Čaršija – poslovni deo varoši, bila je varoška žila kucavica. U čaršiji, ispunjenoj dućanima – zanatskim, trgovačkim i mehandžijskim radnjama – sabirao se ne samo privredni, već i celokupni društveni život varoši.25 U odsustvu iole značajnijeg urbanog arhitektonskog sadržaja u ondašnjim varoškim naseljima, čaršija je bila element koji je varoš razdvajao od sela. Pisac Matija Mažuranić, koji je kroz Kragujevac prošao 1839. godine, primetio je:
„Ova varoš može se prispodobiti kakovomugod slavonskomu selu, s tom razlikom, da u Kragujevcu u glavnoj ulici ima čaršija”.26 Čaršija nije označavala samo prostorni deo varoši, već je istovremeno predstavljala i društvenu zajednicu. Iz reči čaršija27 u srpskom jeziku izvedena je reč čaršilije, koja je u prvoj polovini 19. veka označavala poslovne ljude u čaršiji i bila sinonim za najvažniji društveni sloj u varoškom naselju. Kragujevačka čaršija se kao društvena zajednica rano profilisala: već 1819. godine nahijski starešina Petar Topalović požalio se knezu Milošu da se čitava čaršija uzbunila i podigla „rebeliju” protiv njega i njegovih momaka. S druge strane, knez Miloš i predstavnici lokalne uprave često su se obraćali čaršiji i čaršilijama putem različitih proglasa, što govori o tome da su čaršiju percepirali kao društvenu zajednicu.28
Čaršijski život u srpskim varošima počeo je da se obnavlja ubrzo po okončanju ustaničkog perioda.29 U Kragujevcu su već 1819. godine radile razne vrste zanatlija: mumdžije, ćurčije, abadžije, sarači itd. Dućane u kojima su radili podizali su na placevima koji su još uvek bili u vlasništvu Turaka; napuštajući Kragujevac, Turci su svoja imanja izdavali pod zakup domaćem,
odnosno novodoseljenom stanovništvu.30 Prelazak zemljišta iz turskih u srpske ruke bio je sastavni deo politike nacionalnog oslobođenja koju je knez Miloš vodio; stoga je znatan deo zemljišta u kragujevačkoj varoši, uključujući i zemljište u čaršiji, knez postepeno otkupljivao od Turaka (to zemljište je potom nazvano „Gospodarska zemlja”), a podsticao je i domaće stanovništvo na otkup turskih imanja.31 Prelazak placeva u srpske ruke nije nužno bio bolje rešenje i za vlasnike dućana. Zakup zemljišta koji su plaćali knezu bio je u pojedinim slučajevima veći od zakupa koji su plaćali pređašnjim turskim vlasnicima; osim toga, srpske vlasti počele su da dele i usitnjavaju placeve u čaršiji kako bi što više dućana u njoj bilo izgrađeno.32 Ustupanje placeva u čaršiji i njihovo usitnjavanje bilo je u funkciji bržeg razvoja poslovnog života, a porast broja zanatlija i trgovaca dovodio je do deljenja starih širokih parcela na nove uske placeve sa nesrazmerno velikom dubinom.33 Ćepenci – pročelja dućanskih radnji, bili su okrenuti ka ulici, iza njih su se nalazile radionice u kojima su radile kalfe i šegrti, a u dubljem delu placeva nalazio se stambeni prostor iza kojeg su se prostirala dvorišta. Dućani su, kao i kuće, mahom građeni od slabog materijala. Njihova materijalna vrednost proisticala je prvenstveno iz pretpostavljene dobiti koju je zanatska, trgovačka ili mehandžijska radnja koja je u njima obavljana donosila vlasnicima. Iz uvida u nekolicinu kupoprodajnih ugovora, odnosno tapija, doznajemo i novčanu vrednost pojedinih dućana. Stojko Stefanović je, na primer, 1827. godine kupio dućan „niže čaršije, s leve strane sokaka, za 450 groša sa svime što se tu našlo”. Godine 1832. Sava Mihailović je svoju bakalnicu prodao Jovanu Nedeljkoviću i Miloju Andrejeviću za 1.500 groša, a Antonije Petrović je kupio dućan za 2.600 groša.34 Osim kupoprodaje dućana, bila je razvijena i praksa uzimanja dućana u