Nekako u senci pandemije i predstojećih izbora, Opština Majdanpek je izmenom urbanističkog plana, tj. svojim regulacionim planom, kao i nizom pratećih dokumenata donela odluku o izgradnji infrastrukturnih uslova za izgradnju oko 16 etno/apartmana, pristaništa, vizitorskog centra i drugih turističkih sadržaja na području arheološkog nalazišta „Lepenski vir”, na prostoru oko aktuelnog muzeja. Time je direktno ugrožen muzej koji je nekada bio pod direktnom ingerencijom Narodnog muzeja iz Beograda, a već nekoliko godina, od vremena posle rekonstrukcije u sklopu eksperimentalnog načina upravljanja, i pod Opštinom Majdanpek i pod Narodnim muzejom kao republičkom ustanovom s tim što direktora postavlja opštinska skupština.
Pretpostavljamo da iz tih razloga među zaposlenima u Muzeju nema kustosa, nijedne stručne osobe na poslovima očuvanja arheološke građe i edukativne prezentacije. Zato je i nedopustivo, imajući u vidu značaj ovog nalazišta, da se upravljanje muzejom prenese na Opštinu Majdanpek, koja je kako rekosmo donela ovu promenu regulacionog plana u cilju izgradnje pratećih turističkih sadržaja, direktno ugrožavajući ionako narušenu autentičnost.
Šezdesetih godina prošlog veka, posle otkrića, a zbog izgradnje hidrocentrale „Đerdap”, čitav lokalitet je dislociran na sadašnju kotu. Planiranom izgradnjom, pomenutim planskim dokumentima direktno se suprotstavlja zakonskim odredbama o Nacionalno parku „Đerdap”, o uslovima, odnosno nemogućnosti gradnje u zaštićenoj zoni.
Ovom komercijalizacijom narušava se i životna sredina, za koju izgleda niko ne mari. Zato apelujemo na sve relevantne faktore da spreče sve dalje radove u neposredno okolini našeg značajnog Arheološkog nalazišta. Postoje vrednosti koje su iznad materijalne komercijalizacije. Pogotovo, što je u neposredno blizini Donji Milanovac, sa već postojećim i eventualnim kvalitativnim poboljšanjem turističkih potencijala za tu drugu vrstu namene koju treba zaustaviti na temeljima kulturne baštine.
Siniša Stojčić, Beograd Izvor: Politika, 15. 6. 2020.
Kultura Lepenskog Vira
Ponekad, otkrića nastaju iz čudnovatog spleta okolnosti. Nakon što je tokom šezdesetih godina započela izgradnja hidroelektrane i akumulacionog jezera na Đerdapu, u okviru pozamašnog projekta u kojem su učestvovale dve države – Jugoslavija i Rumunija, ubrzano je došlo do arheoloških istraživanja, kako na srpskoj tako i na rumunskoj strani dunavske obale. Tako je, u nameri da se hitno ispita ovaj prostor, pre nego što jedan deo bude potopljen, došlo do otkrića koja će u dobroj meri izmeniti sliku koju smo do tada imali o evropskoj praistoriji.
Skulptura iz Lepenskog Vira
Naime, istražujući sloj ispod nalazišta iz perioda mlađeg neolita, godine 1967. profesor Dragoslav Srejović je, zajedno sa saradnicima, otkrio ostatke starijeg naselja, iz vremena mezolita. Bilo je to ništa manje nego senzacionalno otkriće – pre svega, svet su obišle fotografije antropomorfnih skulptura, kao i formi ukrašenih reljefima u obliku apstraktnih arabeski. Skulpture su bile načinjene obradom velikih oblutaka od kamena peščara, i nisu imale paralele sa bilo kojom poznatom mezolitskom ili ranom neolitskom kulturom u svetu. Izgleda da neke od ovih skulptura privlače pažnju savremenom posmatraču, možda već i zato što se čini da prepoznajemo njihov izraz lica, što nije tako čest slučaj u praistorijskoj umetnosti uopšte. Čak i ako je sve to samo naša interpretacija, prvi utisak je da figure iz Lepenskog Vira imaju nečeg grotesknog, gotovo karikaturalnog. Svejedno što je to možda samo rezultat želje da se uobliči predstava koja istovremeno odražava karakteristike ribe i čoveka. Njihov izraz je ljudski, ali okrugle oči, usne povijene nadole i nedostatak vrata čine da u ovim skulpturama prepoznamo i osobine rečnih stvorenja.
