Vojni arhiv je ustanova Ministarstva odbrane Republike Srbije i nosilac je celokupne arhivističke delatnosti u Ministarstvu odbrane Republike Srbije i Vojsci Srbije. Kao specijalni arhiv u sistemu arhivske mreže Republike Srbije ima zadatak da prikuplja, čuva, sređuje i obrađuje arhivsku građu vojne provenijencije. To podrazumeva da je arhivska građa nastala u radu:
Vojske Kraljevine Srbije,
Vojske Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevine Jugoslavije,
svih vojski i vojnih formacija iz Drugog svetskog rata sa teritorije koju je obuhvatala bivša Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija,
posleratna arhivska građa Jugoslovenske armije / Jugoslovenske narodne armije, kao i nadležnih saveznih organa za narodnu odbranu,
Vojske Jugoslavije / Vojske Srbije i Crne Gore proistekle iz JNA i
Ministarstva Odbrane Republike Srbije i Vojske Srbije.
Arhivska građa je zaštićena važećim Zakonom o arhivskoj građi Savezne Republike Jugoslavije („Službeni list SRJ“ broj 12/98, 13/98) i ne može se otuđivati, deliti niti uništavati.
Danas Vojni arhiv čuva oko četrdeset miliona listova arhivske građe u ukupnoj količini od oko 7300 dužnih metara. Veći deo arhivske građe je u dobrom stanju i raspoloživ je za korišćenje u čitaonici Vojnog arhiva. Najstarija arhivska građa, kao i građa koja je oštećena i u lošem stanju, digitalizovana je ili je u procesu digitalizacije te se ista ne izdaje na korišćenje, već samo ona u digitalnom obliku.
ISTORIJAT
U okviru Glavnog đeneralštaba 5. februara (24. januara po starom kalendaru) 1876. godine, Ukazom kneza Milana Obrenovića IV, kao preteča Vojnog arhiva, formirano je posebno (treće) odeljenje sa zadatkom da „pribira istorijska data“ i piše ratnu istoriju, čuva celokupnu arhivu i rukovodi đeneralštabnom bibliotekom. Time je utemeljeno prvo institucionalizovano bavljenje vojnom istorijom i čuvanje celokupne arhive u srpskoj vojsci.
Zasluge da se u vojsci osnuje prva vojna arhivska ustanova pripadaju profesoru istorije i geografije u Artiljerijskoj školi, ujedno i prvom načelniku, poručniku Jovanu Dragaševiću (1836 – 1915), koji je tokom godina svoga službovanja stigao do čina pukovnika i počasnog đenerala. U svom pismenom obraćanju ministru vojnom, poručnik Dragašević je 3. juna (15. juna po starom kalendaru) 1865. godine predložio da se u vojsci formira odeljenje za organizovano prikupljanje vojne arhivske građe i pisanje vojne istorije. Svom predlogu priključio je i dva rada: „Projekat načina sakupljanja građe za srpsku ratnu istoriju“ i „Način kako da se sakuplja građa za novu srpsku ratnu istoriju“.
Sa razvojem arhivske službe u Vojnom arhivu menjala se organizaciona struktura i organizacija poslova. Po završetku Prvog svetskog rata Istorijsko odeljenje nastavlja kontinuitet svog postojanja, ali od tada u sastavu novoformiranog Đeneralštaba. Njegova delatnost regulisana je „Uredbom o Glavnom đeneralštabu i o đeneralštabnoj struci“ od 10. aprila 1920. godine.
Kao jednog od četiri odeljenja Glavnog đeneralštaba, zadaci i obaveze Istorijskog odeljenja bili su:
prikupljanje, sređivanje i proučavanje podataka za istoriju naših ratova, kao i izrada istorije,
rukovanje ratnom arhivom i
uprava nad bibliotekom Glavnog đeneralštaba, koja je pridodata ovom odeljenju.
Kraljevsko namesništvo je 6. marta 1940. godine propisalo „Uredbu o Vojnom istorijskom institutu“. Prema uredbi Istorijsko odeljenje je spojeno sa Vojnim muzejom i formiran je Vojnoistorijski institut. Njegovi zadaci, u odnosu na Istorijsko odeljenje, uglavnom su ostali isti, s tim da je delokrug rada proširen i na prikupljanje, čuvanje i sređivanje predmeta „ratnog materijala“ od istorijske vrednosti.
Istorijat Vojonog arhivaNakon kratkotrajnog Aprilskog rata 1941. godine, sloma Kraljevine Jugoslavije i kapitulacije njene vojske, Istorijsko odeljenje prestaje sa radom.
Naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ o organizaciji kulturno-prosvetnog rada od 13. decembra 1944. godine osnovan je Istorijski institut za proučavanje narodnooslobodilačkog rata.