zakup. Nićifor Ninković je 1824. godine zakupio dućan za 12 groša mesečno; pet godina kasnije, Gajo papudžija je za mesečni zakup dućana plaćao 34 groša; godine 1836. godišnja kirija za jednu bakalnicu iznosila je 600 groša.35 U literaturi se često pominje da, tokom prvih godina po proglašenju Kragujevca prestonicom, zanatstvo u njemu nije moglo da podmiri mnoge potrebe Dvora koji se u njemu stvarao: „Mnogih zanata u njemu ili nije nikako ni bilo, ili ih nije bilo dovoljno, ili nisu bili dobri.”36 Zbog toga je knez Miloš bio prinuđen da poziva zanatlije iz Beograda, ondašnjeg centra zanatskog rada i prometa, ili iz drugih varoši, poput Jagodine i Šapca. Za poslove za koje nije bilo moguće naći zanatlije u Srbiji, pozivane su zanatlije iz susedne Monarhije. Ni trgovačke radnje u Kragujevcu nisu mogle da zadovolje potrebe kneza i njegove svite, pa su mnoge stvari neophodne za funkcionisanje kneževog Dvora nabavljane iz Beograda, Zemuna, Pešte...37 Ipak, ni tokom prvih godina izgradnje prestonice, nisu sve vrste zanatlija morale da se pozivaju sa strane; neke od njih bilo je moguće naći i u Kragujevcu. Na primer, na zahtev kneginje Ljubice da se iz Beograda pošalje sarač koji će za kneževića Milana napra- viti sedlo, odgovoreno joj je da on ne mora da se poziva iz Beograda, pošto „u Kragujevcu ima sarač Topal, koji će za Milana sedlo napraviti”.38
Iako se većina zanatlija sa strane, koja je bila angažovana na izgradnji dvorskog kompleksa, po obavljenom poslu vraćala svojim kućama, neki od njih su se u Kragujevcu zadržavali duže vreme. Poslovne mogućnosti koje je nudila prestonica u izgradnji privlačila je vremenom zanatlije i trgovce sa raznih strana. Kada je 1836. godine u Srbiji izvršen popis zanatlija, u Kragujevcu ih je bilo 336. Iako su Beograd i Šabac imali veći broj zanatlija od prestonice, udeo zanatlija u ukupnom stanovništvu bio je najveći u Kragujevcu – zanatlije su činile 15% žiteljstva prestonice.39 Broj zanatlija u Kragujevcu prema vrsti zanata kojim su se bavili predstavljen je u narednoj tabeli:
Tabela br. 2: Broj zanatlija u Kragujevcu prema vrsti zanata kojim su se bavili 1836. godine40
Najveći broj zanatlija u Kragujevcu bavio se terzilukom – šivenjem tradicionalne građanske nošnje. Brojne su bile i ostale vrste zanatlija koje su se bavile izradom tradicionalnih odevnih predmeta i tkanina – ćurčije, abadžije i mutavdžije, kao i proizvođadži obuće – papudžije. U Kragujevcu je zabeležen izuzetno veliki broj mehandžija – 72; u Beogradu, koji je u to vreme imao tri puta više stanovnika od Kragujevca, bilo ih je 115, dok je broj mehandžija u Šapcu, Požarevcu i Smederevu, varošima koje su sredinom 30-ih godina takođe imale više stanovnika od Kragujevca, bio znatno manji.41 Veliki broj mehandžija, a samim tim i mehana u Kragujevcu, bio je rezultat tražnje za njihovim uslugama, odnosno potrebe za ishranom i smeštajem velikog broja ljudi koji su raznim poslovima dolazili u prestonicu, o čemu će kasnije biti više reči. U Kragujevcu je popisano 13 boltadžija koje su robom široke potrošnje snabdevale varošane, ali i seljane koji su dolazili u čaršiju, kao i 11 berbera koji nisu pružali samo berberske usluge u savremenom smislu reči, već su u to vreme vršili i funkciju zubara, a ponekad su obavljali i manje lekarske intervencije. Ostale vrste zanatlija bile su manje zastupljene, u skladu sa potražnjom za njihovim uslugama. Svi navedeni zanati bili su stari orijentalni zanati; u vreme kada je navedeni spisak zanatlija sačinjen, u Kragujevcu su radili i prvi predstavnici modernih zanata, ali je njihovo prisustvo još uvek bilo sporadično.
