Botaničke bašte Srbije

Da li znate da na prostoru Republike Srbije postoje tri Botaničke bašte?

Botanička bašta „Jevremovac“

01 Botanička bašta Jevremovac Ekologija Kragujevac PRVI PRVI NA SKALI ^{Foto: Jevremovac}

Botanička bašta „Jevremovac“ nalazi se u srcu prestonice Republike Srbije, u gradu Beogradu. Na predlog akademika Josifa Pančića, a Odlukom Ministarstva prosvete Kraljevine Srbije, 1874. godine osnovana je Kraljevska botanička bašta u Beogradu. Kraljevska botanička bašta pripojena je Velikoj školi, preteči Beogradskog univerziteta. Prvi upravnik Bašte bio je profesor botanike na Velikoj školi i akademik Josif Pančić.

Kralj Milan će 1889. godine, zbog problema plavljenja i potrebe izmeštanja Bašte, svoje imanje u centru grada ustupiti državi za botaničku baštu. Jedini uslov je bio da se zarad uspomene na njegovog slavnog pretka Jevrema Obrenovića, koji je bio veliki ljubitelj prirode, bašta po njemu nazove „Jevremovac“ (Jovanović, Lakušić, 2006).

Najveći razvoj Botanička bašta „Jevremovac“ dostiže tridesetih godina 20. veka kada je upravnik bio srpski botaničar i akademik Nedeljko Košanin (Tatić, 1996).

U organizacionom smislu Botanička bašta je definisana kao Institut za Botaniku i Botanička bašta „Jevremovac“, Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Stoga je Botanička bašta i nastavna jedinica Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, naučna i kulturna baština Srbije, naučni centar botaničkih nauka, kao i središte Instituta za botaniku. Ona je i „zelena oaza“ i park koji se prostire na površini od 4,82ha u samom centru Beograda. Bašta obuhvata pored otvorenih i uređenih površina, staklenu baštu, herbarijum, biblioteku, laboratorije i administrativne prostorije Instituta za botaniku.

Dendrofloru Botaničke bašte čini oko 300 taksona drveća i žbunova (Jovanović, Lakušić, 2006) i oko 800 zeljastih vrsta domaćih, evropskih i egzotičnih predela. U staklenoj bašti se gaje tropske, subtropske i pustinjske biljke čiji se broj procenjuje na oko 1.000 različitih vrsta i koji varira tokom godine (Bjelić-Mesaroš, 2006).

Staklena bašta, koja je simbol i zaštitni znak Botaničke bašte, je izgrađena 1892. godine i uvrštena je u spomenike kulture grada Beograda i Republike Srbije (Bjelić-Mesaroš, 2006).

Stari staklenik 1892 Botanička bašta Jevremovac Ekologija Kragujevac PRVI PRVI NA SKALI
^{Foto: Stari staklenik iz 1892. godine ima status zaštićenog kulturnog dobra (izvor: Jevremovac)}

Jedna od vrednosti Instituta za botaniku i Botaničke bašte „Jevremovac“ je biblioteka osnovana 1853. godine i predstavlja jednu od najstarijih i najbogatijih biblioteka na ovim prostorima. Biblioteka broji preko 7.000 knjiga i preko 200 naučnih i stručnih časopisa.

Herbarijum Instituta za botaniku i Botaničke bašte „Jevremovac“ Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu predstavlja jednu od najznačajnih i najbogatijih herbarijumskih zbirki na području Jugoistočne Evrope. Herbarijum je formiran 1860. godine kada je profesor Josif Pančić svoju zbirku ustupio Velikoj školi u Beogradu, a obogaćivan je požrtvovanim radom mnogih poznatih botaničara (Vukojičić i sar, 2011). Do današnjih dana u herbaru je pohranjeno preko 250.000 herbarskih listova koji sadrže biljni materijal sakupljen na prostoru Balkanskog poluostrva, kao i veliki broj eksikata dobijenih razmenom sa drugim zemljama Evrope i sveta.

