Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje (1912-1918)

STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković

1. DEO: UVOD

2. DEO: KRATKA ISTORIJA VOJNIČKIH GROBALJA U SVETU I U SRBIJI

3. DEO: VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVCU U XIX I POČETKOM XX VEKA

4. DEO: RATOVI ZA OSLOBOĐENJE I UJEDINJENJE (1912-1918)

Vojničko groblje u Šumaricama se značajno uvećava tokom balkanskih ratova (8. oktobar 1912 – 31. jul 1913), najpre protiv Osmanskog carstva, a potom protiv Bugarske, kada se veliki broj ranjenika iznova smešta u kragujevačku Vojnu bolnicu. Ponovo je i veliko zdanje Gimnazije moralo da se pretvori u sanitetski stacionar, sa čak 400 bolničkih kreveta. Za sve vreme trajanja balkanskih ratova Gimnazija je radila kao škola samo u maju i junu 1913.¹⁴¹ Oktobra 1912. u gradu je formirana i bolnica Crvenog krsta (u Gušićevoj zadužbini, u kojoj su bile smeštene Viša ženska i Učiteljska škola¹⁴²), sa 120 kreveta, nad kojom je vrlo brzo upravljanje preuzela vojska.¹⁴³ Zbog velikog broja smrtnih slučajeva vojnici su neretko sahranjivani u masovnim grobnicama (jedna raka za više osoba), a ogroman broj ranjenika opteretio je Kragujevac, posebno za vreme Drugog balkanskog rata: „Ranjenika je bilo dosta, ali tek 1913. god. kada su nas napali Bugari, tražeći celu Makedoniju, koju su Srbi već bili oslobodili i čak bili poslali dosta naše vojnike u pomoć Bugarima da osvoje Jedrene od Turaka. Bugari su želeli za sebe Bitolj i Prilep. Napali su nas tako snažno, na Bregalnici, da je srpska vojska imala mrtvih i ranjenih od Bugara više nego što ih je imala od Turaka. Ranjenih vojnika bilo je tako mnogo da je i kragujevačka gimnazija morala da se pretvori u bolnicu”.¹⁴⁴

Budući da matična vojna evidencija sahranjenih lica na Vojničkom groblju nije sačuvana, ne možemo znati koliko je osoba pokopano u Šumaricama za vreme balkanskih ratova i neposredno nakon njih, ali je taj broj svakako dosezao više stotina. Sačuvani nadgrobnici, upisi u crkvenim maticama i elaborat profesora Momčila Marinkovića (1963) pružaju podatke za svega 17 vojnika sahranjenih tokom navedenog perioda. Osim toga, projektom Ministarstva odbrane Republike Srbije o popisu vojnih i civilnih gubitaka Kraljevine Srbije u ljudstvu u Prvom svetskom ratu, realizovanom od strane Vojnog arhiva od 2013. do 2018, a publikovanom u štampanom i digitalnom obliku 2019. godine, evidentirana su 322.778 lica, među kojima i oko hiljadu preminulih tokom balkanskih ratova, od čega 11 sahranjenih na kragujevačkom Vojničkom groblju. Zajednički gledano, reč je o sledećim osobama (spisak nastavljamo kod poslednjeg upisa iz mirnodopskog perioda 1912. godine):

789. Jakov (Vladimira) Lazić – vojnik 4. čete 4. bataljona 10. puka II poziva; star 40 godina, umro tokom ratne 1912. godine¹⁴⁵
790. Radojica Gajić – vojnik profesionalne kolone Dunavske divizije II poziva; star 38 godina, umro tokom ratne 1912. godine¹⁴⁶
791. Mikailo Dacković – vojnik 5. puka I poziva Drinske divizije; star 27 godina, umro decembra 1912. od rana zadobijenih u ratu sa Turcima¹⁴⁷
792. Jon Đ. Balucić iz Mokranja (Negotin) – vojnik; star 32 godine, umro 05/18.12.1912.¹⁴⁸
793. Novica Lopušina iz Retkocera (Medveđa) – dobrovoljac; star 62 godine, umro 25.12.1912/07.01.1913. od iznemoglosti zbog rana zadobijenih u ratu sa Turcima; opelo održao sveštenik Radovan Dimitrijević¹⁴⁹
794. Vladimir (prezime nepoznato) – redov-vojnik 2. čete 3. bataljona 1. puka I poziva; umro 30.12.1912/12.01.1913. u Šumadijskoj stalnoj vojnoj bolnici od rana zadobijenih u ratu sa Turcima¹⁵⁰
795. Nikola Švabić – vojnik 2. čete 2. bataljona 8. pešadijskog puka I poziva; star 24 godina, umro 12/25.01.1913.¹⁵¹
796. Milosav Perić¹⁵² iz Male Bresnice (Kučevo) – vojnik 2. čete 3. bataljona 18. puka; umro 03/16.03.1913.
797. Božo Baltić iz Trudelja (Gornji Milanovac) – vojnik I poziva; star 25 godina, umro 10/23.05.1913.
798. Milutin Antonić iz Vukone (Ljig) – vojnik vozar I poziva; star 33 godine, umro 06/19.06.1913.
799. Miodrag Kostović iz Ratine (Kraljevo) – podnarednik 2. čete 3. bataljona 19. puka; star 22 godine, umro 23.06/06.07.1913. od ranjavanja na Drenku (Severna Makedonija) u ratu sa Bugarima
800. Ivan Petrović-Bekutić iz Jančića (Čačak) – podnarednik; umro 30.06/13.07.1913.
801. Živko (Vojislava) Obradović¹⁵³ – vojnik 5. bataljona 2. divizije 4. artiljerijskog puka; star 25 godina, umro juna ili jula 1913.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojničko groblje u Šumaricama Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918 prilog 12
^{Prilog 12: Ispred Rezervne vojne bolnice „Crveni krst” u Kragujevcu, 30. marta 1913.}

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojničko groblje u Šumaricama Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918 prilog 13
^{Prilog 13: Starešine saniteta Šumadijske divizije, aprila 1913.}

802. Živojin (Janićijev) Nevesić – vojnik 1. čete 1. bataljona 11. pešadijskog puka I poziva; umro tokom ratne 1913. godine
803. Milosav Vasiljević – vojnik 11. pešadijskog puka III poziva; star 43 godina, umro tokom ratne 1913. godine
804. Mladen Vukićević – redov-vojnik Zanatlijske čete 2. bataljona 15. pešadijskog puka; star 38 godina, umro tokom ratne 1913. godine od tifusa
805. Dragutin Stoiljković – bolničar Šumadijske divizije; star 22 godine, umro tokom ratne 1913. godine
806. Milutin Vasiljević iz Bošnjanovića (Ljig) – vojnik 3. čete 3. bataljona 5. puka Drinske divizije; umro 1913. od rana zadobijenih u ratu sa Bugarima¹⁵⁴
807. Novak Ilić¹⁵⁵ iz Kruševca – redov Artiljerijske pokretne radionice I poziva; star 28 godina, umro 09/22.08.1913. od kolere; opelo održao kragujevački paroh Ilija Vlajić¹⁵⁶
808. Tasa Pavlović iz Kragujevca – preduzimač; star 64 godine, umro 16/29.08.1913. od azijatske kolere; opelo održao kragujevački paroh Mihailo Jakovljević¹⁵⁷
809. Jovan Mitić iz Kragujevca – radnik Pirotehnike; star 35 godina, umro 17/30.08.1913. od kolere; opelo nije održano
810. Vuk Sredović – vojnik profesionalne kolone Šumadijske divizije I poziva; star 30 godina, umro 17/30.08.1913. od kolere¹⁵⁸
811. Danica Leovac – supruga Riste Leovca, pešadijskog majora iz Kragujevca; stara 41 godinu, umrla 18/31.08.1913. od nepoznatog uzroka (najverovatnije od kolere); opelo održao sveštenik Radovan Dimitrijević ¹⁵⁹
812. Milovan Đoković iz Ljubića (Knić) – vojnik III poziva; star 44 godine, umro 20.08/02.09.1913.¹⁶⁰
813. Aleksandra Bogosavljević – supruga Đorđa Bogosavljevića, kafedžije iz Kragujevca; stara 48 godina, umrla 22.08/04.09.1913. od azijatske kolere; opelo održao kragujevački paroh Dimitrije Stevanović¹⁶¹
814. Mihailo Kovačević iz Dučalovića (Lučani) – vojnik stalnog kadra 3. baterije 1. divizije 4. artiljerijskog puka; star 22 godine, umro od bolesti 28.08/10.09.1913.¹⁶²
815. Ljutica (Životin) Lukić – vojnik Vojne stanice u Kragujevcu; star 40 godina, poginuo septembra ili oktobra 1913.¹⁶³
816. Ostoja Pavlović iz Gornje Bukovice (Valjevo) – vojnik II poziva; star 35 godina, umro 28.10/10.11.1913.¹⁶⁴