Esnafska udruženja
Zanatlije su se međusobno udruživale u esnafe. Esnafska udruženja, koja su na našim prostorima postojala još u doba osmanske vlasti, osnivana su u cilju zaštite poslovnih interesa i potrebe zajedničkog nastupanja njihovih članova u javnosti. Ona su činila osnovu varoške društvene organizacije, a poredak u njima predstavljao je osnovu varoških društvenih odnosa. Svaki esnaf imao je svog starešinu – ustabašu, kao i esnafsku kasu u koju su ubirani prihodi od članova po raznim osnovama; svaki esnaf imao je pravila za obučavanje šegrta i kalfi, kao i pravila kojima je regulisano sticanje zvanja majstora.42
U Kragujevcu se već 1818. godine pominje terzijsko-trgovački esnaf, koji je imao 15 članova i saračko-ćurčijski esnaf koji je činilo 12 zanatlija. Dve godine kasnije pominje se i lecedersko-voskarski esnaf, u kojem je takođe bilo 12 članova.43 U prvim godinama po završetku ustaničkog perioda esnafsko udruživanje bilo je spontano, inicirano od strane samih zanatlija. U osnivanje esnafskih udruženja i regulisanje međusobnih odnosa se, međutim, vrlo brzo uključila i država. Razlog tome bio je, jednim delom, značaj zanatlija i njihovih udruženja za privredni i društveni život zemlje, a drugim delom sve manja mogućnost esnafskih organizacija da samostalno regulišu međusobne odnose u razdoblju privrednih promena i modernizacijskih izazova tradicionalnom zanatstvu.
Prva uredba o obrazovanju esnafa za svaki zanat u oslobođenoj Srbiji izdata je 1823. godine i odnosila se na Kragujevac.44 Tom uredbom je u Kragujevcu ustanovljeno 16 esnafa: ćurčijski, sarački, tabački, papudžijski, terzijski, bojadžijski, bakalski, trgovački, mutavdžijski, mehandžijski, tufegdžijski, kujundžijski, mumdžijski, tutundžinski, nalbantski i grnčarski. Smisao uredbe sadržan je u njenom naslovu – „Ureždenije po kojemu esnafi čaršije kragujevačke vladati se imadu, što kojemu raditi i kakvu robu prodavati dozvoljava se, i šta kojemu naprotiv zapreštava se”. Svakom esnafu precizirana je delatnost kojom može da se bavi i istovremeno je svakom esnafu zabranjeno bavljenje poslovima koji spadaju u nadležnost drugih esnafskih udruženja. Ćurčijama je, na primer, bilo dozvoljeno „njihov zanat raditi, i svaki njihovog zanata espap [robu] bio urađen ili neurađen kupovati i prodavati, svaku zverku (sem zečina, koje se trgovcima ustupaju) i jagnjeće kože koje se do 20. jula kolju kupovati, i takove raditi ili stranim trgovcima preprodavati mogu.” Istom uredbom ćurčijama se ne dozvoljava da rade poslove koji spadaju u delokrug drugih zanata, kao ni prodaja robe koju zanatlije drugih esnafa proizvode.45
Reakcije zanatlija na pomenutu uredbu bile su različite. Kragujevački sud je tim povodom pisao knezu da je po njegovom nalogu pozvao „sve ovdašnje trgovce i zanatlije i volju Vašu o postavleniju u čaršiji poredku javili smo im. Proči [drugi] svi esnafi s poredkom ovim zadovoljni [su] i obećavaju se samo svojeg sobstvenog jednog zanata držati se, a u drugi ničiji ne stavljati se. No, ćurčijski, terzijski i boltadžijski [esnaf] koji, pored svojeg zanata, i sitnice u dućanu drže, tuže se da oni samo sa svojim zanatom, ne držeći u svojem dućanu drugu robu za prodaju, živiti ne mogu, i mole sa da im se dopusti i napomenutu robu po dućanima držati”.46 Sa namerom ćurčijskog, terzijskog i boltadžijskog esnafa da povrate stare povlastice nikako se, međutim, nisu slagali članovi bakalskog i papudžijskog esnafa, koji su se već u januaru 1824. godine obratili knezu, izrazivši želju da njegova zapovest o uređenju esnafa ostane na snazi, kako im se u njihov zanat ne bi mešale terzije i trgovci.47
Narednih godina osnivani su novi esnafi, a postojeći su se udruživali ili delili, što je zavisilo od trenutnih potreba i broja zanatlija u okviru određene zanatske delatnosti. Majstori koji su se bavili manje zastupljenim zanatima bili su prinuđeni da se udružuju sa predstavnicima sličnih zanata, kako bi lakše štitili svoje interese. Tako je, na primer, u Kragujevcu 1834. godine postojao tufegdžijsko-nalbantsko-fišegdžijsko-duvandžijski esnaf, koji je okupljao četiri vrste zanatlija.48 Inicijative za esnafsko udruživanje i razdruživanje najčešće su poticale od zanatlija, a da bi bile i sprovedene, morale su da dobiju odobrenje nadležnih vlasti.