PRE OSAM MILENIJUMA
Nalazi, od kojih su najraniji datovani u vreme od preko 8,5 hiljada godina, uključivali su ostatke brojnih staništa jedinstvenog trapezastog oblika, a bez uspravno postavljenih zidova (verovatno pod uticajem stila gradnje ranijih, privremenih koliba), nakit, alatke od kamena, kosti i roga, čak i artefakte koji su sadržavali neobične i teško objašnjive znake i ureze. Lepenski Vir obiluje posebnostima, među kojima su i pogrebni rituali. Iz nekog razloga, samo odabrani pojedinci (uglavnom deca ili starci oba pola) sahranjeni su u samom naselju, najčešće na trgu ili unutar kuće (gde su takođe bile postavljene i skulpture), iza ognjišta načinjenog od teških kamenih blokova.
Naselje Lepenski Vir je bilo smešteno unutar prostora u obliku potkovice, i okrenuto ka obali Dunava, sa slobodnim prostorom u vidu trga u središnjem delu. Taj deo Đerdapa je veoma šarolik po oblicima reljefa, geološkoj podlozi i količini padavina, što doprinosi postojanju brojnih mikroekoloških zona sa specifičnom klimom koja je znatno blaža od vremenskih uslova u drugim delovima Podunavlja. Ovako modifikovana klima je naročito primetna u uvalama i terasama zaklonjenim visokim krečnjačkim stenama, kakve su privlačile pripadnike kulture Lepenskog Vira.
"Kultura Lepenskog Vira se razvijala u specifičnoj ekološkoj niši. Ako bismo poredili različite regione, možemo da kažemo da se ta đerdapska kultura razlikuje od mezolita u recimo Grčkoj, Severnoj Evropi, Severozapadnoj Evropi i tako dalje, iako je i u to vreme postojalo kretanje i nekakva razmena informacija i dobara. Ono što nazivamo ‘đerdapskim mezolitom’ ili kulturom Lepenskog Vira po svom sadržaju je apsolutno originalno, s tim što mi ne poznajemo kulturu Lepenskog Vira van regiona Đerdapa", ističe arheolog Boban Tripković, pretpostavljajući da će arheologija u budućnosti pružiti još dublji uvid u ovu jedinstvenu kulturu. "Na osnovu onoga što nam je na raspolaganju, jasno je da postoji kontinuitet sa prethodnim paleolitskim i epipaleolitskim zajednicama, koje su veoma malobrojne u tom regionu, i koje su nastanjivale potkapine i pećine. Postoje tragovi koji pokazuju da su ljudi u Đerdapu i okruženju bili prisutni i pre tridesetak hiljada godina. Kada se u tom području pojavio neolit, to je promenilo sve. Neolit je doneo inovacije koje mi baštinimo do danas. Ako bismo odstranili industrijsku revoluciju, videli bismo da preostaju upravo kulturni sadržaji koji su se pojavili u neolitu, i traju sve do našeg vremena."
Sa dostignućima neolita, koja su se ogledala u pripitomljavanju životinja i kultivaciji biljaka, kultura Lepenskog Vira je bila prisiljena da napusti svoja uska staništa, i da osvoji prostranstva koja su potrebna za uzgoj biljaka i životinja. Neolitizacija se desila zahvaljujući dodiru sa kulturom koja se naziva starčevačkom.
"Starčevačka kultura i kultura Lepenskog Vira su blisko povezane", nastavlja Boban Tripković, "ali je ta relacija veoma kompleksna. Mi smo navikli da razmišljamo o kulturi Lepenskog Vira kao o kulturnom fenomenu koji prethodi ranom neolitu i starčevačkoj kulturi. Međutim, tokom protekle decenije obavljena su radiometrijska datovanja na većem broju lokaliteta, pre svega zahvaljujući našem kolegi Dušanu Boriću, koji je radio svoju doktorsku disertaciju na temu đerdapskih lokaliteta na univerzitetu u Kembridžu. Novim serijama datuma se pokazalo da je kultura Lepenskog Vira jednim delom jednovremena sa starčevačkom kulturom. Dakle, ono što arheolozi nazivaju razvijenom fazom kulture Lepenskog Vira, sa izuzetnom trapezoidnom arhitekturom i zalivenim, crvenim krečnjačkim podovima, zapravo je istovremeno sa neolitom u regionu, dakle to se dešava oko 6200. godine p.n.e., u vreme kada se u okruženju pojavljuju prva starčevačka naselja, i u vreme kada su već zabeleženi kontakti između te dve kulture. Dalje analize su pokazale da su u regionu Đerdapa prisutni ljudi koji nisu rođeni u tom području, već su prema nekim indicijama došli iz oblasti Oltenije, u današnjoj Rumuniji.