Pitanje koje se prvo nameće nastaje iz dileme – zašto je tokom 1912- 1913. godine u maticama umrlih kragujevačkih crkava upisano samo šest lica sahranjenih na Vojničkom groblju (budući da je Crkva prestala sa tom vrstom evidencije desetak godina ranije), a posebno – zašto su na Vojničkom groblju pokopani civili, među kojima i dve žene (Danica Leovac i Aleksandra Bogosavljević)? To su, prema raspoloživim podacima, uz vojnika Stojanku Dimković (vidi upis br. 843) jedine ženske osobe čiji su posmrtni ostaci locirani na Vojničkom groblju. Pomenuli smo ranije da su do 1912, od civila, na šumaričkom groblju sahranjena samo dva robijaša i jedan radnik kragujevačke vojne fabrike. Odgovori možda leže u uzroku smrti. Naime, sa izuzetkom Novice Lopušine, koji je umro na prelazu 1912/1913. od ratnih rana, i za koga ne znamo zašto je ubeležen u crkvenim knjigama, svi ostali upisani su preminuli avgusta 1913. od kolere. Pošto se kod dva upisa bliže pojašnjava da je reč o „azijatskoj koleri”, u pitanju je bila tzv. Šesta pandemija kolere, koja se krajem XIX veka pojavila u Indiji, a koja se potom proširila, između ostalog, i do istočne Evrope. Svoj zenit dostigla je prve decenije XX veka, ali je u pojedinačnim slučajevima, tzv. „džepovima”, trajala sve do 1923. godine. Očigledno se jedan od takvih izolovanih slučajeva desio u Kragujevcu avgusta 1913, pa je vanredna situacija iziskivala potrebu sahranjivanja jednog dela (možda i svih) preminulih lica od ove bolesti na nešto izolovanije Vojničko groblje u Šumaricama, umesto na centralno Varoško groblje u gradu. To bi bio mogući odgovor na gore navedene dileme.

I, dok su se još vidale rane balkanskih ratova, usledio je novi sukob, ovoga puta svetskih razmera. Strahote Velikog rata (1914-1918) nisu zaobišle ni Kragujevac, naprotiv. Grad koji je nakon tragedije oktobra 1941. postao streljani grad, bio je okružen grobovima i 1914-1915. godine. Prednost geografske pozicije Kragujevca, utvrđena još u njegovom prestoničkom periodu (1818-1841), došla je do izražaja i za vreme Prvog svetskog rata. Povoljan strateški položaj u centru Šumadije, kao i relativna udaljenost od prvih linija fronta, presudno su uticali da grad na Lepenici postane jedan od najbitnijih centara državnih, vojnih i sanitetskih vlasti tokom 1914. i 1915. Međutim, za razliku od balkanskih ratova, gde se vojevalo van granica tadašnje države – u toku Prvog svetskog rata branio se kućni prag, pa su i stradanja bila nesrazmerno veća. Usled velikih bitaka (posebno na Ceru i Kolubari), tokom tri austrougarske ofanzive na Srbiju od avgusta do decembra 1914, Okružna i Stalna vojna bolnica u Kragujevcu bile su nedovoljne za prijem ogromnog broja ranjenika, kako srpskih, tako i zarobljenih austrougarskih. Početkom rata u zgradi Prve muške gimnazije formirana je bolnica kragujevačkog Ženskog društva, a ubrzo potom još rezervnih vojnih bolnica – ukupno osam. Već 25. septembra u svim kragujevačkim bolnicama je ležalo 3.924 ljudi, od čega 3.691 ranjenika i 233 bolesnika, sa još 387 slobodnih postelja.¹⁶⁵ U tom periodu u Kragujevcu je boravio i dr Lazar Genčić, načelnik saniteta Vrhovne komande i dugogodišnji upravnik Šumadijske stalne vojne bolnice¹⁶⁶. Kao i ranije, sem oficira i retkih slučajeva pokopa vojnika u rodnom mestu, svi vojnici preminuli u nekoj od bolnica sahranjivani su na Vojničkom groblju u Šumaricama, koje se za kratko vreme udvostručilo.

Taman kada je neprijatelj odbačen preko Save, Dunava i Drine, i kada je oružje privremeno utihnulo, nad državom se nadvila nova tragedija: krajem 1914. Srbiju je zahvatila velika epidemija tifusa¹⁶⁷, koja je u Kragujevac stigla sa dolaskom ogromnog broja ranjenih vojnika. Bolnice pune ranjenika uskoro su počele da preplavljuju tifusni bolesnici. Čitav grad bio je obuzet bolešću i pretvorio se u veliku poljsku bolnicu. Mnoštvo ranjenih i obolelih bilo je po ulicama, dok su zbog manjka kreveta brojni pacijenti u bolnicama morali da spavaju na podu. Snabdevanje se teško probijalo, nastupio je deficit medicinskog osoblja, većina naroda bila je nedovoljno zdravstveno prosvećena, a stigla je i zima, tako da su okolnosti bile više nego dramatične. Jedan od najzaslužnijih boraca protiv epidemije tifusa, dr Dimitrije Antić, tokom 1915. upravnik Prve rezervne vojne bolnice (najveće rezervne bolnice u Kragujevcu i najveće tifusne bolnice u Srbiji)¹⁶⁸, svedoči o tim okolnostima: „Po nečistim sobama, hodnicima i stepenicama ležahu na golom patosu teški bolesni vojnici u vojničkom odelu, nečisti, puni vašiju, zbijeni jedan uz drugoga, da im čovek ne može prići. Jauk, zapomaganje, uzdisanje, poslednji ropac – dopirahu iz daljine do ušiju! Dakle, moradoh primiti bolnicu sa nekoliko stotina teških bolesnika, a bez kreveta, bez posteljnih stvari, bez rublja, bez dezinfekcionih sredstava, bez lekova, bez lekarskih instrumenata, pa i bez brizgalica za davanje kamforskih i dr. injekcija, bez dovoljnog broja lekara i bolničara, bez pribora za kuvanje i razdavanje hrane! Pri tom, svakim danom pridolažahu transporti novih bolesnika.” „U jeku epidemije pegavca viđala se svakog dana jezovita slika: u običnim otvorenim kolima gomila mrtvaca jedan preko drugog, nepokriveni, sprovođeni su kroz varoš od mesta gde su umrli na groblje.”¹⁶⁹ Ovim sećanjima dr Antića, koji je i sam bio zaražen pegavim tifusom, i preživeo, možemo još dodati beleške britanske humanitarke Mejbel Sinkler Stobart, upravnice poljske Bolnice Stobart u Kragujevcu iz iste (1915) godine: „Nekoliko stotina metara iza našeg logora četiri stotine svežih grobova žrtava tifusa svedočili su koliko je opaka ova bolest u ovom gradu.” „Čudno, ljudi nisu znali za opasnost od infekcije..., dolazili bi i sedeli na krevetima obolelih..., a onda otišli kući i pridružili se svojim porodicama. Nije nikakvo čudo da su epidemije harale zemljom.”¹⁷⁰

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojničko groblje u Šumaricama Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918 prilog 14
^{Prilog 14: Enterijer i osoblje jedne od kragujevačkih vojnih bolnica, novembra 1914.}

