Ekološke posledice NATO bombardovanja Republike Srbije 1999. godine

EKOLOŠKE POSLEDICE NATO BOMBARDOVANJA REPUBLIKE SRBIJE 1999. GODINE
Saša T. Bakrač - Vojska Srbije, Vojnogeografski institut
Emilija Klem - Ministarstvo odbrane
Miško Milanović - Univerzitet u Beogradu, Geografski fakultet

(izvod)

Posledice bombardovanja na zemljište

Zemljište je integralni deo ekosistema, prirodnih funkcionalnih jedinica u kojima se kroz permanentno kruženje materije i stalni protok energije ostvaruje jedinstvo živih organizama i njihove sredine. Kao specifičan kompleks ekosistema, zemljište predstavlja onaj deo u kome su biotička i abiotička komponenta najintimnije povezane. Zemljište je zagađeno štetnim materijama (gasovima i česticama) iz vazduha i zagađenim vodama u blizini energentskih i industrijskih postrojenja koja su uništena bombardovanjem. Specifičnost zagađenja zemljišta predstavlja to što posledice zagađenja traju duže, sporo se i teže otklanjaju u odnosu na zagađenje vode i vazduha.

Kao posledica ratnih dejstava došlo je do promene morfologije terena stvaranjem mnogobrojnih kratera, pri čemu je nepovratno uništeno zemljište stvarano hiljadama godina. Zemljište koje je direktno bombardovano ogoljeno je i razoreno što dovodi do aktiviranja i intenziviranja erozionih procesa. Posledice delovanja erozionih procesa mogu dovesti do degradacije i gubitka ogromnih zemljišnih prostora.

Prilikom ispitivanja zemljišta na području rafinerije nafte u Novom Sadu, detektovani su polihlorovani bifenili i veće koncentracije ukupnih ugljovodonika. Policiklični aromatični ugljovodonici registrovani su na celom kompleksu „Rafinerija nafte“ Novi Sad. U dubljim slojevima zemljišta izmerene su veće količine olova. Zbog izlivanja nafte i njenih derivata došlo je do kontaminacije 43.000 m² zemljišta i 15.000 m² podloge pokrivene čvrsti materijalima. Procenjuje se da je deo nafte prodro u dublje slojeve zemljišta. Takođe, je ugroženo i poljoprivredno zemljište na području Novog Sada na kome je došlo do razmeštanja taložnih čestica iz oblaka koji se obrazovao iznad zapaljenih rezervoara.

Granatiranje toplane „Novi Beograd“ dovelo je do curenja goriva (mazut, nafta i benzin) iz rezervoara čime se zagadilo zemljište u okruženju.

Tokom misije UNEP-BTF i naših eksperata detektovana je veća količina bihlorovanih bifenila u zemljištu, koji potiču iz transformatorskih ulja termoelektrane „Kolubara A“.

Analizirani uzorci zemljišta sa kompleksa „Petrohemije“ u Pančevu, sadržali su velike količine lako isparljivih organohlornih jedinjenja. Pored toga detektovano je i prisustvo butena, cikličnih jedinjenja sa hlorom i fozgena. U svim analiziranim uzorcima zemljišta nađena je živa.

Posledice bombardovanja na biodiverzitet

Biodiverzitet ili biološka raznovrsnost je raznovrsnost živih bića na planeti Zemlji, odnosno, sveukupnost: gena, vrsta, i ekosistem.

Biodiverzitet Srbije je tokom bombardovanja bio izložen višestrukim negativnim fizičkim, radiološkim i hemijskim efektima koji ispoljavaju dejstvo nad osnovnim članovima ekoloških lanaca – mikroorganizmima zemljišta, mikroorganizmima vode, kao i na biljkama kao proizvođačima organske biomase. Lancima ishrane toksične hemikalije dospevaju do čoveka. Time se ugrožavaju genetička i specijska komponenta biodiverziteta. S obzirom da su ratna dejstva vođena u vreme polinacije biljaka, mrešćenja riba i parenja kopnenih životinja povećani su efekti direktnog remećenja populacione strukture vrsta.