Dislokacija i pokrivanje nalazišta Lepenski Vir
Izmešten lokalitet nedaleko od Muzeja "Lepenski Vir"
U nameri da se ostaci mezolitskog naselja sačuvaju od potapanja nakon izgradnje akumulacionog jezera, godine 1970. i 1971. izveden je poduhvat dislokacije čitavog nalazišta, na prostor udaljen stotinak i uzdignut za oko trideset metara. Pri tome su objekti postavljeni u položaj identičan originalnom, vodeći računa da bude sačuvana i orijentacija prema stranama sveta, kao i da planinski masiv Treskavica bude jednako vidljiv kao na originalnoj poziciji. Bio je to poduhvat pozamašnih razmera, s obzirom da je nekoliko kuća bilo preneto u celini, zajedno sa kamenim pločama koje čine ognjišta, kamenom konstrukcijom u podnožju i podom koji je bio načinjen od neke vrste maltera crvene boje, i dubok oko metar, tako da je pojedinačna kuća težila oko dvadeset tona. Do kraja tekuće godine, prostor lokaliteta će konačno biti natkriljen i zaštićen nosećom konstrukcijom od čelika između koje se prostiru rešetkasti elementi teški 350 tona.
Inače, nedaleko od lokaliteta se nalazi i Muzej "Lepenski Vir", koji je, nažalost, i jedina dostupna muzejska postavka u našoj zemlji posvećena jednom praistorijskom lokalitetu.
Kontekst
"Kultura Lepenskog Vira je originalna i samonikla, a njena velika ostvarenja ne usaglašavaju se sa opštim privredno-društvenim prilikama i duhom epohe u kojoj je nastala, odnosom sa krajnje uprošćenim oblicima kultura lovačko-sakupljačkih zajednica srednjeg kamenog doba. Između 7000. i 6000. godine pre nove ere, u razdoblju kad su u Đerdapu, na Lepenskom Viru, utemeljuje nova privredno-društvena struktura i u skulpturi ostvaruju remek-dela, u ostalim oblastima Evrope živi se po prirodnim zaklonima ili šatorima, pretežno od stihijno prikupljene hrane, a umetničko izražavanje se svodi samo na pokoju uprošćenu gravuru na kamenu, rogu ili kosti. U ovo vreme su i naseljene oblasti Afrike nekreativne i u razvijanju privredno-društvenih odnosa i u likovnom stvaralaštvu. Jedino na Levantu i u Anadoliji, i to samo na nekoliko mesta gde se utemeljuje kultura mlađeg kamenog doba, postepeno se menja tradicionalna ekonomika, a rađa se i osobena umetnost, ali lišena monumentalne skulpture. Sve to pokazuje da tvorci kulture Lepenskog Vira nisu među svojim savremenicima imali takmaca, odnosno da se na teritoriji Srbije tokom celog jednog milenijuma nalazilo kulturno središte praistorijskog sveta. U tom središtu ostvarena su dva velika kulturna dobra: sakralna arhitektura sa monumentalnom skulpturom, koja izražava jedno osobeno viđenje sveta, blisko viđenju prvih grčkih filozofa, i ovladavanje metodom domestifikacije biljaka i životinja, čime se utemeljuje sasvim nova ekonomika zasnovana na proizvodnji hrane.
U naseljima kulture Lepenskog Vira otkriven je veliki broj staništa sa svetilištem i raznovrsni sakralni predmeti. Sva ta staništa imaju neuobičajene osnove u vidu zarubljenog kružnog isečka, projektovane trijangulacijom (trougaoni modul), tj. metodom koju su tek u naše vreme uveli u arhitekturu Frank Lojd Rajt i Bakminster Fuler. U osnovi svakog staništa postavljeni su, od pročelja prema začelju, ukošeni kameni pragovi, pravougaono ognjište, loptasti kameni žrtvenik i skulpture od džinovskih oblutaka. Osovinskim povezivanjem skulpture, žrtvenika, ognjišta i pragova ostvarena je u osnovi svakog staništa jedna zanimljiva kompozicija koja živo podseća na stilizovanu ljudsku figuru.
Malo je verovatno da je ovo povezivanje konačne geometrijske slike s efemernim ljudskim bićem slučajno. Pre se mora zaključiti da arhitektura Lepenskog Vira uspostavlja magijsku međuzavisnost između strukture kosmosa i strukture ljudskog tela, odnosno da je prikaz nastanka i sklopa svemira. Osnove staništa u vidu zarubljenog kružnog isečka kao da ilustruju veliko stvaranje sveta koje je hiljadama godina kasnije opisao Platon u Timaju: "Iskonski haos se razlučuje u likove uz pomoć brojeva i oblika", oblikovanje tela iz elementarnih čestica – pravouglih trouglova i rađanje osnovnih prostornih oblika – tetraedra (vatra), oktaedra (vazduh), ikosiedra (voda), heksaedra (zemlja) i dodekaedra (svemir)."
Dragoslav Srejović, Iskustva prošlosti, Ars Libri, 2001.