Kao centar borbe protiv epidemije pegavog tifusa Kragujevac privlači i veliki broj stranih medicinskih misija. Prvo je 6. septembra 1914. stigla misija grčkog Crvenog krsta na čelu sa dr Nikolaosom Trikorfosom, koju je pratila šestočlana lekarska misija predvođena dr Vasilijem Nomikosom, a za njima i treća grčka sanitetska ekipa. Iz Rusije su u grad stigli pripadnici Petrogradskog slovenskog dobrotvornog društva, pod vođstvom dr Nikolaja Ivanoviča Sičeva, da bi sredinom septembra samostalno došla Švajcarkinja Katarina Klara Šturceneger, još jedan pregalac Crvenog krsta. Ipak, najveća pomoć pristigla je 1915. godine, i to iz Velike Britanije. Najpre se pojavila Bolnica škotskih žena (januar), predvođena dr Eleonorom Solto, pa dr Elsi Inglis. Njih sledi pomenuta Bolnica Stobart (april), poznata i kao Bolnica pod šatorima (zbog velikog broja šatora u kojima su negovani bolesnici), na čelu sa dr Mejbel Sinkler Stobart, kao i britanska vojno-sanitetska misija koju su činili infektolog Vilijam Hanter, epidemilolog Džon Stamers, jedan bakteriolog i 22 lekara. Hanter i Stamers odgovorni su za izradu čuvenog „srpskog bureta”, koje se, kao sredstvo za dezinfekciju i uništavanje vaši, veoma efikasno koristilo u borbi protiv tifusa.¹⁷¹ Došla je i dr Elizabet Ros, koja je na vrhuncu epidemije stigla u Srbiju iz Persije, medicinska sestra Hana Džesi Hankin-Hardi, predsednica Lige srpskih žena, koja se u Kragujevcu pojavila sa medicinskim iskustvom iz Južne Afrike, kao i druge humanitarke koje su požrtvovano pomagale pacijentima. Pored njih, moramo pomenuti i francusku misiju koja je stigla u Šumadiju marta 1915, na čelu sa majorom dr Petijem, zadužena za okolinu Kragujevca, kao i veliki broj austrougarskih lekara i medicinskog osoblja koji su nakon zarobljavanja priključeni srpskom vojnom sanitetu.¹⁷² Jedan od austrougarskih lekara čak se od maja 1915. nalazio na čelu Stalne vojne bolnice u Kragujevcu (njegovo ime, nažalost, nije sačuvano), previjajući u najtežim danima, po svedočenjima, i po 500 ranjenika na dan!¹⁷³

Uprkos požrtvovanju čitavog medicinskog osoblja, domaćeg i stranog, epidemija tifusa ostavila je katastrofalne posledice u Srbiji, u vidu smrti oko 150.000 ljudi. Tokom zenita epidemije (januar-mart 1915) u Kragujevcu je dnevno umiralo 5-20 bolesnika, pa čak i 24 (najveći zabeleženi broj, 28. januara i 22. marta).¹⁷⁴ Od početka ratnih dejstava, pa do potpunog nestanka tifusa, tj. od avgusta 1914. do oktobra 1915, u svim bolnicama Kragujevačkog garnizona umrlo je 3.449 vojnika, od čega 1.811 od zaraznih bolesti (tifusa i dizenterije).¹⁷⁵ Živote su izgubili i brojni lekari i medicinari. Od srpskih lekara u Kragujevcu su od tifusa preminuli dr Ilija Kolović (narodni poslanik i upravnik Četvrte rezervne vojne bolnice), dr Borislav Bora Radosavljević (upravnik Šeste rezervne vojne bolnice), dr Nikola Velimirović (lekar Druge rezervne vojne bolnice) i dr Živojin Stojadinović (lični lekar vojvode Radomira Putnika). Od stranih lekara – dr Robert Ridli iz Londona (jedini umro od dizenterije), dr Hanzel Levin iz Osijeka (austrougarski ratni zarobljenik) i dr Elizabet Ros iz Londona. Takođe je nastradalo i 12 srpskih medicinara, uključujući Vojislava Bojovića, sina vojvode Petra Bojovića, i Zorku Jovanović, prvu preminulu medicinsku sestru, kao i pet britanskih bolničarki – Mejbel Dirmer, Margaretu Frejzer, Lornu Feris, Lujzu Džordan i Agnesu Majnšel.¹⁷⁶

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojničko groblje u Šumaricama Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918 prilog 15
^{Prilog 15: Spomenička obeležja na Varoškom groblju u Kragujevcu, gde su sahranjene dr Elizabet Ros i medicinske sestre Mejbel Dirmer i Lorna Feris}

Međutim, ni to nije bio kraj. Samo par meseci nakon što je utihnula epidemija tifusa, 5. oktobra 1915. usledila je nova, sada Trojna ofanziva Centralnih sila (Nemačke, Austrougarske i Bugarske) na Kraljevinu Srbiju, koja je završena okupacijom zemlje i povlačenjem srpske vojske i brojnih civila preko Albanije u Grčku (događaj poznat kao Albanska golgota). Okrenuta frontovima i vođama, naša istoriografija nije imala mnogo sluha za ono što se događalo u pozadini, gde su se, predvođene lekarima, odvijale podjednako važne bitke za spas života na desetine hiljada ranjenika i obolelih, i gde su se dešavala podjednaka junaštva, patriotska i čovekoljubna. Heroji tih bitaka su najčešće ostajali nevidljivi za javnost: „Junaštva, koja su Srpski lekari u ratovima za Oslobođenje i Ujedinjenje pokazali, nečuvena su i nemaju primera u istoriji čovečanstva. A, da li su im pozvani faktori dali dokaza priznanja za njihovo nadčovečansko požrtvovanje? Koliko je drugih oficira, malo ili nikako ranjenih, dobilo u znak priznanja Karađorđevu Zvezdu s mačevima? A čija prsa od pegavca teško ranjenih lekara krasi takvo odlikovanje? Nijedno! Da ne diram radije u još ranjavije i bolnije mesto: u stvaranje sada velike države naše za žene i decu od pegavca na bojnom polju dostojno palih lekara!ˮ¹⁷⁷

Upravo svedočenja tih „zaboravljenih junaka” izuzetno su dragocena za neposredno upoznavanje sa tragedijom koja se odvijala u Kragujevcu tokom 1914. i 1915. godine, ali i u čitavoj Srbiji, a time i sa surovošću i besmislom rata. Navešćemo samo neka od njih, iz pera britanskih bolničarki. „Jednostavno mi je vruće i osećam se slabo i plačljivo, i s vremena na vreme se rasplačem u toku dana i noći. Moja milijarna groznica se lepi za ćebad (šta bih dala za čaršafe!) i kosa mi je vlažna i ućebana, i ne osećam se lepo, ni kao heroj niti kao bilo šta drugo... Sve ovo zvuči otrcano, ali danas si ili Hrist ili Kičener.¹⁷⁸ Kakvu šansu bi Hrist imao danas? Raspeće bi bila nežna smrt za tako opasnog ludaka.”¹⁷⁹ „Zaista je strašno videti te jadne ljude! Većina ih je ostala bez nogu i stopala; zbog promrzlina, na stotine ljudi je izgubilo prste na nogama, pa i čitava stopala. Jedan siroti mladić od samo dvadeset dve godine izgubio je oba stopala; često me zove da bi mi pokazao svoja dva patrljka. Bio bi pravi blagoslov da su neki od ovih jadnih ljudi ostali na mestu mrtvi, umesto što sada ovako pate. Većina ih deluje srećno, i to zato što neće morati da idu da se ponovo bore.”¹⁸⁰ „Jedan pametan momčić od oko osamnaest godina imao je toliko povređenu ruku da su doktori hteli da mu je amputiraju. Dečak je to odbio. Strani doktor mora imati dozvolu pacijenata. Plašeći se za mladićev život, doktor je rekao prevodiocu: ’Kaži mu da će umreti ako nam ne dozvoli da je odsečemo’. Mladić je bez promene izraza na licu rekao: ’U tom slučaju ću umreti’!”¹⁸¹