Naredbom vrhovnog komandanta JA od 1. marta 1945. godine, Istorijski institut je preformiran u Odeljenje istorijsko i za ratne opite. U njegovom sastavu nalazio se i Otsek arhiva koji je imao zadatak da prikupi svu ratnu arhivu od jedinica NOVJ, utvrdi šta su okupatori odneli od vojne arhive i preduzme mere da se odneto vrati. Odeljenje istorijsko je sredinom 1946. godine prvo preimenovano u Istorijski institut JA, a od aprila 1947. godine u Vojno-naučni i izdavački institut.
U proleće 1949. godine naziv je promenjen u Vojnoistorijski institut pri kome je oformljeno Odeljenje arhiva sa tri odseka. Kasnije je Odeljenje arhiva nazvano Arhiv Vojnoistorijskog instituta. Arhiv je 1971. godine spojen sa Centralnom arhivom JNA i funkcionisao je pod nazivom Vojni arhiv Vojnoistorijskog instituta.
Sadašnji naziv Vojni arhiv poneo je od jeseni 2006. godine kada je uvršten u sastav Instituta za strategijska istraživanja Sektora za politiku odbrane Ministarstva odbrane Republike Srbije. Juna 2017. godine Vojni arhiv je zajedno sa Institutom za strategijska istraživanja prešao pod Univerzitet odbrane Ministarstva odbrane Republike Srbije.
Naslovna ilustracija: Predlog poručnika Jovana Dragaševića ministru vojnom o sakupljanju arhivske građe od 3. juna 1865. godine po julijanskom kalendru (prva stranica dokumenta)
RTS OBRAZOVNO-NAUČNI PROGRAM: INSTITUCIJE SRBIJE U VELIKOM RATU: PUT VOJNOG ARHIVA U VELIKOM RATU
"Rad naš, trud naš, ceniće docnija pokolenja po rezultatima koje smo postigli i po istorijskim podacima koje im mi, kao aktivni savremenici, ostavili budemo."
Ovako je Jovan Dragašević, oficir, profesor na Velikoj školi, naučnik, rodonačelnik srpske institucionalizovane arhivistike, još u 19. veku završavao obraćanje Ministru vojnom Kraljevine Srbije, s molbom o osnivanju Istorijskog odeljenja pri Ministarstvu vojnom.
Bila je to preteča institucionalizovane arhivistike u Srbiji i Vojnog arhiva Srbije. Zahvaljujući toj inicijativi podignuta je i svest o važnosti prikupljanja i čuvanja arhivske građe, pa tako kasnije i arhivske građe koja se odnosi na Prvi svetski rat. Zabeleženi su događaji i zbivanja, sačuvana pisana svedočanstva za što pouzdanije sagledavanje istorijske istine o Velikom ratu, koja će tako često iz raznoraznih razloga bivati zamagljena i zabašurena, a istraživačima i nauci nedostupna i nepoznata.
Otuda je prikupljanje i čuvanje arhivske građe tokom Prvog svetskog rata još značajnije. Jer, dokle god narod i država čuvaju svedočnstva svoje prošlosti, istorijska istina neće ostati nepoznata budućim pokolenjima.
Vojni arhiv Srbije pratio je doslovno put srpske države i naroda u tom najvećem ratnom sukobu u dotadašnjoj ratnoj istoriji. Reportaže o putu vojnog arhiva Srbije u Velikom ratu nastale su posle višemesečnog istraživačkog rada i otkrivaju do sada malo poznatu, u delovima, čak i potpuno nepoznatu oblast funkcionisanja ove značajne državne instiucije.
Pored emisija o putu arhivske građe u Velikom ratu, u okviru serijala realizovane su i emisije o Vladi i Vrhovnoj komandi, Pošti Srbije, srpskoj železnici i Narodnoj banci Srbije - ukupno sedam emisija koje govore o funkcionisanju važnih državnih institucija Srbije u najtežem periodu njene novije istorije.
U dve epizode o putu Vojnog arhiva u Prvom svetskom ratu gledaoci će moći da prate dramatičan put dragocene arhivske građe od samog početka Velikog rata, put povlačenja i stradanja, period izgnanstva iz otadžbine, sve do njenog povratka u oslobođenu Srbiju 1918. godine. Reportaže će otkriti do sada nepoznate činjenice, dokumenta, zapise, o odnosu države i srpske vojske prema arhivskoj građi koja će docnijim pokolenjima svedočiti o vremenu najvećeg stradanja u dosadašnjoj srpskoj istoriji, koje su još savremenici nazvali "Golgotom Srbije".
Pored stručnih saradnika, ovim dokumentarno-igranim reportažama učestvuju glumci: Nebojša Dugalić, Katarina Arsić i drugi. Urednik i scenarista je Milica Bajić-Đogo, producent serije je Milorad Konrad, direktor fotografije Vasko Vasović, igrane scene snimio je Milan Stanić, montažer je Obrad Popović.
Komentara: 0