređenju ulica. Na razmeđu dva veka rešavaće se problemi vodosnabdevanja, elektrifikacije kao i ostalih komunalnih potreba koje su rasle zajedno sa gradom.

Privredni razvoj

Život svakog naseljenog mesta uvek je činio kompleksni zbir mnogih činilaca. Tako će pripadanje umereno-kontinentalnom pojasu Kragujevcu delom odrediti tip naselja, kao i njegov urbanistički razvoj ili privredno usmerenje. Trgovi, tržišta, panađuri, vašarišta i drugi termini stari su, verovatno, koliko i organizovane ljudske zajednice, a označavali su mesto - čvorište ili „stomak“ naselja odakle pulsira život istog. To su, konačno, bila i najčešća mesta oko kojih su se principom koncentričnih krugova i stvarala ljudska naselja.

Fizičko-geografske i prirodom date pogodnosti se ne mogu zaobići u ovom stepenovanju važnosti odlučujućih momenata za nastanak jednog naseljenog mesta. Tako je pogodnost geografskog položaja, „tog sredotočja Srbije“, gradu Kragujevcu odredio njegovu sudbinsku ulogu od samog njegovog nastanka. Pripadnost pomenutom klimatskom pojasu učiniće da Kragujevac sa okolinom bude okrenut zemljoradnji, odnosno stočarskim i ratarskovoćarskim kulturama. Stanovništvo će svoje viškove usmeravati ka gradu pa će uzročno-posledičnim odnosom ovo usloviti pojavu pijace. Kao mesto razmene roba ova će, u lancu ljudskih aktivnosti, iznedriti trgovinu kao važnu ljudsku delatnost. Sve je pokrenuto vrlo skromno kroz otvaranje dućana a propraćeno pravnom regulativom „Dućanskog objavlenija“ kojim je knez Miloš sve kontrolisao, pa i ograničavao određivanjem visokih taksi. To je trajalo do 1838. g. kada je novim Ustavom proklamovano načelo slobodne trgovine. Trgovina je postala tako aktuelna da se govorilo „da je svaki đavo postao trgovac“ ili „da se čivutski duh kod nas zdravo rasprostreo“. Najveću trgovinu vodio je i kontrolisao, ipak, sâm knez Miloš.

Povezanost putnim pravcima i rečnim dolinama, odredila je ovaj prostor i kao važnu tranzitnu oblast (najpre Carigradski drum, kasnije i železnica) u kojoj su se sticale veze, a sa njima i mogućnosti komunikacija na mnogo širem prostoru.

Nisu uvek na isti način korišćene prirodne pogodnosti. Ovo je, svakako, bilo u tesnoj zavisnosti od ostalih, takođe bitnih uslova, pre svih od društvene razvijenosti ili civilizacijskog nivoa. Njihovo uzajamno delovanje davalo je impuls privrednom životu i razvoju u odgovarajućim istorijskim vremenima. Za razliku od klimatskih ili geografsko-strateških, društveno-ekonomski uslovi su se menjali relativno brzo beležeći uspone. Shodno ovome i grad Kragujevac sa svojom okolinom menjao se kroz vreme pa je u ovom domenu ljudskog delanja taj proces prolazio kroz, na primer, naturalne ili 4 proste razmene roba, da bi stigao do savremenijih oblika trgovine u svojoj novijoj istoriji. 

U II pol. XIX veka Kragujevac je mesto gde su se najočiglednije prelamale društveno-ekonomske i političke prilike u zemlji. Tome je doprineo razvoj industrije7 uopšte i stasanje radničke i građanske klase, kao novog dela u strukturi stanovništva. Uz strance koji su u kontinuitetu od polovine XIX v. činili deo gradske populacije, ovaj grad je imao sigurno i specifičnije potrebe od drugih, što je ubrzalo njegovu kultivizaciju.

Ovaj relativno težak put razvoja tekao je u početku sporo u ambijentu turske okupacije, sve do sticanja delimične autonomije u I pol. XIX veka. Od tada je krenuo nezaustavljiv razvoj koji će poseban zamajac dobiti polovinom veka osnivanjem Topolivnice (1851). Krajem istog, izgradnjom železničkog kraka Lapovo Kragujevac (1886) biće sasvim blizu onom momentu kada se s pravom nazivao gradom. Konačno, period između dva svetska rata i skokovit razvoj učinjen u doba obnove, zaokružiće celinu koju karakterišu određene razvojne faze.

Iz navedenih uzroka brojno uvećanje stanovništva je beležilo stalni rast, posebno krajem XIX v. i u prvim decenijama XX veka8. To je dovelo do diferencijacije zanimanja - onâ poljoprivredna povlače se na rubove grada i u sela, a administrativna i zanatska ostaju u gradskom jezgru. Ovo uslovljava pojavu gradske pijace gde će se životnim namirnicama snabdevati čisto gradsko stanovništvo. Kragujevačka pijaca svrstavana je u „najjače u zemlji, pošto se njen kantar izdaje pod zakup po tada najvišoj ceni...“⁹. Zakoni tržišta su vrlo snažno počeli da deluju.