Slična poput prethodnih, ali detaljnija kragujevačka priča Katarine Šturceneger, ratnog izveštača i aktivistkinje švajcarskog Crvenog krsta, posebno je upečatljiva, pa je prenosimo u celini: „Jedan pacijent, Austrijanac, koji je tek pre nekoliko dana operisan, dobio je visoku temperaturu. Da bi mu spasli nogu, napravljen je poslednji hirurški zahvat. Međutim, pošto je ponovo dobio visoku temperaturu, strahovalo se od najgoreg i tako je ponovo brzo prebačen u previjalište, kako bi ga dr Sondemajer¹⁸² lično pregledao; bilo je to uveče oko 8 sati. Posle nekog vremena mi je ovaj rekao, i pri tome su mu se oči zasuzile: ’Tu se više ništa ne može učiniti; moramo da uradimo ono poslednje.’ I okrenuvši se pacijentu, nastavio je očinskim glasom: ’Slušaj, moramo ti odseći nogu, ako želiš dalje da živiš.’ Pacijent je ćutao. ’Jesi li čuo šta sam rekao, moramo da ti skinemo nogu’, ponovio je lekar. ’Ali, gospodine doktore, vi se zacelo samo šalite’, rekao je sada pacijent. ’Ne, dragi moj, kod tako ozbiljnih stvari se mi ne šalimo.’ ’Ali, gospodine doktore, ja sam onda posle toga bogalj!’, viknuo je sada jadni čovek; ’Onda ću radije hiljadu puta da umrem nego da za života budem bogalj!’ ’Pa, dobro, kako hoćeš. Mi Srbi nikoga ne prisiljavamo na amputaciju; ali ako imaš oca ili majku, ili bilo koga koga voliš, onda bi ipak još jednom celu stvar trebalo dobro da promisliš.’ ’Dobro, razmisliću.’ – ’Ali, to mora da bude odmah, odmah, jer bi sutra moglo da bude kasno!’ – ’Ali, gospodine doktore, to je posve nemoguće’, i na oči su mu navrle krupne suze, ’sutra ću reći šta sam odlučio, sada ne mogu; o, pustite me da razmislim do sutra’, molio je doktora. ’No, dobro, kako hoćeš, naterati te ne možemo.’ Dva minuta kasnije je ovaj jadnik ponovo bio u svom krevetu. Ja sam ga još jednom obišla. ’Gospođice’, rekao mi je, ’hoću li stvarno umreti, ako ne dam da mi odseku nogu?’ – ’Teško da bi drugačije mogao da vam bude spasen život, tako mi je rekao lekar, koga svakog puta zaboli srce kada mora da donese takvu odluku i mora da amputira.’ Ponovo su potekle krupne suze niz njegovo bledo lice – nemo je dugo zurio ispred sebe – onda se ponovo okrenuo meni i drhtavim glasom rekao: ’Vidite, draga gospođice, stvar stoji, naime, ovako: Ja kod kuće imam devojku koju volim i ako se vratim kao bogalj, više me neće hteti – a to – to – to ne bih mogao da podnesem!’ Jecajući je zabio svoje lice u jastuk. Blago sam ga pomilovala preko njegove znojem ovlažene kose i umirujući mu rekla: ’Ne, dragi moj prijatelju, tu ste sigurno u zabludi! Ako vaša devojka ima dobro srce, onda će vas tek pogotovo voleti, duplo će vas voleti, jer u tom slučaju zaslužujete duplu ljubav.’ ’Da li vi u to verujete?’, upitao je i podigao glavu s jastuka. ’Da, ja u to verujem’, odgovorila sam odlučno. ’Pa dobro, onda ću možda sada moći da spavam – i sutra ćete dobiti odgovor.’ Na to se okrenuo na stranu. Još sam mu namestila jastuk, ostala kod njega dok nije zaspao i onda sam izašla; jer za noćnu službu su tu uvek muški bolničari. Rano ujutru sam ga ponovo obišla. Nasmešio mi se kada me ugledao. ’Danas sam sasvim dobro, radite sa mnom šta hoćete; ja bih ipak da istanem u životu; dakle, mogu da dođu po mene, samo bih još pre toga da napišem pismo mojoj majci; molim vas, dajte mi hartiju, pero i mastilo.’ – ’Da, odmah, odmah’, i brzo sam se udaljila i otrčala do gospođe dr Vučetić; jer nešto mi je kod bolesnika delovalo čudno. Brzo mu je data jedna injekcija, kao neka vrsta okrepljenja pre operacije, rekli smo mu – ali minutu kasnije, upravo kada sam mu pružala hartiju i mastilo, sklopio je oči, pao je nauznak i samo je prošaptao: ’Majko’ i – bio je mrtav... Potreseni smo stajali pored njega. Drugari koji su delili s njim sobu, Austrijanci i Srbi, prilazili su, jedan za drugim: svaki je sklopljenih ruku stajao pred njegovim krevetom; jedan mu je u ruku tutnuo zapaljenu sveću – i zatim su se, posle kratke molitve, tiho udaljili. I ja sam se tiho povukla u moju sobu i napisala pismo njegovoj majci. Bilo je to jedno od najbolnijih pisama koje sam napisala u životu. Majka je primila moje redove. U svom očajanju smrtno ranjenog materinskog srca pisala mi je: ’O, moj sin, moj sin! On je bio moj najbolji, moj najdraži!’ Prokleti rat. A mene je blagoslovila. To je samo jedna od hiljadu slika koje svedoče i govore o istom.”¹⁸³

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojničko groblje u Šumaricama Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918 prilog 16
^{Prilog 16: Intervencija prvog upravnika Prve rezervne vojne bolnice u Kragujevcu dr Nikole Vučetića (levo) i Katarine Šturceneger (desno), krajem 1914.}

Kao što smo ranije istakli, sem oficira i malobrojnih vojnika čije su porodice dobile dozvolu za preuzimanje njihovih posmrtnih ostataka, svi drugi vojnici preminuli tokom ovih tragičnih dešavanja pokopani su na Vojničkom groblju u Šumaricama, dok su civili sahranjivani na građanskim grobljima (mada je bilo obostranih izuzetaka, kao i kod lečenja u civilnim/vojnim bolnicama). S obzirom na to da protokoli umrlih vojnika u Kragujevcu tokom Prvog svetskog rata nisu sačuvani, ne možemo znati tačan broj sahranjenih lica u Šumaricama u tom periodu. Ipak, posleratna dokumentacija Ministarstva pravde Kraljevine Jugoslavije (kojoj ćemo kasnije posvetiti detaljnu pažnju) ukazuje da je od početka rata 28. jula 1914, pa do okupacije Kragujevca 1. novembra 1915, na Vojničkom groblju sahranjeno preko 3.500 vojnika – srpskih i austrougarskih. Ovi podaci se u velikoj meri podudaraju sa ranije iznetom brojkom od 3.449 vojnika preminulih u bolnicama Kragujevačkog garnizona do oktobra 1915, odnosno do početka Trojne ofanzive Centralnih sila na Srbiju. Njima treba dodati i vojnike koji su umrli u Kragujevcu tokom oktobra 1915, bilo u bolnicama kao ranjenici sa fronta¹⁸⁴, bilo tokom borbi u okolini grada – čime cifra prelazi pomenuti broj od 3.500 pokopanih vojnika do 1. novembra 1915. Samim tim, jasno je da se kragujevačko Vojničko groblje, koje je do tada svakako imalo preko 1.000 sahranjenih lica, za svega 15 meseci utrostručilo, postavši najveće vojničko groblje u Srbiji.

Usled visoke stope mortaliteta većina vojnika sahranjivana je u masovnim grobnicama, sa zajedničkim drvenim krstom i brojevima kao oznakom umesto imena: „Prošetala sam sa dva doktora do obližnjeg groblja. Tamo je na hiljade malih drvenih krstača na mestima gde su Srbi pali u poslednjoj bici, takođe i onih koji su umrli od tifusa. Austrijski zatvorenici kopaju redove i redove novih grobova. Mrtvi se ne sahranjuju u kovčezima; ima nekoliko praznih kovčega koji leže okolo. Na mnogim krstačama ispisano je po nekoliko brojeva, što znači da ih je mnogo sahranjeno u istom grobu, po četvoro ili šestoro.”¹⁸⁵ Veliki broj pokopa- nih vojnika ostavljao je utisak da je cifra stradalih znatno veća: „Otišla sam do groblja. Neverovatno je da je od novembra 1914. nastalo preko 11.000 grobova, i to samo vojničkih; na svakom grobu je obična drvena krstača, a u njemu – po četiri tela.”¹⁸⁶

Nekoliko svedočanstva živopisno oslikavaju događaje na samom groblju: „Popodne smo saznale da će biti neka sahrana, potom smo čule jauke u daljini; obukle smo se i otišle na groblje. Naišle smo na kolonu od oko dvadeset žena, sa puno barjaka i korpi sa hranom. Preminuli za kojim su žalile umro je pre četrdeset dana, tako da je ovo bilo samo podušje. Kada smo stigle do groblja, žene su naslonile barjake na drvo, kleknule oko groba i počele da kukaju i gorko plaču. Onda su zapalile sveće i stavile ih na grob. Otpakovale su korpe i spustile table sa hranom preko celog groba – hleb, pirinač, krastavac isečen na komade, trešnje, teglice sa džemom, luk, male čaše sa vinom i bokale sa vodom. Pratile smo ovu ceremoniju nekih pola sata. Neki od ožalošćenih su jeli hranu i neprestano ljubili grob. Na drugim grobovima je bilo puno drugih ljudi koji su radili to isto. Najžolosniji prizor koji sam ikada videla! Tako je bilo tužno videti ih, jadnike.”¹⁸⁷