Herbarijum Instituta za botaniku i Botaničke bašte „Jevremovac“ Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu je pod međunarodnim kodom BEOU uključen u listu zvaničnih svetskih herbarijuma (Thiers, 2022). U njemu se nalazi i Pančićev herbarijum - Herbarium Pancicianum sa najznačajnijom kolekcijom biljaka 19. veka (Vukojičić i sar, 2011).

Početkom 2004. godine u okviru projekta “Japanese Garden In Belgrade” na području Bašte uređena je jedna parcela na kojoj je formiran mali vodotok, jezero, sa nekoliko vodopada i kaskada, kao i čajna kuća i most u duhu japanskog vrta.

U Botaničkoj bašti „Jevremovac“ posebna je pažnja posvećena "ex-situ" zaštiti retkih, endemičnih i ugroženih taksona flore Srbije i Balkanskog poluostrva. "Ex–situ" zaštita ugroženih biljaka podrazumeva niz aktivnih metoda i postupaka gajenja, razmnožavanja i očuvanja biljaka izvan njihovih prirodnih staništa.

Botančka bašta „Jevremovac“ veliku pažnju posvećuje brojnim edukativnim, prezentacionim, kulturnim i drugim programima ne samo za studente već i za sve druge posetioce. Po svom značaju ističu se aktivnosti sa decom i učenicima. Stoga Bašta predstavlja poznato i popularno središte brojnih posetilaca iz naše zemlje i celog sveta, i predstavlja značajan turistički centar grada Beograda i Srbije.

Kao celina izuzetnih prirodnih vrednosti Botanička bašta „Jevremovac“ je proglašena za Spomenik prirode od velikog značaja 1995. godine. Ukupan prostor Botaničke bašte „Jevremovac“ se nalazi u statusu zaštite kao Spomenik kulture grada Beograda, a stari staklenik iz 1892. godine ima status zaštićenog kulturnog dobra.

Autori teksta: *Snežana Branković, **Snežana Vukojčić, **Predrag Lazarević
*Univerzitet u Kragujevcu, Prirodno-matematički fakultet, Institut za biologiju i ekologiju
**Univerzitet u Beogradu, Biološki fakultet, Institut za botaniku i Botanička bašta „Jevremovac“

^Reference

^{Bjelić-Mesaroš, J.,(2005): Vodič kroz staru staklenu baštu. In: Jovanović S. (Ed.). Čudesni svet biljaka botaničke bašte “Jevremovac”, Biološki fakultet univerziteta u Beogradu, IP NNK International Beograd.}
^{Jovanović, S., Lakušić, D. (2006): Ugrožene biljke Srbije. Priručnik o zaštiti retkih i ugroženih biljaka Srbijeu Ex-situ uslovima Botaničke bašte „Jevremovac“. Institut za botaniku i Botanićka bašta „Jevremovac, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu.}
^{Tatić, B. (1996): Stota godišnjica Botaničke bašte “Jevremovac”. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd.}
^{Thiers, B. (2022) Index Herbariorum: A global directory of public herbaria and associated staff. New York Botanical Garden’s Virtual Herbarium. Available from: http: //sweetgum.nybg.org/ih/ (accessed 3 March 2022).}
^{Vukojičić, S. (1997): Analiza i revizija Pančićevog herbara kao osnove za istraživanja ugrožene flore Srbije. Magistarska teza, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu.}
^{Vukojičić, S., Lakušić, D., Jovanović, S., Marin, P.D., Tomović, G., Sabovljević, M., Šinžar-Sekulić, J., Veljić, M., Cvijan, M., Blaženčić, J., Stevanović, V. (2011): University of Belgrade Herbarium treasury of data and challenges for future research. On the occasion of the 150th anniversary of the University of Belgrade Herbarium (1860–2010). Botanica Serbica 35(2):163–178.}

Foto-prilozi

03 Botanička bašta Jevremovac Ekologija Kragujevac PRVI PRVI NA SKALI
^{Foto: 1) dr Snežana Vukojčić, rukovodilac Herbarijum Instituta za botaniku i Botaničke bašte „Jevremovac“ Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu; 2) Herbarijum Instituta za botaniku i Botaničke bašte „Jevremovac“ Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu; 3) Poseta studenata Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu Herbarijumu Instituta za botaniku i Botaničke bašte „Jevremovac“; 4) Herbarijumska presa u Herbarijum Instituta za botaniku i Botaničke bašte „Jevremovac“ Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu (fotografisala: Snežana Branković)}

04 Botanička bašta Jevremovac Ekologija Kragujevac PRVI PRVI NA SKALI ^{Foto: Gornji deo Botaničke bašte „Jevremovac“; Japanski vrt u Botaničkoj bašti „Jevremovac“ (fotografisala: Snežana Branković)}

Da li znate da se u Novom Sadu osniva Botanička bašta?