Trgovina Ženska pijaca

Ne računajući tursku čaršiju sa dućanima u nizu, sve do 1926. g. Kragujevac je imao samo jedan trg¹⁰ uređen za nabavku životnih namirnica. Činio ga je jedan drveni paviljon širok 7m, a dugačak 35m, na prostoru kod današnjeg Gornjeg betonskog mosta, na levoj obali Lepenice. Oko paviljona, u određenom nizu, bilo je poređano dvadesetak drvenih baraka za piljarnice, mesarske i zanatlijske radnje. Novim urbanističkim rešenjima u toku obnove grada, posle razaranja u I Sv. ratu, ista je porušena i privremeno preseljena kod Starog načelstva. Izgradnjom Artiljerijsko-tehničkog zavoda, nove Upravne zgrade i betonskih mostova, ovaj deo grada je kultivisan uređenjem oko Amidžinog konaka malom parkovskom površinom.

Pored ovog uređenog dela, za potrebe snabdevanja grada, često su stihijski organizovana mesta za te namene. Tako fotografija sa početka XX veka otkriva da je neko vreme jedna takva pijaca postojala i na trgu kod Krsta, u samom centru grada.

Marveni trg

Pored pomenute pijace životnim namirnicama, tzv. Ženske pijace, u Kragujevcu je postojala i značajna trgovina krupnom stokom, poljoprivrednim proizvodima i građevinskim materijalom u većim količinama. Ona se odvijala na Marvenom trgu koji je formiran na prelazu dva veka, u vreme ekonomskog snaženja grada.

Nalazio se na prostoru današnje zgrade Skupštine opštine, odnosno, na razmeđu ondašnjih ulica Dušanove, Stojana Novakovića i Drinčićeve a na ukupnoj površini od 3ha i 25a. Manji deo trga je bio uređen i ograđen drvenom ogradom. U godinama masovnijeg ulaganja u komunalni razvoj grada (1926-1928), izvršeni su obimniji radovi na uređenju postojećih objekata i prostora. Tada su podužne strane trga dobile betonsku ogradu, uz postavljene ulazne kapije i vage za merenje krupne stoke. Sa kaldrmisanjem jednog dela trga (1.050 metara kvadratnih) i betonskim stubovima za vezivanje krupne stoke, delimično je popravljena slika koja je kvarila utisak već stasalom gradu.

Gradska Tržnica životnim namirnicama

Ulazeći dublje u XX vek i pomeranjem standarda uslova života i rada, nisu iznenađivali zahtevi građana za kvalitetnije rešavanje pitanja gradske tržnice. To se može najbolje sagledati u brojnoj arhivskoj građi kragujevačke Opštine. Pored peticija građana sa iskazanom potrebom za higijenskim rešenjem novog pijačnog prostora, ova dokumentacija sadrži i više skica – pokušaja prikupljanih u Tehničkom odeljenju Suda. Grupisana kao tehnička dokumentacija¹¹, otkriva nam detalje njenog toka izgradnje. Tada je formirana jedna opštinska Komisija za izbor odgovarajuće lokacije 1924. godine, sa kojom je praktično i započeo taj komplikovani proces.

Ozbiljnost pristupa ovom problemu nalazimo u svim dokumentima koji su pratili realizaciju – od javnog konkursa i izbora najboljeg projekta, preko sličnog načina izbora izvođača radova, do razrade svih nužnih radnji, kao što je izbor materijala, dobavljača istih i dr. Tako je, najpre, izabran prostor, u to vreme prazan, između tadašnjih ulica Karadžićeve i ulice M. Obilića, a danas Karadžićeve i ulice Crveno barjače. Nekada poligon za egzerciranje vojske kneza Miloša, sada se pokazao kao dovoljno prostran i pogodan za izgradnju jedne reprezentativne javne građevine. Značaj i funkcija – „stomak“ grada Kragujevca, obezbedili su joj ovo ugledno mesto na blago uzdignutom platou, u dobrom okruženju parka gde, poput usidrenog broda, dominira prostorom.

Proučavanje novije arhitekture, korpusu kome pripada i kragujevačka gradska tržnica, zasniva se, srećom, na dostupnoj i prilično dobro očuvanoj, već pomenutoj arhivskoj građi. Zahvaljujući njoj saznajemo kako je tekao ceo proces, od momenta početka gradnje.