Nakon ulaska okupatorskih trupa u Kragujevac 1. novembra 1915, Vojničko groblje u Šumaricama nije utihnulo, naprotiv. S obzirom na to da su Srbi na groblju pored svojih sahranjivani i vojnike Dvojne monarhije, austrougarske vlasti odlučile su da nastave sa tim običajem. Drugim rečima, od tog trenutka, pa do oslobođenja Kragujevca 27. oktobra 1918, svi austrougarski vojnici (uključujući oficire) koji bi preminuli u Kragujevcu sahranjivani su u Šumaricama. Za njih je 1917. godine napravljena posebna parcela na groblju (vidi mapu na strani 126-127), a nešto ranije (1916) uređen je značajan deo groblja nastao tokom prvih godina Velikog rata – uklanjanjem rastinja, postavljanjem novih krstova, oivičavanjem grobova i beleženjem imena onih koji su u njima ležali, gde je to bilo poznato.¹⁸⁸ Osim toga, adaptirana je centralna (prazna) parcela s ciljem postavljanja spomenika, koji je kao ratni plen prebačen iz Venčačkog rudnika u Kragujevac (Šumarice) tokom leta 1916.¹⁸⁹ Reč je o monumentalnom spomeniku lava od mermera, izrađenog u prirodnoj veličini i predstavljenom kako leži i motri. Za ovaj umetnički spomenik, čiju istoriju ćemo kasnije detaljno izložiti, austrougarske vlasti su pripremile visoko ozidano postolje, na kome su ugravirali latinske reči Pro Patria (Za domovinu).¹⁹⁰ Za razliku od njih, nemački okupatori, koji su se zadržali u gradu svega par meseci, mahom su pokopavali svoje vojnike u zoni kragujevačke vojne fabrike, blizu ušća reke Ždraljice u Lepenicu.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojničko groblje u Šumaricama Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918 prilog 17
^{Prilog 17: Vojničko groblje u Šumaricama krajem 1915, neposredno nakon okupacije Kragujevca, sa tamnim (austrougarskim) i svetlim (srpskim) drvenim krstovima}

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojničko groblje u Šumaricama Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918 prilog 18
^{Prilog 18: Austrougarski vojnici na Vojničkom groblju u Šumaricama 1916, nakon njegovog sređivanja i postavljanja spomenika lava na centralnoj parceli}

Uprkos primerenom odnosu austrougarskih vlasti prema svim grobovima u Šumaricama, animozitet građana Kragujevca prema stranom zavojevaču bio je neupitan. On se, između ostalog, manifestovao u nepoštovanju grobnih mesta okupatorskih vojnika. Iz jednog oglasa austrougarskog Okružnog zapovedništva u Kragujevcu, od 8. decembra 1916, saznajemo da Kragujevčani „lože krstove na vatru, preoravaju grobove i voze kolima preko grobova”. Iako se u oglasu nigde eksplicitno ne navode grobovi austrougarskih vojnika, već svih „palih vojnika”, zacelo su se navedeni akti dešavali tamo gde su stajala obeležja pripadnika armije Dvojne monarhije.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojničko groblje u Šumaricama Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918 prilog 19
^{Prilog 19: Oglas austrougarskog Okružnog zapovedništva u Kragujevcu povodom neprimerenog ponašanja Kragujevčana na Vojničkom groblju u Šumaricama (8. decembar 1916)}

Nije poznat broj austrougarskih vojnika pokopanih na Vojničkom groblju u Šumaricama za vreme okupacije Kragujevca (1. novembar 1915 – 27. oktobar 1918), budući da ni za taj period spiskovi sahranjenih nisu sačuvani, ali – sa izuzetkom prvih meseci zajedničke nemačko-austrougarske vlasti u gradu (novembar-decembar 1915), dok su vojne operacije još uvek besnele Srbijom – on verovatno nije bio veliki, imajući u vidu pretežno miran period u Šumadiji tokom okupacije 1916-1918.

Za čitav period 1914-1918, na osnovu upisa u matičnoj knjizi umrlih kragujevačke Stare crkve (1915) imamo informacije za samo osmoro vojnika sahranjenih na Vojničkom groblju u Šumaricama, na osnovu postojećih spomenika na groblju podatke za još šestoro vojnika, dok za troje saznajemo iz elaborata profesora Momčila Marinkovića (1963). U pomenutoj crkvenoj matici, preko zabeleške kragujevačkog paroha Mihaila Jakovljevića saznajemo da su upisi za osmoro vojnika izvršeni po naređenju protojereja Kragujevačkog okruga. Radilo se o vojnicima koji su bili iz Kragujevca i njegove neposredne okoline, a koji su prvih meseci 1915. umrli na Kosovu (troje u Prištini, dok je ostalima mesto smrti nepoznato, ali su opela održali prištinski sveštenici), pa potom prebačeni u Kragujevac. Osim toga, ranije pomenuti Popis vojnih i civilnih gubitaka Kraljevine Srbije u ljudstvu u Prvom svetskom ratu – Arhivska građa Vojnog arhiva Ministarstva odbrane Republike Srbije, objavljen 2019, pruža informacije za čak 1.700 vojnika sahranjenih na kragujevačkom Vojničkom groblju u Prvom svetskom ratu – dominantno srpskih, ali i austrougarskih, raznih nacionalnosti (Austrijanaca, Mađara, Čeha, Slovaka, Poljaka, Hrvata, Slovenaca, Rumuna, Ukrajinaca, Italijana, Bošnjaka, pa i Srba). Nažalost, ti podaci samo u malom broju slučajeva sadrže informacije o mestima iz kojih su vojnici dolazili, što današnjim porodicama otežava identifikaciju predaka pokopanih u Šumaricama. Samim tim, ti podaci nemaju vrednost poput onih iz crkvenih matičnih knjiga ili sa većine nadgrobnika. Upravo iz tog razloga, a zbog velikog broja ubeleženih vojnika u Popisu Ministarstva odbrane, našem spisku sahranjenih dodaćemo isključivo one vojnike čiji su podaci iz vojne dokumentacije potpuni (sa nazivima vojnikovog sela ili varoši) ili po nečemu specifični (pokopani oficiri i žene). Iz svih navedenih izvora saznajemo imena sledećih vojnika (spisak nastavljamo kod poslednjeg upisa iz 1913. godine):