Pored ostalih, ciljevi agresora bili su i zaštićena prirodna područja:

– Nacionalni park Kopaonik – 21 put;
– Nacionalni park Fruška gora – 21 put;
– Nacionalni park Šarplanina – 8 puta;
– Nacionalni park Tara (rezervat Pančićeve omorike);
– Područje Kučaja (predviđeno za nacionalni park) – 2 puta;
– Park prirode Grmija kod Prištine – 18 puta;
– Specijalni rezervat prirode Deliblatska peščara;
– Rezervat prirode Gazimestan kod Prištine (jedinstveno stanište retke i endemične
vrste – kosovskog božura i prostor od izuzetnog kulturno-istorijskog značaja) – 4 puta;
– Park prirode Palić kod Subotice – 3 puta;
– Predeo izuzetnih odlika Miruša kod Kline – 2 puta;
– Specijalni prirodni rezervat Koviljsko-petrovaradinski rit – više puta;
– Park prirode Vršačke planine – 2 puta;
– Park prirode Stara planina – 3 puta;
– Područje Prokletija (predviđeno za nacionalni park) – više puta;
– Područje Ovčarsko-kablarske klisure kod Čačka (planirano za zaštitu kao predeo
izuzetnih odlika i spomenička kulturno-istorijska celina sa 10 manastira) – više puta;
– Područje Zlatibora (predviđeno za zaštitu kao predeo izuzetnih odlika) – 5 puta;
– Područje Divčibara (predeo izuzetan po florističko - vegetacijskim i pejzažnim obeležjima i rekreativno turističko područje planirano za zaštitu u okviru kompleksa Valjevskih planina) – više puta;
– Područje planina Rudnik, Jastrebac, Besna kobila i Cer (planirana za zaštitu kao
parkovi prirode).

Najveće štete zabeležene su na Fruškoj gori i Kopaoniku. Pretpostavlja se da je na Frušku goru bačeno oko 400 projektila i 2 kontejnera kasetnih bombi. Registrovano je 103 kratera, dubokih između 7 i 12 metara, a širokih i do 60 metara. Tako je na Fruškoj gori uništeno 12,29 hektara šumskog zemljišta. Uništene su hrastove, grabove i bukove šume sa lipom starosti od 93-117 godina. Na mestima eksplozija uništen je kompletan živi svet. Šumsko drveće, žbunje i prizemni sloj zeljaste vegetacije je izlomljen i iščupan zajedno sa korenom. Usled silne detonacije prostor oko svakog kratera zatrpan je debelim slojem zemljišta.

Posledice bombardovanja na stanovništvo

Uzimajući u obzir navedene posledice uticaja bombardovanja na: atmosferu, vodotokove, zemljište i biodiverzitet, nije teško zaključiti da su iste imale i imaju indirektne i direktne uticaje na čoveka, odnosno stanovništvo. Opasne materije su dospele u vodu, vazduh, zemlju i ušli u lanac ishrane.⁶

U naučnoj stručnoj javnosti, posebno medicinskoj, vodi se otvorena polemika o posledicama bombardovanja na stanovništvo teritorije Republike Srbije.

Uzimajući u fokus uticaj OU, deo stručnjaka tvrdi da već godinama on uzima danak u Srbiji.

Njima u prilog ide i to što se sve više ljudi bori sa teškim bolestima, povećava se broj novoobolelih, ali i umrlih⁷. Od 2001. do 2010. godine stopa incidencije malignih tumora u Srbiji (broj novodijagnostikovanih slučajeva raka u definisanoj populaciji) rasla je dva odsto godišnje⁸. Ova stručna javnost je iznela podatak da je kod sistemskih tumora, leukemije i limfoma, stopa incidencije i mortaliteta naglo porasla 2006. godine (Čikarić, 2017).