Na javnom konkursu za izbor glavnog projekta pobedila je firma „Tehnički biro braće Solarević“ iz Beograda, koja je svoju projektnu dokumentaciju započela sa „Ekspozeom o projektu nove pijace u gradu Kragujevcu“. Tok Ekspozea nam otkriva i obrazlaže zamisao projektanta koji je vrlo ozbiljno shvatio projektno zadatak. Iz njega saznajemo da će: „Rešenjem Odbora opštnskog Suda grada Kragujevca, nova opštinska pijaca biti sazidana na slobodnom delu bloka između Karadžićeve ul., nove saobraćajnice i Obilićeve ul., a u postojećem parku, preko puta mosta koji vezuje varoš sa prostorom gde su instalisane sadašnje Artilerijsko-Tehničke Radionice“. Ovo isticanje mesta podizanja nove tržnice, u samom čvorištu važnih triju saobraćajnica, samo potvrđuje važnost objekta. Dakle, računalo se na mesto jake cirkulacije gradskog stanovništva. Sledeći problem koji se ovim projektom rešavao, a koji je bio i imperativ zadatog, jeste higijensko tehnički, što se u Ekspozeu i naglašava. On nas podseća i da je projektom bio predviđen kompleks od dva objekta:

1. glavna dvorana, po tipu „hale“ sa 34 prostora za prodavnice“ i
2. „sporedni, paviljon br. 1“, sa pokrivenom terasom za smeštaj prodavnica mesa, stan za nadzornika pijačnih zagrada, toplana za centralno grejanje i javni nužnici.

Paviljon br. 1

Paviljon br. 1, koga danas nema, imao je ovako preporučen prostorni raspored zbog specifičnosti namene, jer bi u potpuno zatvorenom prostoru, kakva je glavna hala, bilo teško ukloniti neprijatne mirise npr. od roba sklonih kvarenju (i pored predviđenog ventilacionog sistema), i sl. Dakle, higijenski razlozi ostali su odlučujći i kod opredeljenja za delimično zatvoren objekat kakav je bio Paviljon br. 1.

Paviljon je bio predviđen projektom u neposrednoj blizini severnog fronta glavne dvorane i izveden, verovatno, na prostoru koji danas zauzima današnji objekat za prodaju mlečnih proizvoda. Bio je dovoljno izolovan od ulice i obuhvaćen „potrebnom kontrolom i održavanjem čistote“. Celishodno iskorišćenje prostora, bilo je razlog njegovog u osnovi nepravilnog oblika. Postavljen je pozadi glavnog objekta „tako da se u Obilića ul. pridružuje uličnoj fasadi, obrazujući pri tome sa čelnom stranom glavne zgrade jednu arhitektonsku celinu“.

Sadržao je slične prodajne prostore ispred kojih se celom dužinom pružao duboki trem sa arkadnim nizom stubova, što je ovu zgradu sa glavnom činilo konstruktivno i stilski ujednačenom.

Sistematičnost u pristupu ogledala se i u predviđanju budućeg lakšeg saobraćaja. U cirkulaciji kupaca, svaki je zastoj bio isključen povezivanjem oba objekta sa četvrtim ulazom na glavnoj hali. Istovremeni prilazi iz bočnih ulica su, takođe, onemogućavali zagušenja.

Prema Ekspozeu, projektom je bilo predviđeno i popločavanje prostora između oba objekta, odnosno, svih okolnih korisnih površina. Ne treba posebno isticati, ili ponavljati higijenskotehničke razloge ove odluke, kao i kod rešenja poda hola i svih ulaznih prostora popločanih keramičkim pločicama. Izabrani materijali isključivali su i opasnost od požara.

Daljom analizom ove dokumentaciije se samo uveravamo da je sistematičnost i racionalnost karakteristična za celinu zamisli projekta. Tako su istim predviđeni i prateći, ali neophodni sistemi kao što su ventilacioni, toplotni, rashladni, elektro, kanalizacioni, protiv-požarni i, naravno, sistem za vodosnabdevanje. Sve je ovo pretpostavljalo savremene životne uslove, u najboljem značenju te reči. Uz insistiranje na odgovarajućim materijalima, solidnost gradnje garantovali su izabrani izvođači radova.

Gradska tržnica HRAM TRGOVINE

N a p o m e n a: građena od 1. septembra 1928. g. do 1. novembra 1929. g, za vreme opštinske uprave na čijem čelu je bio predsednik Voja Kalanović, autor projekta ruski arhitekta Georgije Kovalevski, izvođač radova preduzeće „Tuner i Vagner“ iz Beograda, nadzor vršio gradski arhitekta Leonid Zaloga.



Arhitektonski veoma dopadljiva, u osnovi bazilikalna građevina, glavna pijačna zgrada – hala, sačuvana je i služi istoj svrsi i danas. Sigurno je jedan od retkih primera u nas iz doba koje ukazuje na savremene evropske stilske uticaje. Konkretno, na uticaj secesije kao stilskog opređeljenja sa naglašenim  utilitarizmom. Ovo se posebno odnosi na dosledno rešenje prostora enterijera po pomenutom principu „hale“¹², kao i izbora i primene novih materijala za njenu realizaciju. 