817. Božin Đorđević¹⁹¹ – vojnik; star 22 godine, umro 06/19.02.1914.
818. Dragutin Mihajlović iz Brezovca (Aranđelovac) – vojnik Bolničke čete; star 22 godine, umro 09/22.02.1914.
819. Veljko Vladisavljević iz Rajinca (Trstenik) – vojnik; star 22 godine, umro 19.02/04.03.1914.
820. Franja Đurić¹⁹² iz Velike Krsne (Beograd/Mladenovac) – vojnik komitske čete Vojislava Tankosića; umro 22.08/04.09.1914. od bolesti u vojnoj bolnici u Kragujevcu
821. Adam Ivković iz Kovačevca (Beograd/Mladenovac) – vojnik 1. čete 1. dopunskog bataljona 18. pešadijskog puka; smrtno ranjen 04/17.09.1914. na šancu, a radi sahrane prenet u Šumadijsku stalnu vojnu bolnicu
822. Čedomir Cvijić – potporučnik ikomandir 3. čete 3. bataljona 10. pešadijskog puka; umro 18/31.10.1914. od rana u Šumadijskoj stalnoj vojnoj bolnici
823. Franc Pfefer iz Klatova (Češka) – redov-vojnik 8. regimente, austrougarski zarobljenik; umro 03/16.12.1914. od trbušnog tifusa i dizenterije u 2. rezervnoj vojnoj bolnici kragujevačkog Ženskog društva (bolovao od 19.11/02.12.1914)
824. Vaclav Đider iz Turkova (Poljska) – redov-vojnik 94. regimente; umro 09/22.12.1914. od rana u Šumadijskoj stalnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu
825. Baron Herman Ajhelburg – potporučnik i komandir 1. čete 9. bataljona poslednje odbrane; umro 18/31.12.1914. od rana u Šumadijskoj stalnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu¹⁹³
826. Johan Haudek iz Beča (Austrija) – redov-vojnik 7. regimente, austrougarski zarobljenik; umro 22.12.1914/04.01.1915. od tifusa u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu
827. Jozef Bodor iz Budimpešte (Mađarska) – austrougarski zarobljenik, umro 30.12.1914/12.01.1915. u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu (bolovao od 06/19.12.1914)
828. Franc Stalbaš iz Budimpešte (Mađarska) – austrougarski zarobljenik; umro 30.12.1914/12.01.1915. u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu (bolovao od 28.12.1914/10.01.1915)
829. Pavle Ilić – vojni komornik; umro 1915.¹⁹⁴
830. Todor Jovanović – vojnik; umro 1915.¹⁹⁵
831. Ivan Golac¹⁹⁶ iz Gospića (Hrvatska) – austrougarski zarobljenik; umro 01/14.01.1915. u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu (bolovao od 05/18.11.1914)
832. Ludvik Hageman iz Budimpešte (Mađarska) – redov-vojnik 4. čete 1. bataljona 1. landšturm regimente, austrougarski zarobljenik; umro 26.01/08.02.1915. od povratnog tifusa u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu
833. Franjo Pavleković iz Bjelovara (Hrvatska) – redov-vojnik 1. čete 1. bataljona 27. puka, austrougarski zarobljenik; umro 28.01/10.02.1915. od tifusa u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu
834. Dragoslav Đurđević iz Maršića (Kragujevac) – redov 5. čete 2. bataljona 11. puka I poziva; umro 06/19.02.1915. od povratnog tifusa; opelo održao paroh prištinske crkve Apostol Popović¹⁹⁷
835. Vladislav Milovanović iz Gornjih Komarica (Kragujevac) – vojnik 2. čete 3. pionirskog bataljona II poziva; umro 11/24.02.1915.¹⁹⁸
836. Radovan Perić iz Zvornika (Bosna) – redov-vojnik, austrougarski zarobljenik; umro 12/25.02.1915. od tuberkuloze u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu¹⁹⁹
837. Dragomir Jovanović iz Kragujevca – redov-regrut 5. čete 2. bataljona 11. puka; umro 12/25.02.1915. u Prištini od trbušnog tifusa; opelo održao paroh prištinske crkve Apostol Popović²⁰⁰
838. Selimir Paunović iz Maršića (Kragujevac) – redov 5. čete 2. bataljona Šumadijske divizije; umro 14/27.02.1915. od difterije; opelo održao prištinski paroh Josif Spasić²⁰¹
839. Điki Vujaklija²⁰² iz Vukovara (Hrvatska) – redov vojnik 4. čete 3. bataljona 28. puka, austrougarski zarobljenik; umro 14/27.02.1915. u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu
840. Lavro Viljevac iz Bjelovara (Hrvatska) – redov-vojnik, austrougarski zarobljenik; umro 15/28.02.1915. od bronhitisa u Šumadijskoj stalnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu
841. Milan T. Mihailović iz Vranja – pešadijski kapetan II klase i komandir čete 5. pešadijskog puka I poziva; star 33 godine, umro 20.02/05.03.1915. od groznice u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu²⁰³
842. Živojin Vujičić iz Kragujevca – redov-regrut 5. čete 2. bataljona 11. puka; umro 20.02/05.03.1915. u Prištini od trbušnog tifusa; opelo održao paroh prištinske crkve Apostol Popović²⁰⁴
843. Stojanka Dimković – redov-vojnik; umrla 21.02/06.03.1915. od groznice u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu²⁰⁵
844. Franc Nemon iz Osijeka (Hrvatska) – redov-vojnik, austrougarski zarobljenik; umro 22.02/07.03.1915. od enteritisa (zapaljenja tankih creva) u Šumadijskoj stalnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu²⁰⁶
845. Stevan Vićentijević iz Mečkovca, danas Ilićeva (Kragujevac) – redov 5. čete 1. bataljona Šumadijske divizije; umro 03/16.03.1915. od zapaljenja pluća; opelo održao paroh prištinske crkve Apostol Popović²⁰⁷
846. Petar Radosavljević iz Beloševca (Kragujevac) – redov Kosovskog vozarskog eskadrona; umro 17/30.03.1915. od povratnog tifusa; opelo održao paroh prištinske crkve Apostol Popović²⁰⁸
847. Mihajlo Cilović²⁰⁹ iz Zdravčića (Požega) – redov-vojnik 3. čete 1. bataljona 5. pešadijskog puka II poziva; umro 19.03/01.04.1915. u bolnici u Kragujevcu
848. Pavo Šarčević iz Vukovara (Hrvatska) – redov-vojnik 28. regimente, austrougarski zarobljenik; umro 19.03/01.04.1915. od groznice u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu
849. Milutin M. Savić iz Čačka – rezervni pešadijski kapetan II klase i komandir 2. čete 2. bataljona kombinovanog pešadijskog puka; star 29 godina, umro 22.03/04.04.1915. od tifusne groznice u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu ²¹⁰
850. Života Jovanović iz Jabučja (Kragujevac) – redov 5. čete 2. bataljona Šumadijske divizije; umro 23.03/05.04.1915. od pegavca (pegavog tifusa); opelo održao paroh prištinske crkve Apostol Popović²¹¹
851. Branislav Marković iz Kragujevca – redov-regrut 5. čete 1. bataljona Šumadijske divizije; umro 19.04/02.05.1915. u Prištini od zapaljenja pluća; opelo održao paroh prištinske crkve Apostol Popović²¹²
852. Milan (prezime nepoznato) – rezervni potporučnik i komandir 4. čete rezervnog inženjerskog bataljona; umro 09/22.05.1915. od meningitisa (zapaljenja moždanih ovojnica) u 1. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu²¹³
853. Novak Timotijević iz Vlakče (Kragujevac) – pešadijski poručnik i ađutant 19. pešadijskog puka I poziva; umro 13/26.05.1915. od tuberkuloze u 2. rezervnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu²¹⁴
854. Milosav Đ. Ilić iz Beograda – rezervni potporučnik (carinik); star 27 godina, umro 07/20.10.1915. u borbama za odbranu Srbije²¹⁵
855. Pantelija Isailović iz Bogosavca (Šabac) – redov-vojnik 4. čete 2. bataljona 6. puka Drinske divizije; ranjen 18/31.10.1915. u Čumiću, nakon čega je evakuisan u bolnicu u Kragujevcu, gde je i preminuo²¹⁶
856. Miljko Savić iz Resnika (Kragujevac ili Beograd/Rakovica) – vojnik; star 45 godina, umro 1918.²¹⁷
857. Milivoje Tomić iz Piromana (Beograd/Obrenovac) – vojnik; star 49 godina, umro 1918.²¹⁸

Osim ovih podataka, u Arhivu Jugoslavije se čuva i spisak kragujevačkog paroha Radovana Đ. Dimitrijevića, koji je aprila 1920. iz protokola umrlih Kragujevačkog garnizona, za period od oslobođenja Kragujevca oktobra 1918. do kraja iste godine, prepisao imena 53 vojnika preminula u obema tadašnjim vojnim bolnicama u gradu (Šumadijskoj stalnoj i Rezervnoj u zgradi Gimnazije) i sahranjenim na Vojničkom groblju u Šumaricama. Iako su neki od njih umrli nakon završetka Prvog svetskog rata 11. novembra 1918, budući da je u pitanju jedinstven spisak, prenećemo ga u celini u ovom ratnom poglavlju 1912-1918:²¹⁹