Botanička bašta u Novom Sadu

Na prostoru Petrovaradinske tvrđave na parceli površine 4,2ha planirano je da bude izgrađena Botanička bašta pri Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu.

Kompleks bašte biće formiran objedinjavanjem 16 postojećih parcela u jednu na kojoj se planiraju tri zone sa upravnom zgradom, botaničkom baštom sa izložbenim staklenikom i ekonomsko-proizvodnim delom namenjenim za istraživanje, proizvodnju i gajenje biljaka i dr.

Botanička bašta u Novom Sadu, kao specifična parkovska površina, imaće naučno-istaživačke, obrazovne, kulturne i estetske uloge. Pored ovih uloga Botanička bašta je planirana i kao prostor za očuvanje biljnog genofonda, istraživačka baza i prostor za odmor i rekreaciju.

Planom Botaničke bašte predviđeno je da na otvorenom prostoru botaničke bašte u izložbenom delu budu zastupljene zone četinara, biljaka ekstenzivnih i intenzivnih krovnih vrtova, terena, livadskih i ukrasnih trava, lekovitog bilja, autohtonih i drugih biljnih vrsta, kao i dva jezera sa akvatičnim biljkama i japanski vrt.

05 Botanička bašta Jevremovac Ekologija Kragujevac PRVI PRVI NA SKALI
^{Foto: Projekat botaničke bašte u Novom Sadu (izvor: NS uživo)}

Da li znate?

Prema Crvenoj knjizi Flore Srbije 1 - iščezli i krajnje ugroženi taksoni, sa područja grada Kragujevca isčezla je jedna vrsta sleza. Naš čuveni botaničar i akademik Josif Pančić je još davne 1876. godine na Metinom brdu (locus classicus) pronašao i opisao kragujevački slez (Althaea kragujevacensis Pančić). Ova lokalno endemična vrsta centralnog dela Srbije je rasla u živicama, međama i šikarama, na obodima šumaraka, na vlažnom zemljištu i nadmorskoj visini između 200 i 300 metara.

Širenjem gradskog područja Kragujevca staništa ove vrste su uništena, a samim tim je i ona isčezla. Kragujevački slez i brojne biljne i životinjske vrste netragom nestaju sa naše planete Zemlje pod pritiskom sve jačeg i beskrupuloznijeg dejstva i uticaja čoveka.

Da li je vreme za buđenje Čoveka već odavno proteklo ili gledamo u još poneko zrno peščanog sata koji nemilice ističe za ekološko buđenje?

06 Botanička bašta Jevremovac Ekologija Kragujevac PRVI PRVI NA SKALI
^{Foto: Tipski primerak kragujevačkog sleza (Althaea kragujevacensis Pančić) isčezle vrste iz svetskog genofonda u Pančićevom Herbarijumu (fotografisala: Snežana Branković)}

Da li znate da je čuveni botaničar i akademik Josif Pančić službovao i u Kragujevcu?

Rođen u hrvatskom primorju, podno severnih padina Velebita u ubogom selu Ugrine kod Bribira 1814. godine, Josif Pančić će preći dugačak i mukotrpan put do doktora na Medicinskom fakultetu u Pešti, profesora na Katedri jestastvenice i rektora na Velikoj školi, upravnika Botaničke bašte, narodnog poslanika i potpredsednika Narodne skupštine, dopisnog člana Mađarske akademije nauka, akademika i prvog predsednika Kraljevske srpske akademije nauka.