Odabrani projekat firme „Tehnički biro braće Solarević“ iz Beograda bio je delo inženjera Georgija Kovalevskog, ruskog arhitekte koji je spadao u red značajnih ruskih inženjera- stvaralaca na ovim prostorima. O delima ruskih arhitekata¹³ iz tog vremena i danas vlada visoko mišljenje. Njihova naklonost akademizmu¹⁴ proisticala je iz solidnog školovanja u matičnoj zemlji a dokumentuju ih brojna dela po celoj Srbiji. Arhitekta Kovalevski, u Kragujevacu još projektuje Veliki park, dok u Beogradu, pored rada u Ministarstvu građevina, radi i zgradu Studentskog doma kod Vukovog spomenika.

Pogodnost stilske analize zgrade gradske tržnice je, svakako, u činjenici da pored sačuvane tehničke dokumentacije imamo i objekat u prilično dobro očuvanom stanju.

Podužnog oblika, zgrada je zauzimala centralno mesto na predviđenom prostoru za novu Žensku pijacu. Čeone strane dopiru do uličnih linija i polukružno su rešene sa polukupolnim krovom, što nudi snažan arhitektonski efekat. Kosi teren na kome se objekat nalazi, sa istočnog pročelja je premošćen stepenišnim ulazom. Inače, pristup glavnoj hali „olakšan je kroz glavne ulaze sa tri ulična fronta, tako da je svaki zastoj i zaustavljanje u saobraćaju kod dolazećih i odlazećih kupaca isključen“.

Spoljašnji izgled tržnice nam već ukazuje na prostorni raspored u enterijeru. Raskošno veliki hol prizemlja predviđen je, kako za smeštaj tezgi, tako i za internu komunikaciju. Hol svojom visinom nadvišava bočne prostore sa prodavnicama, a spratnost mu je galerijski rešena. Dva stabilna stepeništa u centralnom delu hale povezuju spratne radne prostore smeštene u čeonim , užim stranama objekta. Tu su bile predviđene kancelarije, jedna za marvenog lekara i druga za upravnika pijace. Obe su dobile i svoju direktnu spoljnu vezu sa sporednim uskim spiralnim stepeništem koje se na izlazu spaja sa istim podrumskim. Ostali deo galerijskog zida (zapadni i severni) perforiran je prozorskim otvorima preko kojih u unutrašnjost dopire dnevna svetlost. U bočnim, nižim delovima hale smešteno je tridesetak prostora za prodavnice, raspoređenih oko glavnog hola. Njihov strop je niži (u nivou je standardnog prizemlja), i celom širinom izlazi iz zidne mase centralnog visokog hola na podužnim stranama objekta. Tako, gledajući iz „ptičje“ perspektive dobijamo vizuru trobrodne bazilike, što nam može ukazati na eventualnu ideju autora da značaj namene ovog zdanja podigne na nivo hrama.

Otvori različitih dimenzija, uglavnom su četvrtasih oblika, osim onih na centralnim rizalitima¹⁵ podužnih strana (severne i južne). Na fasadnom platnu dominira kolonada stubova sa jonskim kapitelima i polukupole na čeonim delovima iznad dubokih ulaza poluobličasto zasvedenih kasetiranim svodovima.

Ostale fasadne površine u donjoj zoni su, takođe, olakšane ovog puta većim otvorima prozora - izloga. Inače, ovi otvori se nalaze između širokih plitkih četvrtastih stubaca u ritmičnom rasporedu i sa istom stilskom obradom kapitela. U centralnom delu, iznad raskošno rešenih ulaza na podužnim stranama galerijskog dela obostrano, nalaze se veći otvori u zastakljenom rasteru. Oni su polukružno završeni i čine jedinstveno telo sa ne velikom atikom kojom se završava vertikala rizalita. Na sredini zastakljenog dela bio je postavljen javni sat. Ovi rizaliti naglašeni su i u zoni prizemlja. Čine ga duboki portali sa nešto drugačijom arhitektonskom dekoracijom, u odnosu na one sa pročelja. Visoki, polukružno završeni ulazi, krunisani su timpanonima široko postavljenim i ukrašeni reljefnim predstavama.

Sa obe strane ulaza nalaze se po dva jonska skoro sasvim slobodna stuba, između kojih su najviše koncentrisani reljefni ukrasi.

Cela vertikala rizalita, zapravo, nosi dekorativne elemente karakteristične za secesiju – veće staklene površine u rasteru i aplicirani reljefi sa motivima flore i faune. Retku plitku reljefnu plastiku nalazimo mestimično i na zidnim površinama enterijera. Najčešće oblike, pored onih floralnih, čine medaljoni ili heraldički motivi i plitke niše. Ovo je, svakako, imalo za cilj da podseća na javni karakter objekta.