Esnafsko udruživanje nije bilo samo profesionalno motivisano, već je imalo i širi društveni značaj. Esnafske organizacije pokazivale su brigu za društvenu zajednicu, prvenstveno na polju crkvenih i prosvetnih poslova. Tako je, na primer, u esnafskim pravilima često naglašavano da novac dobijen za ustaluk – taksu koju su zanatlije plaćale esnafu prilikom sticanja majstorskog zvanja, esnaf ne treba da „upotrebljava na svoju sopstvenu korist, nego se isti novci na tri časti dele, i jedna čast novaca se na crkvu, druga čast na školu ustupa, a treća čast samo na esnafsko raspoloženije ostaje”.49 Esnafska udruženja nisu regulisala samo poslovno ponašanje svojih članova, već i druge aspekte njihovog života. Na primer, prema nacrtu pravila dunđerskog esnafa u Kragujevcu iz 1841. godine „svi majstori i kalfe dužni su u nedeljne i praznične dane ispunjavati dužnosti i zakon hrišćanstva... u crkvu dolaziti i blagogovjeno ustupajući mesto od sebe starijem u crkvi, smireno Bogu se moliti za načalstvo [načelstvo] i podčinjeniju vlast, za bližnje svoje i za same sebe”.50 Kao što se vidi iz navedenog primera, esnafske organizacije nisu štitile samo poslovne interese svojih članova, već su, delujući u skladu sa državnom politikom, težile da ih vaspitno usmeravaju i da uspostave što veći nadzor nad njima.
Doba vladavine kneza Miloša bilo je doba dirigovane i centralizovane privrede. Esnafski organizovane zanatlije i trgovci nisu mogli samostalno da formiraju cene svojih proizvoda i usluga; te cene su dogovarane između predstavnika vlasti i esnafskih udruženja i svi članovi esnafa bili su dužni da ih se pridržavaju.51 Dogovorene i od strane predstavnika vlasti potvrđene cene zanatskih proizvoda i usluga – takse i tarife, objavljivane su u čaršiji. Na primer, u novembru 1827. godine javno je pročitana „taksa prodavanja različiti[h] tovara ovde u čaršiji kragujevačkoj, razdeljena po esnafima, imenom:
Esnaf držatelja mehana – opredeljeno da se ubuduće do novog leta ovako prodaje: Leba oka52 – osam para; rakije oka – 20 para; vina oka – 16 para. Esnaf mumdžijski: sveća oka – 1 groš i 7 para; sapuna oka – 28 para.