Svoje školovanje Josif Pančić započinje u Gospiću, a zatim preko riječke gimnazije i Više škole u Zagrebu 1832. godine dospeva na studije na Medicinskom fakultetu u Pešti. Doktorsku tezu pod nazivom Taxilogia botanica je odbranio 1842. godine na Medicinskom fakultetu. Iako je doktorirao na medicinskom fakultetu svojom doktorskom tezom je pokazao sklonost ka prirodnim naukama i botanici što svedoče i reči iz pisama koje je Pančić pisao iz vremena studija u Pešti... “I od prvog botaničkog kursa zavolim botaniku i rešim se za botaničara, te sam otpočeo živo botanizirati i sakupljati biljke oko Pešte i Budima, a docnije sam i lekcije davao nekim početnicima u Botanici“.

Josif Pančić, mladi lekar i doktor celokupne medicine, svoju lekarsku karijeru započinje u Rukbergu (Banat) gde u periodu 1844-1845. godine radi kao domaći lekar i dečji učitelj kod imućnih porodica u ovom malom rudarskom gradiću.

Poznanstvo sa Vukom Karadžićem i drugim viđenijim Srbima tog doba u Beču odigraće presudnu ulogu za Pančićev dolazak u poluoslobođenu Kneževinu Srbiju 1846. godine.

Prvo postavljenje Josifa Pančića kao lekara u Srbiji je bilo u Jagodini 1846. godine. U fabrici stakla u okolini Jagodine, u vlasništvu Avrama Petronijevića, popečitelja spoljnih dela, Pančić će raditi kao lekar sa zadatkom da suzbije zarazu dizenterije koja se pojavila među radnicima i njihovim porodicama.

Godine 1847. Pančić biva postavljen za kontraktualnog gradskog lekara druge klase i privremenog fizikusa Okruga jagodinskog. Te iste 1847. godine 12. novembra Pančić je premešten u Kragujevca za privremenog okružnog fizikusa prve klase i u Kragujevcu ostaje i radi kao lekar do 1853. godine.

Zanimljivo je da se Pančić za vreme svog boravka i službovanja u Kragujevcu 30. januara 1849. godine venčao sa Ljudmilom-Milkom, ćerkom barona Franca Kordona, inženjera koji je bio u službi „Visokog Praviteljstva Srbskog“.

Od dolaska u Srbiju maja 1846. godine do odlaska u Beograd 1853. godine Pančić radi kao lekar, da bi od 1853. godine svoju aktivnost nastavio kao profesor na novoustanovljenoj Katedri za jestastvenicu pri Liceju. Dalji plodan, sadržajan i uspešan život Josifa Pančića zaslužuje novo i celovitije „pisanije“ (Diklić, N. (1996): Život i delo srpskih naučnika. Biografije i bibliografije. Knjiga I, II odeljenje odbor za proučavanje života i rada naučnika u Srbiji i naučnika srpskog porekla, Srpska akademija nauka i umetnosti).

07 Botanička bašta Jevremovac Ekologija Kragujevac PRVI PRVI NA SKALI
^{Josif Pančić (1814-1888), srpski lekar, botaničar i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije (izvor: Vikipedija)}

Da li znate da se u Srbiji nalazi jedna od najvećih botaničkih bašti na Balkanskom poluostrvu?

Botanička bašta u Kragujevcu se nalazi u sklopu Spomen-parka "Kragujevački oktobar", zauzima prostor od 18,4 hektara i predstavlja najveću botaničku baštu na Balkanskom poluostrvu.

U narednoj objavi detaljno o Botaničkoj bašti u Kragujevcu...

Priredila prof. dr Snežana Branković sa kolegama
Obradio: Dejan Milošević

BOTANIČKA BAŠTA KRAGUJEVAC SAJT, FB STRANA, INSTAGRAM
EKOLOGIJA KRAGUJEVAC - EKOLUMNA

Dobitnici priznanja Zeleni list iz Kragujevca, Botanička bašta i udruženje PRVI PRVI NA SKALI započeli su saradnju, najpre u internet okruženju. Javnosti će predstavljati zajedničko stvaranje Ekolumne na sajtu Ekologija Kragujevac i na portalu udruženja.

UPOZNAJ PRIRODU DA BI JE VIŠE VOLEO