Iz svega izloženog jasno je da je ona, već pomenuta naklonost akademizmu u delu Kovalevskog, koncentrisana na spoljni, prevashodno dekorativni deo građevine. Nasuprot tome, projektno opredeljenje za rešenje prostora po tipu „hale“, odgovara savremenim secesijskim uticajima. Ovaj stilski izbor dosledno je sproveden u enterijeru, kod izbora materijala i manjim delom plitkom plastikom, dok je spoljni izgled dominantno izveden u eklektičnom¹⁶ maniru. Za razliku od mnogih primera secesije u nas gde je ista ostala na nivou dekorativnog, ovde imamo obrnut slučaj – prostornim rešenjem i primenjenim materijalima dosegnuta je suština pokreta kome je, pored estetike, ravnopravno važna i utilitarnost.

Za ispunjenje projektnog zadatka, objašnjenog u uvodu Ekspozea, trebalo je predvideti i pokrivanje celokupnog pijačnog prostora jedinstvenim staklenim pokrivačem, kako je naglašeno „po tipu pijace „hale“ čime bi se sve prodavnice zaštitile od ulične prašine i elementarnih promena“. Međutim, odmah je usledilo objašnjenje da to nije bilo moguće iz više razloga, najpre onih ekonomskih, zatim i estetskih zbog veličine prostora i njegovog nepravilnog oblika (paviljon br. 1). Tako je na glavnoj hali izveden dvovodni krov, dok su niži, bočni prostori ravno zasvedeni.

Na kraju treba reći da je namena ovog objekta nametnula i potrebu planiranja kvalitetnog podrumskog prostora za odlaganje i čuvanje prehrambenih robâ. Stoga, glavna pijačna zgrada ima i odgovarajuće podrumske prostorije do kojih vode dve stepenišne veze postavljene na krajeve objekta, a spuštanje i podizanje robe predviđen je liftom. Podrumi se pružaju ispod čeone, istočne strane i sa visinom od 3,60m izdeljeni su drvenim letvama na više odeljaka. Zatim, celom dužinom severne strane ovog prostora predviđen je i uređen prostor za „instaliranje frigorifičnog uređaja (uređaja za hlađenje)“. Potvrdu dobro odrađenog posla nalazimo i danas. Izbalansiranost dobrog projekta podruma, gradnje i izbora izolacionih materijala rezultiralo je trajanjem sa skoro nepromenjljivim temperaturnim efektima. Amplitude njihovih oscilacija se kreću u minimalnom intervalu od nekoliko stepeni Celzijusove skale tokom cele godine.

Ukupni razvoj grada Kragujevca podrazumevao je i dalji razvoj komunalnih službi. Polovinom prošlog XX veka, u tom hodu napred razvoj je bio još jednom brutalno zaustavljen tragičnim dešavanjima II Sv. rata. Desetkovan, sa preko 16.000 žrtava, grad je dočekao kraj rata sa smanjenim brojem stanovnika¹⁷ i prilično urušen.

Iako sa velikim ratnim posledicama, život u Kragujevcu je nastavljen po svim standardima koje je nametalo novo doba. Njegova organizacija odgovarala je onoj na višoj, državnoj instanci, a odvijala se kroz česte promene svojinskih, upravljačkih ili rukovodećih odnosa. Tako je do 1970. god. Ženska ili Zelena pijaca u gradu na Lepenici funkcionisala na istom mestu, u zgradi Gradske tržnice, pod nazivom „Pijačna uprava“.

Komunalno preduzeće „Gradske tržnice“ danas

Mehanički priliv stanovništva u drugoj polovini šeste i sedme decenije prošlog veka podstaknut, pre svega, razvojem automobilske industrije (Zavodi „Crvena Zastava“), uslovio je potrebu složenije organizacije ovog komunalnog preduzeća. Dakle, 1970. god. Trgovinsko preduzeće „Drina“, T.P. “Kragujevac“ i preduzeće „Kotlenik“ iz Knića, formirali su zajedničko preduzeće SOUR „Srbija“ u okviru kojeg, kao posebna jedinica posluje OOUR „Pijačna uprava“. Sledeće dve i po decenije kragujevačke gradske pijace biće ovako organizovane.

Osetljiva po svojoj suštini, kao kakav živi organizam, reagovaće na sve promene. Tako je iz poslednje decenije XX veka, i pored svih objektivnih teškoća, Gradska tržnica izašla ojačana. Za razliku od ostalog dela zajedničkog preduzeća, koji nije finansijski izdržao breme ekonomskog embarga, OOUR „Pijačna uprava“ odličnim poslovanjem uspeva da se osamostali i od aprila 1997. godine započinje samostalno poslovanje kao Komunalno preduzeće „Gradske tržnice“, pod kojim nazivom i danas uspešno radi.