858. Đuro Stanić iz Ličkog Petrovog Sela (Plitvička Jezera, Hrvatska) – kaplar dobrovoljac 5. čete 3. bataljona 2. puka Drinske divizije; umro 17/30.10.1918; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
859. Nikola Jovanović iz Velikog Gradišta – redov Mitraljeskog odeljenja 9. puka; umro 19.10/01.11.1918. od ratnih rana; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
860. Sofronije Sofrić iz Donje ili Gornje Orovice (Ljubovija) – kaplar 2. odeljenja profesionalne kolone Drinske divizije; umro 19.10/01.11.1918. od zapaljenja srčanog mišića izazvanog upalom pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
861. Milorad Blagojević – redov komita; umro 21.10/03.11.1918; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
862. Milosav Vučković – redov profesionalne kolone Timočke divizije; umro 21.10/03.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
863. Aleksandar Micić iz Smedereva – redov 1. čete 3. bataljona 8. puka; umro 23.10/05.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
864. Milan Paunović iz Stamnice (Petrovac na Mlavi) – kaplar 3. čete 1. bataljona 9. puka Dunavske divizije; umro 23.10/05.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
865. Joca Šijački iz Nadlja (Srbobran) – redov dobrovoljac Sanitetskog odeljenja 6. puka Drinske divizije; umro 25.10/07.11.1918. od malarije; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
866. Milivoje G. M. Dimitrijević iz Jarkovaca²²⁰ – redov Bojne komande 1. puka; umro 27.10/09.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
867. Todor Kapović iz Pećine²²¹ – redov 4. čete 2. bataljona 4. puka; umro 27.10/09.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
868. Milorad Andrejević iz Voluje (Kučevo) – redov 3. mitraljeskog odeljenja 9. puka; umro 27.10/09.11.1918. posle operacije; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
869. Milan Vojinović iz Velike Drenove (Trstenik) – redov profesionalne kolone Drinske divizije; umro 27.10/09.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
870. Sava Dedijer – redov pisar kod načelnika artiljerije Prve armije; umro 28.10/10.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
871. Milenko Marinović iz Dubočke (Petrovac na Mlavi) – redov 9. puka 3. bataljona 3. čete Dunavske divizije; umro 29.10/11.11.1918. od zapaljenja srčane maramice; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
872. Dimitrije Milosavljević iz Šantrovca (Jagodina) – redov poslednje odbrane; umro 01/14.11.1918. od rana od kuršuma; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
873. Živorad Mitrović iz Rađeva Sela (Valjevo) – redov profesionalac Dunavske divizije; umro 02/15.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
874. Milosav Dimić iz Poljne (Trstenik) – redov Kragujevačke vojne stanice; umro 03/16.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
875. Milan Ž. Stojanović iz Batočine – redov štaba 11. puka; umro 04/17.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
876. Radisav Petrović iz Šavrana (Kruševac) – redov štaba Šumadijskog poljskog puka; umro 06/19.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
877. Đura Sekulić iz Velike Kruševice (Rekovac) – redov 1. timočke planerske čete pola bataljona; umro 06/19.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
878. Trajko Ristović iz Kravara (Bitolj, Severna Makedonija) – redov štaba 11. puka; umro 08/21.11.1918. od bronhitisa; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
879. Života Milenković iz Oplanića (Knić) – redov profesionalne komore 11. puka; umro 08/21.11.1918. od bronhitisa; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
880. Kosta Drenovac iz Donjeg Stupnja (Aleksandrovac) – redov 1. odeljenja Šumadijske municijske kolone; umro 09/22.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović;
881. Milivoje Kocić – vojnik; umro 09/22.11.1918. od bronhitisa; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
882. Arsa Anđelković iz Krive Palanke (Severna Makedonija) – redov srpski zarobljenik 2. čete 3. bataljona 8. puka; umro 09/22.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
883. Božin Đorđević iz Belušića (Rekovac) – redov 15. puka 4. bataljona 2. čete Timočke divizije; umro 09/22.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
884. Mirko Mirković iz Vrbe (Kraljevo) – srpski zarobljenik u Austrougarskoj (vojnik 19. kadrovskog puka); star 22 godine, umro 09/22.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević²²²
885. Vladimir Milutinović iz Resnika (Kragujevac) – redov 2. zavoj. Šumadijske divizije; umro 09/22.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
886. Tanasije Đurđević iz Medveđe (Trstenik) – podnarednik 4. čete 3. bataljona 11. puka Šumadijske divizije; umro 10/23.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
887. Vladimir Nikolić iz Donjeg Ribnika (Trstenik) – vojnik zarobljenik u Austrougarskoj; umro 12/25.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
888. Hristivoje Lažević iz Žabara (Topola) – vojnik redov 2. zavoj. Šumadijske divizije; umro 13/26.11.1918; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
889. Jevđenije Vranić iz Jugovca (Prokuplje) – redov 1. čete 2. bataljona 2. puka Moravske divizije; umro 13/26.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
890. Milorad Miletić iz Godačice (Kraljevo) – vojnik 11. puka; umro 14/27.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
891. Radisav Stojanović iz Tavnika (Kraljevo) – redov 1. čete 4. bataljona 11. puka, zarobljenik austrougarski; umro 15/28.11.1918. od zapaljenja; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
892. Mijuško Jovanović iz Lipove (Vrnjačka Banja) – redov 1. čete 4. bataljona 19. pešadijskog puka; umro 15/28.11.1918; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
893. Dragomir Brašić²²³ iz Amašina (Kruševac) – podnarednik 1. odeljenja municijske kolone Šumadijske divizije; umro 16/29.11.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
894. Božidar Mijailović iz Mačkovca (Kruševac) – redov 1. čete 3. bataljona 12. pešadijskog puka; umro 16/29.11.1918. od influence (gripa); opelo održao sveštenik Dimitrije Stevanović
895. Jovan Stefanović iz Ježevice (Čačak) – redov 2. municijskog odeljenja 11. pešadijskog puka Šumadijske divizije; umro 17/30.11.1918. od zapaljenja; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
896. Čedomir Grujić iz Kukljina (Kruševac) – redov Bolničke čete Timočke divizije; umro 19.11/02.12.1918; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
897. Vojislav Vučković iz Gornjeg Stepoša (Kruševac) – redov 12. pešadijskog puka; umro 20.11/03.12.1918; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
898. Vukadin Radović iz Strojinaca (Brus); umro 21.11/04.12.1918. od influence (gripa); opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
899. Mića Gavrilović iz Bogojević Sela (Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina) – redov dobrovoljac 3. čete 3. bataljona 11. pešadijskog puka Šumadijske divizije; umro 22.11/05.12.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
900. Miloje Milovanović iz Vinče (Topola) – kaplar Telegrafskog odeljenja Vrhovne komande; umro 22.11/05.12.1918; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
901. Milisav Pribaković iz Jelakca (Aleksandrovac) – redov 4. čete 3. bataljona 12. puka I poziva; umro 22.11/05.12.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
902. Dragoslav Milojević iz Pajazitova (Kragujevac) – redov 3. mitraljeskog odeljenja 11. pešadijskog puka; umro 23.11/06.12.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
903. Spasoje Aleksić iz Ljubića (Knić) – redov 4. mitraljeskog odeljenja 11. pešadijskog puka; umro 24.11/07.12.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević;
904. Čedomir Knežević iz Novog Sela (Vrnjačka Banja) – redov 4. čete 3. bataljona 12. pešadijskog puka Šumadijske divizije; umro 25.11/08.12.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević
905. Dragoljub Đoković iz Sibnice (Kraljevo) – redov 4. čete 1. bataljona 10. puka; umro 17/30.12.1918. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Mihailo Jakovljević
906. Radovan Nedeljković iz Kutlovca (Blace) – redov ručni slagalac (topa) Moravske divizije; umro 17/30.12.1918. od tuberkuloze; opelo održao sveštenik Mihailo Jakovljević
907. Dragomir Stojilović iz Rekovca – narednik štaba Timočke divizije; umro 19.12.1918/01.01.1919. od zapaljenja plućne maramice; opelo održao sveštenik Mihailo Jakovljević
908. Ilija Vijarović iz Valakonja (Boljevac) – kaplar 4. čete 3. bataljona 11. puka; umro 19.12.1918/01.01.1919. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Mihailo Jakovljević
909. Miloš Simanović iz Nikoličeva (Zaječar) – redov odrobljenik (oslobođen iz zarobljeništva); umro 21.12.1918/03.01.1919. od zapaljenja pluća; opelo održao sveštenik Mihailo Jakovljević
910. Dobrivoje Stanimirović iz Pečenoga (Kraljevo) – odrobljenik (oslobođen iz zarobljeništva); umro 29.12.1918/11.01.1919. od zapaljenja srčanog mišića; opelo održao sveštenik Mihailo Jakovljević.