Ovo se objašnjava na način što se u tom periodu završio prosečan latentni period⁹ za navedene bolesti u odnosu na bombardovanje, a to je sedam i po godina. Nakon 2006. godine, stopa incidencije porasla je za 59 odsto, a stopa mortaliteta je čak 118 odsto viša nego 2005. godine. Ovaj nagli skok, prema njihovim navodima, može da se tumači samo na način da je u životnu sredinu stanovništva, na kome je sprovedeno desetogodišnje istraživanje (oko pet i po miliona svih uzrasta i oba pola), stigao neki kancerogeni agens koji je imao kontinuirano štetno dejstvo (mesec, dva tri, četiri pet, ili celu godina (Jovanović, 2012).

Da li postoji i kojih je razmera direktna veza između povećanog broja malignih oboljenja u Srbiji, OU i drugih ekoloških akcidenata kao posledica agresije¹⁰, za konačnu ocenu ostaje da je potvrdi sud nauke.¹¹

Zaključak

NATO bombardovanjem Republike Srbije 1999. godine višestruko je prekršeno međunarodno ekološko pravo, prekršene su gotovo sve deklaracije i konvencije iz oblasti zaštite životne sredine. Na teritoriji Republike Srbije i šire vodio se rat koji po svojim efektima spada u hemijske i radiološke ratove. NATO alijansa je bombardovanjem ciljanih meta posredno izazivala efekte, po posledicama, veoma bliske efektima hemijskog rata, a primenom municije sa osiromašenim uranijumom doprinela je nastajanju efekata radiološkog udesa.

Mnoga opasna hemijska jedinjenja su dospela u vazduh, vodu i zemljište. U procesu kruženja materije i kroz lance ishrane mnoga od njih su dospela u žive organizme. Mnoga od tih jedinjenja imaju teratogeno, kancerogeno i mutageno dejstvo. Smatra se da će posledice ispoljavati na biljni i životinjski svet, ljude i ekosisteme u celini na različite načine i dugi niz godina.

Na osnovu utvrđenih i iznetih činjenica, dolazi se do generalnog zaključka da je Bombardovanjem višestruko narušena ekološka bezbednost građana Srbije, a po načinu vođenja i posledicama ima sve odlike ekološkog rata sa teškim efektima na lokalnom, regionalnom i globalnom nivou. Smatra se da je neophodno povezivanje naučnih resursa i multidisciplinarni naučni pristup u proceni posledica i efekata bombardovanja životnog okruženja kako Republike Srbije, tako i šire.

^{6 Opširnije, videti Damjanov, V., Vukićević, A., Grozdanov, J. 2001. Effects of Nato air-raids on human environment and health of the population of serbia, Environmental recovery of Yugoslavia, str. 357-365.}
^{7 Prema nalazima Gatti i Montanari (2004), ukoliko ispitanik potiče sa teritorije koja je bombardovana projektilima sa OU, ne može se isključiti prisustvo OU kao potencijalnog patogena, iako nije dokazano njegovo tkivno prisustvo.}
^{8 Poređenja radi, stopa rasta malignih bolesti od dva odsto u R. Srbiji gotovo tri puta je učestalija nego u svetu: kod nas se na 100.000 stanovnika registruje 5.500 obolelih od različitih vrsta karcinoma, a u svetu 2.000. Samo od leukemija smrtnost je od 2002. godine povećana za čak 139 odsto.}
^{9 Latentni period je vreme od momenta dejstva kancerogenog agensa do kliničke manifestacije tumora.
10 Mađarski naučnici (Busby i Morgan, 2006) saopštavaju povećanje OU u rezultatima merenja uzoraka vazduha u Velikoj Britaniji u toku nuklearnih udara u Persijskom zalivu 1992. Oni su saopštili i da je u toku bombardovanja ciljeva na Kosovu 1999. god. izmereno umereno povećanje radijacije na prostoru Mađarske.
11 U ovom slučaju bilo bi neophodno sprovesti proces procene ekološkog rizika u celini izazvanog Bombardovanjem, što podrazumeva i procenu rizika po ljudsko zdravlje, i na naučno zasnovanom principu doći do ukupne istine. Videti: Metodologija upravljana ekološkim rizikom i procena rizika; Procena rizika po čovekovo zdravlje, stanje i perspektive u Republici Srbiji, (Bakrač, S. 2012, 2017.}

Izvor: Vojno delo 7/2018 - MOD

ARHIVA PPNS