Dobrim sagledavanjem potreba već jako razvijenog grada, odnosno njegovih reonskih celina u kojima je uočavano stihijsko samoorganizovanje pijačnih ponuda, ovo preduzeće je odgovaralo tako što je ista obuhvatalo svojim sledećim planskim razvojem. U tom smislu su kultivisani i otvarani novi pijačni prostori, pa „Gradske tržnice“ danas u svom sastavu imaju već devet pijaca:

• Zelena pijaca „Centar“ zauzima najreprezentativniji prostor u sklopu Miloševog Venca, odnosno starog jezgra grada. U zgradi koja čini okosnicu ovog rada kao veliko kulturno dobro, smešteno je sedište uprave „Gradskih tržnica“. Površina objekta je 1442m² i , dok joj celokupni prostor iznosi 59,28 ari. Kapacitet pijace je 450 tezgi i preko trideset lokala. U sastav ovog prostora ulazi i Mlečni paviljon, sagrađen 1974. god. na mestu nekadašnjeg Paviljona br. 1. I sada namenjen prodaji specifičnih roba, zauzima prostor od 365m².
• Pijaca “Bubanj“ gravitira i opslužuje isto naselje nastalo u posleratnom širenju i obnovi grada, u šestoj deceniji XX veka. Smeštena je u ulici Svetozara Markovića i spada u manje pijace sa kapacitetom od 47 tezgi na površini od 4 ara.
• Pijaca „Erdoglija“ nalazi se u istoimenom naselju u Kopaoničkoj ulici. Egzistira kao savremeni pijačni i trgovački pokriveni prostor na površini od 632m². Izgrađena je 1999. godine prema projektu arhitekte Aleksandra Nenkovića na površini od 19,58 ari i sa kapacitetom od 52 tezge i 50 lokala.
• Stočno-kvantaški kompleks kultivisan je 2002. godine. Zbog svoje veličine koja odgovara veletrgovinskoj nameni (2,41ha) izmešten je iz užeg gradskog jezgra i nalazi se u Industrijskoj zoni. Trideset šest savremenih boksova, opremljenih za smeštaj i čuvanje velikih količina poljoprivrednih proizvoda, razmešteni su na površini od 0,95ha, koja čini Kvantašku pijacu. Veći deo ovog kompleksa (1,46ha) služi kao Stočna pijaca gde se jednom nedeljno (subotom) organizuje prodaja stoke. Izmenjeni režim rada stočne pijace moguće je ugovoriti sa Upravom u vreme koje prethodi velikim državnim ili verskim praznicima zbog povećane dinamike posla.
• Pijaca „Aerodrom“, obuhvata površinu od 30,51a i nalazi se u Atinskoj ulici. Sa kapacitetom od 211 tezgi i kombinovanom ponudom - poljoprivredna i neprehrambena roba - zadatak ove pijace je zadovoljavanje potreba ovog dela grada koji ima stalnu tendenciju širenja.
• „Šarena pijaca“, koja funkcioniše u okviru JKP „Gradske tržnice“, 1997. godine dobila je privremeni smeštaj u ulici Grada Sirena, u mesnoj zajednici Bubanj, na platou veličine oko 1ha. Sa kapacitetom od 1.250 tezgi služi isključivo za promet neprehrambenih roba. Privremeni karakter pretpostavlja planiranje i izgradnju nove pijace ovog tipa u bliskoj budućnosti i na novoj lokaciji.
• Kao pijaca u razvoju, u naselju Bagremar funkcioniše istoimena pijaca u Ilindenskoj ulici. Trenutni kapacitet od 24 tezge sigurno da nije dovoljan za ovo naselje u razvoju.
• U prigradskom naselju Stanovo, na površini od 6,42 ara i 29 tezgi vrši se promet mešovitih roba. Pijaca nosi naziv naselja kome je na usluzi - pijaca „Stanovo“.
• Pijaca „Bresnica-PKB“, sa ciljem zadovoljavanje potreba naselja Bresnica, ušla je u porodicu pijaca JKP „Gradske tržnice“ krajem 2006. godine. Na 33 tezge se za sada obavlja promet mešovite robe.
• Jedina trenutno neaktivna pijaca je u Sušici, u istoimenoj mesnoj zajednici. Površina ovog prostora je 4 ara.

Razvoj grada, kao nezaustavljiv proces, implicira po sebi stalno uvećavanje potreba u ovom smislu. Sličan imperativ nosi i poreba za stalnim osavremenjavanjem ovih prostora i njihovom kultivizacijom, pre svega. Nametnuti standard sa početka ove priče, o izgradnji gradske tržnice sa akcentom na higijenskom rešenju pokrivenog prostora početkom XX veka, ne dozvoljava ni danas drugačiji odnos. Stoga se u ovom preduzeću planiraju stalne intervencije, pre svih modernizacije i dogradnje dislociranih i prigradskih pijaca.