^Fusnote

^{141 Pejović 1992: 31, 34.}
^{142 Danas se u ovom zdanju nalazi Osnovna škola „Radoje Domanović”.}
^{143 Obradović 2006: 75-76.}
^{144 Prokić 1971: 99.}
^{145 Podaci preuzeti iz digitalne publikacije Ministarstva odbrane Popis vojnih i civilnih gubitaka Kraljevine Srbije u ljudstvu u Prvom svetskom ratu – arhivska građa Vojnog arhiva (2019). Svi podaci u publikaciji klasifikovani su po prezimenima, po rastućem azbučnom redosledu (od A do Š).}
^{146 Isto.}
^{147 Podaci preuzeti sa oštećenog nadgrobnog spomenika Mikaila Dackovića.}
^{148 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Jona Đ. Balucića.}
^{149 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Nova kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1911-1915, upis br. 257 (IAŠK K 486/82). Po raspoloživim podacima, Novica Lopušina je najstariji vojnik sahranjen na šumaričkom Vojničkom groblju.}
^{150 Podaci preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane.}
^{151 Isto}
^{152 Podaci od rednog broja 796 do 800 su preuzeti sa nadgrobnih spomenika.}
^{153 Podaci od rednog broja 801 do 805 su preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane.}
^{154 Podaci preuzeti iz elaborata profesora Momčila Marinkovića.}
^{155 Podaci od rednog broja 807 do 809 preuzeti su iz matične knjige umrlih kragujevačke Stare crkve za period od 1909. do 1914 (IAŠK K 486/103).}
^{156 Nadgrobni spomenik Novaka Ilića sačuvan je na Vojničkom groblju u Šumaricama. Za razliku od upisa u matičnoj knjizi, na spomeniku piše da je Novak živeo 32 godine.}
^{157 Tasa Pavlović je po dostupnim podacima najstarija osoba sahranjena na Vojničkom groblju u Šumaricama.}
^{158 Podaci preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane.}
^{159 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Nova kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1911-1915, upis br. 301 (IAŠK K 486/82).}
^{160 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Milovana Đokovića.}
^{161 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Stara kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1909-1914, upis br. 168 (IAŠK K 486/103).}
^{162 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Mihaila Kovačevića.}
^{163 Podaci preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane.}
^{164 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Ostoje Pavlovića.}
^{165 Nedok 2014: 82.}
^{166 Šumadijska stalna vojna bolnica je zvaničan naziv koji je 1901. usvojen za ovu sanitetsku ustanovu.}
^{167 Tifus se širio u tri glavna vida – kao pegavi (najmasovniji), trbušni i povratni tifus (povratna groznica – „rekurensˮ).}
^{168 Prva rezervna vojna bolnica nalazila se u velikim kasarnama 11. i 19. pešadijskog puka.}
^{169 Antić 1925: 315, 317.}
^{170 Sinkler Stobart 2016: 48, 98 (drugo svedočanstvo je iz okoline Topole, u blizini sela Natalinci, gde se nalazio jedan od dispanzera Bolnice Stobart).}
^{171 Hanter 2016: 53-54, 219-220}
^{172 Više o stranim medicinskim misijama u Kragujevcu i Srbiji u Prvom svetskom ratu vidi u magistarskom radu Milana Grbe Britanske sanitetske misije u Srbiji u Prvom svetskom ratu (Beograd 1995), u monografiji Žarka Vukovića Savezničke medicinske misije u Srbiji 1915 (Beograd 2004), kao i u knjizi Srpski vojni sanitet u Prvom svetskom ratu desetorice eksperata iz istorije srpskog saniteta (Beograd 2014).}
^{173 Dirmer 2018: 172, 176-177.}
^{174 Statistički podaci iz elektronske publikacije Ministarstva odbrane Popis vojnih i civilnih gubitaka Kraljevine Srbije u ljudstvu u Prvom svetskom ratu – arhivska građa Vojnog arhiva (2019).}
^{175 Stanojević 1925: 331-332.}
^{176 Subotić 1922: 18-19, 52-53, 104, 129, 130; Nedeljković 1998: 22.}
^{177 Antić 1925: 318.}
^{178 Herbert Kičener, britanski državni sekretar za rat 1914-1916 (prim. autora).}
^{179 Svedočanstvo britanske bolničarke Mejbel Dirmer od 6. juna 1915 (Dirmer 2018: 182, 184). Ubrzo nakon ovog zapisa u svom dnevniku, Mejbel Dirmer je umrla od pegavog tifusa, 11. jula 1915. Njeni posmrtni ostaci, zajedno sa telima dr Elizabet Ros i medicinske sestre Lorne Feris, koje su preminule od iste bolesti, nalaze se na kragujevačkom Varoškom groblju.}
^{180 Svedočanstvo britanske bolničarke Monike Stenli od 2. jula 1915 (Stenli 2018: 70).}
^{181 Svedočanstvo britanske bolničarke Oliv Oldrič iz oktobra 1915 (Oldrič 2018: 234).}
^{182 Poljski lekar dr Roman Sondemajer, hirurg i glavni inspektor Saniteta operativne vojske i pozadine za borbu protiv pegavog tifusa u Srbiji 1915. godine. Tokom 1914. i 1915. radio je u Prvoj rezervoj vojnoj bolnici u Kragujevcu (prim. autora).}
^{183 Svedočanstvo Katarine Šturceneger iz oktobra 1914 (Šturceneger 2009: 106-110).}
^{184 Britanska bolničarka Monika Stenli svedoči o konstantnom pristizanju ranjenika u Kragujevac tih oktobarskih dana. Na primer, tako je u svom dnevniku 8. oktobra 1915. zapisala: „U 9 sati je doneto petnaest ranjenika iz Beograda; bili su u užasnom stanju i opisali su nam najstrašniji pokolj koji se tamo desio” (Stenli 2018: 120).}
^{185 Svedočanstvo britanske bolničarke Monike Stenli od 7. maja 1915 (Isto: 45).}
^{186 Svedočanstvo britanske bolničarke Monike Stenli od 6. septembra 1915 (Isto: 102).}
^{187 Svedočanstvo britanske bolničarke Monike Stenli od 3. jula 1915 (Isto: 70-71).}
^{188 Bakić 1972: 241-242}
^{189 Austrijski državni arhiv u Beču – Ratni arhiv, fond Ministarstvo rata / Ӧsterre- ichisches Staatsarchiv – Kriegsarchiv, Kriegsministerium (dokumentacija o projektu spomenika za Vojničko groblje u Šumaricama iz 1916. godine – AT-OeStA/KA 1916 9./KGr.A. 9-8/32 7548).}
^{190 Bakić 1972: 242.}
^{191 Podaci od rednog broja 806 do 808 su preuzeti sa nadgrobnih spomenika.}
^{192 Podaci od rednog broja 809 do 817 su preuzeti iz digitalne publikacije Ministarstva odbrane RS Popis vojnih i civilnih gubitaka Kraljevine Srbije u ljudstvu u Prvom svetskom ratu – Arhivska građa Vojnog arhiva (2019).}
^{193 Baron Ajhelburg je jedini poznati austrougarski oficir sahranjen u Šumaricama.}
^{194 Podaci preuzeti iz elaborata profesora Momčila Marinkovića.}
^{195 Isto.}
^{196 Podaci od rednog broja 820 do 822 su preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane.}
^{197 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Stara kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1914-1920, upis br. 615 (IAŠK K 486/104).}
^{198 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Vladislava Milovanovića.}
^{199 Podaci preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane RS.}
^{200 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Stara kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1914-1920, upis br. 616 (IAŠK K 486/104).}
^{201 Isto, upis br. 617.}
^{202 Podaci od rednog broja 828 do 830 su preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane RS.}
^{203 Podaci za Milana T. Mihailovića su dopunjeni iz knjige Spomenica poginulih i umrlih starešina srpske vojske u ratu 1914-1918. dr Miloja Pršića (2020: 379).}
^{204 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Stara kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1914-1920, upis br. 618 (IAŠK K 486/104).}
^{205 Podaci preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane. Stojanka Dimković je jedna od tri registrovane ženske osobe sahranjene na kragujevačkom Vojničkom groblju, kao i jedina žena-vojnik.}
^{206 Isto.}
^{207 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Stara kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1914-1920, upis br. 619 (IAŠK K 486/104).}
^{208 Isto, upis br. 620.}
^{209 Podaci od rednog broja 836 do 838 su preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane.}
^{210 Podaci za Milutina M. Savića su dopunjeni iz knjige Spomenica poginulih i umrlih starešina srpske vojske u ratu 1914-1918. dr Miloja Pršića (2020: 525).}
^{211 Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Stara kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1914-1920, upis br. 621 (IAŠK K 486/104).}
^{212 Isto, upis br. 622.}
^{213 Podaci preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane.}
^{214 Isto. Podaci za Novaka Timotijevića su dopunjeni iz knjige Spomenica poginulih i umrlih starešina srpske vojske u ratu 1914-1918. dr Miloja Pršića (2020: 597).}
^{215 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Milosava Đ. Ilića. Iz dostupnih izvora Milosav Đ. Ilić je jedan od sedmoro srpskih oficira sahranjenih na Vojničkom groblju u Šumaricama.}
^{216 Podaci preuzeti iz Popisa Ministarstva odbrane.}
^{217 Podaci preuzeti iz elaborata profesora Momčila Marinkovića.}
^{218 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Milivoja Tomića.}
^{219 Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo pravde – Versko odeljenje (AS, 63/217).}
^{220 Nije jasno o kom mestu je reč, budući da selo tog naziva nije postojalo u Srbiji (sveštenik je naveo da su se Jarkovci nalazili između Vlasotinca i Vranja).}
^{221 Nije jasno o kom mestu je reč, budući da selo tog naziva nije postojalo u Bosni (sveštenik je naveo da se Pećina nalazila između Rogačice i Sarajeva).}
^{222 Oštećen (polomljen) spomenik Mirka Mirkovića sačuvan je na Vojničkom groblju u Šumaricama. Za razliku od upisa u matici (protokolu) umrlih, na spomeniku piše da je Mirko umro 09/22.10.1918.}
^{223 Nije jasno o kom mestu je reč, budući da selo tog naziva nije postojalo u Srbiji (sveštenik je naveo da se Amašin nalazio u tadašnjem Kruševačkom okrugu).}

O AUTORU

Nenad Karamijalković rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa; i jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.

Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama".

Donacija za udruzenje PRVI PRVI NA SKALI 2020