Posebno mesto u planu za 2007. godinu , svakako ima rešenje pijace „Aerodrom“ za naselje koje broji oko 30.000 stanovnika i kome, takođe, gravitiraju šesnaest sela. Shodno navedenim potrebama, preduzeće „Gradske tržnice“ će iz sopstvenih sredstava izgraditi novi objekat koji će spadati u red najmodernijih pijaca u nas, u svakom smislu te reči, čime će se značajno poboljšati kvalitet života u ovom naselju. Zadati rok je vrlo blizak i označen je kao oktobar 2007. godine. Impozantnost građevine već sugerira njena veličina od 3.450m². sa kapacitetom od 46 lokala i 170 tezgi. Za izgradnju je konkursom odabrano idejno rešenje arhitekte Branislava Mijovića.

Važan segment planske izgradnje pijaca Grada Kragujevca je izgradnja i izmeštanje Šarene pijace u Beogradsku ulicu u objekat površine 4.800m² na 600 tezgi. Završetak radova se planira za treći kvartal tekuće godine.

Tako se planom predviđa izgradnja tri mikro pijace – „Bagremar“, „Bresnica“ i „Metino Brdo“, dakle pijace koje svojim obimom treba da zadovolje potrebe naselja iz neposrednog okruženja. To će, svakako, odrediti veličinu i lokaciju istih. Pijaca “Bagremar“ ostaće na istom mestu, u Ilindenskoj ulici, ali će kapacitetom morati zadovoljiti ovo naselje. Planirana površina će biti 720m² a sadržaće 9 lokala i 42 tezge.

Pijačni prostor „Bresnica“ zadržaće, takođe, sadašnju lokaciju u ulici Radomira Bugarskog, u istoimenoj mesnoj zajednici. Površina pijace od 490m². biće drugačije koncipirana, odnosno, pored 28 tezgi i 15 lokala imaće i mlečni paviljon.

Pijaca “Metino Brdo“ tek treba da bude izgrađena uz Teslinu ulicu, na površini od 1615m². Kapacitet ove pijace biće 117 tezgi i 30 lokala kao i prostor za obavljanje prodaje iz kamiona na veliko.

Posebna aktivnost JKP ’’Gradske tržnice’’ predstavlja organizacija godišnjih Šumadijskih sajmova poljoprivrede. Do sada je organizovano tri jesenja sajma na prostoru Stočne pijace. Ova manifestacija okuplja veliki broj proizvođača stoke, goveda – simentalske rase, ovaca – rase vurtenberg kso i veliki broj domaćih i stranih proizvođača i distributera poljoprivredne mehanizacije, stočne hrane, semena, sredstava za zaštitu bilja i dr.

Okupljanje velikog broja zainteresovanih izlagača kao i veliki broj posetilaca opravdava održavanje IV Sajma krajem septembra meseca 2007. godine.

Najpre nastanak ideje o savremenom rešavanju problema gradske pijace životnim namirnicama i peticije grupe građana–odbornika starog opštinskog nadleštva, sa obrazloženjem hitnih novih potreba već stasalog grada, a onda i izgradnja njenog arhitektonskog korpusa, tesno je vezano za ukupne društvene i kulturne prilike, kako u gradu, tako i šire u zemlji u prvim decenijama XX veka. Proces otvaranja Srbije prema uticajima sa Zapada, naročito od II polovine prethodnog veka, značio je uključenje ovih prostora u njihove savremene tokove. Oni će se ticati svih sfera života i rada, a uklapanje u novo, rezultat je različitih uticaja.
Shodno savremenim kretanjima u arhitekturi novog doba, kao i činjenici o snažnom razvoju i graditeljskom poletu u periodu obnove posle I Sv. rata u gradu, dobijen je ambijent koji je iznedrio ovo građevinsko nasleđe. Sigurno je veliki značaj imalo i to što je investitor bila država, odnosno grad, koji su insistirali na kvalitetu, a veliki doprinos su dali i angaživani stručnjaci, arhitekte i građevinski inženjeri.

Zahvaljujući sačuvanoj tehničkoj dokumentaciji, odakle crpimo podatke o izgradnji današnjeg objekta kragujevačke gradske tržnice, kao i o delu kompleksa koji više ne postoji (paviljon br. 1), možemo da govorimo o objedinjenoj arhitektonskoj celini u kojoj su ispoštovana dva osnovna načela – utilitarizam i visoki estetski nivo dobijen stilskom obradom, znalački izvedenom u akademskom maniru. Sudeći po sačuvanom objektu i skromnim fotografskim zapisima celine, može se reći da je ceo kompleks bio dobro proporcionisan, prilagođen datom terenu i stilski ujednačen.

Tako zamišljen i izveden, za ono vreme je predstavljao jedan od retkih primera koji je u sebi mirio staro sa novim, odnosno, eklektičko opredeljenje i pribegavanje istorijskom stilu u delu fasadne dekoracije, dok je sa utilitarističkim rešenjem prostora ukazivao na secesiju, tada savremeni arhitektonski izraz.

Rezime

Na nivo opremljenosti, sa tada najsavremenijim uređajima koji su garantovali funkcionalnost ovih objekata, ukazuje i današnja upotrebna vrednost sačuvane glavne hale. Kvalitet je delom dobijen još na prvom nivou priprema, korišćenjem institucije javnog konkursa kada su izabrani najbolji projekti i izvođači, a definitivno potvrđen zakonski obaveznim i strogim nadzorom samog toka gradnje. Građevinski oblik sa pripadajućim stilskim karakteristikama i tradicija duga nepun vek, posebno obavezuju.

Iz svega izloženog, a pre svega zbog zavidnog trajanja od skoro 80 godina, imperativno se nameće obaveza dalje odgovarajuće brige o njoj, kao primeru gradske arhitekture ambijentalne vrednosti.

Izloženost raznim destruktivnim dejstvima kroz burne periode istorijskog trajanja, zatim prirodnog, vremenskog starenja objekta i njegovom permanentnom upotrebom, zahteva pojačana i stalna ulaganja. Posledica dosadašnjeg odnosa je relativno dobra očuvanost objekta gradske tržnice.

Problem zaštite namenske arhitekture i njene revitalizacije, globalni je problem, posebno u zemljama u tranziciji kakva je i naša. Ovakvim svedocima tehničkog i kulturnog razvoja danas preti nestajanje. Eventualnom promenom namene, zapravo taj bi proces i započeo, jer svaki nov sadržaj nalagao bi novo prilagođavanje, posebno enterijera koji u ovom slučaju ima veliki značaj. Najveća opasnost, ipak, koja bi mogla da ugrozi ovaj objekat je, pored nebrige, promena vlasničke strukture, odnosno, privatizacija čime bi se umanjila mogućnost državne ili strukovne kontrole nad njima.

^{1 Olga Zirojević, „Istorijski glasnik“, 1, 1971.g.
2 P. Petrović, „O imenu i nastanku grada Kragujevca“, Koraci, br.18-19, Kragujevac, 1970.g.
3 Olga Zirojević, nav.del. 2
4 K. Jireček, „Šumadija i Kragujevac“, Koraci, 3-4, Kragujevac, 1980.g.
5 1830./1833.g. Hatišerif I i II, turska dokumenta kojima je između ostalog potvrđivana autonomija Srbije sa naslednim knezom na čelu.
6 M. Popović, Kragujevac i njegovo privredno područje, Beograd, 1956.g.
7 Pored vojne, razvijaju se mlinska i prehrambena industrija.
8 1836.g. grad ima nešto više od 2.000 stanovnika; od toga 251 raznih zanatlija i 85 trgovaca (boltadžije i mehandžije); 1866.g. već ima 580 zanatlija, 260 trgovaca i kafedžija, a 476 stanovnika isključivo se bavi poljoprivredom; 1904.g. tu su 395 trgovaca i 420 zanatlija na oko 15.000 stanovnika – M. Popović, navedeno delo.
9 M. Popović, nav. delo.
10 B. Radovanović, Stari Kragujevac, 1996.g.
11 Istorijski Arhiv, 1. 2. 3. / 5 , Poglavarstvo Grada Kragujevca, 1839./1941.god. / pogranična godina 1924., br. kutije II
12 Princip „hale“ primenjivan je u namenskoj arhtitekturi – tržnicama, žel. stanicama, industrijskim halama i dr. a rešavan je uz pomoć novih materijala, kao jedinstven prostor sa svetlarnicima na krovnom pokrivaču. 13 Prema nekim izvorima koje je posedovao Savez ruskih inženjera u Kraljevini S.H.S./Jugoslaviji (SRIJ) i Savez agronoma, veterinara i šumarskih inženjera (SAVŠI) iz Rusije je posle Oktobarske revolucije 1917.g. u Srbiju je izbeglo oko 1.200 ruskih inženjera od ukupno 3.000 koji se vode da su napustili zemlju, PINUS zapisi, 2/1995, Beograd.
14 Akademizam – likovno i prostorno izražavanje kojim se definiše stilski izraz u duhu tradicija (npr. Klasicizam) i konzervetivizma naspram savremenih umetničkih tokova.
15 Rizalit je posebno istaknuti deo ravne zidne plohe.
16 Eklekticizam – kombinacija arhitektonskih elemenata različitih istorijskih stilova primenjenih istovremeno na jednom delu.
17 1939. god. Krajujevac ima 40.000 stanovnika, a po popisu iz 1948.god. 39.324 st.}

^{Povratak s pijace, fotografija M. Rakonjca}

Autor teksta Radmila Milivojević, istoričar umetnosti Kragujevac, 2007. godine
Izvor: Gradske tržnice