Pri ovome opredeljenju da nalbanta ubuduće konja u sve četiri noge sa svojim pločama i klincima kuje za 4 groša i 20 para”.53
Država, oličena u knezu Milošu, nastojala je da čvrstom regulativom obezbedi opstanak i razvoj zanatstva i da spreči nepovoljne uticaje koji su doprinosili njegovom opadanju. Domaće zanatstvo sve više su ugrožavali trgovci i špekulanti koji su uvozili gotovu robu iz inostranstva, često kvalitetniju i jeftiniju od domaće. Pokolebani su bili i odnosi između zanata; majstori jednih mešali su se u poslove drugih, među njima se javljala nelojalna konkurencija, a vršene su i različite zloupotrebe, pa su međusobne optužbe pojedinih esnafa bile gotovo svakodnevna pojava. Političke i privredne promene, potreba za novim zanatskim proizvodima i razvijenijom trgovinom, stvaranje i jačanje konkurencije, kao i opšta modernizacija dovodili su do slabljenja ne samo običajima utvrđenih i praksom čuvanih esnafskih pravila, već i do sve češćih „zaobilaženja” zakonskih normi kojima su zanatske delatnosti bile regulisane. Državne vlasti bile su prinuđene da se mešaju u esnafske odnose, a esnafi su, s druge strane, bili prinuđeni da traže pomoć od vlasti kako bi zaštitili svoje interese.54
U martu 1836. godine knez Miloš je inicirao novo regulisanje esnafskih odnosa i preporučio Državnom Savetu da izradi nacrt uredbe kojom bi se podrobno definisala pravila poslovanja esnafskih udruženja. Kao i 1823. godine, i ovoga puta uredba je trebalo da se prvo primeni na prestonicu: „No, pre nego bi se ovo delo voobšte započelo, preporučujemo Sovetu da najpre to delo u Kragujevcu započne i opredelenije svoje u ovom nama na uvid podnese, jerbo i treba da Kragujevac bude drugima primerom [podvukla A. V.]”.55 U cilju uspostavljanja efikasnije kontrole nad esnafima, knez je tražio i da se kragujevačkom policaju56 „za dužnost naloži imati nadziranije nad esnafima i nad ispunjenijem njegovih dužnosti”.57 Izdavanje brojnih zakonskih uredbi kojima su regulisani kako esnafski odnosi, tako i cene zanatskih proizvoda, kao i uspostavljanje policijske kontrole nad esnafima, govori ne samo o naporima države da održi postojeći poredak u zanatskim delatnostima, već i o privrednoj i društvenoj stvarnosti koja se nezadrživo menjala i u kojoj su esnafski organizovani zanati sve više ličili na relikt prošlog vremena.
Naslovna ilustracija: Kragujevac, džamija kod Kamenog mosta, po Kanicu
25 O ovome opširnije u: V. Macura, Čaršija i gradski centar, Niš/Kragujevac 1984. 26 Matija Mažuranić, Pogled u Bosnu, Zagreb 1842, 14. 27 Reč čaršija, koja je persijskog porekla i koja je u srpski jezik ušla preko turskog, u izvornom smislu označava četiri toka, četiri strane sveta ili, u nešto slobodnijem prevodu, mesto okupljanja ljudi sa sve četiri strane sveta, V. Macura, nav. delo, 19. 28 Knjažeska kancelarija. Kragujevačka nahija 1815–1839, 64; AS, KK, XV/1338. 29 Prema nekim mišljenjima, život u varošima brže se obnavljao nego život u selima, videti: M. Gavrilović, Miloš Obrenović, knj. I, Beograd 1908, 257. 30 Tako se, na primer, Joksim čurugdžija pogodio s nekim Turčinom Ajdarom da mu ustupi dva fata zemlje da na njoj izgradi dućan i da mu plaća kiriju u iznosu od 30 groša na godinu, Knjažeska kancelarija. Kragujevačka nahija 1815–1839, 281. 31 Na primer, Stojko mehandžija i Stanko užar plaćali su zakup placa Aliji, spahiji iz Vučkovice; na tom placu se potom pojavljuju još dva zakupca – Petko mutavdžija i udovica Stefana. Srpske vlasti su štitile njihove interese i predlagale im da, ukoliko se na istom placu podigne još kuća i dućana, otkupe zemljište od spahije, AS, SOK, DP, 1827/303. O otkupu muslimanskih placeva u varoškim naseljima videti i: Bojana Miljković Katić, Poljoprivreda Kneževine Srbije (1834–1867), Beograd 2014, 54–61. 32 Izvesni Ivko se 1826. godine požalio knezu da je Turčinu svojevremeno plaćao devet groša kirije za dućanski plac, a kada je plac prešao u kneževo vlasništvo, ne samo da mu je kirija porasla na 20 groša, već mu je deo placa oduzet i ustupljen Đorđu tufegdžiji, Knjažeska kancelarija. Kragujevačka nahija 1815–1839, 419. U dokumentu nije navedeno Ivkovo prezime; možda se radi o Ivku Stojanoviću, varoškom kmetu početkom 30-ih godina. 33 V. Macura, nav. delo, 182. 34 AS, SOK, DP, 1827/122; 1832/43, 115. 35 N. Ninković, Žizniopisanija moja, Novi Sad 1972, 196; AS, SOK, DP, 1829/692; 1836/256. 36 Arhivska građa za zanate i esnafe u Srbiji od Drugog ustanka do esnafske uredbe 1847 godine, sakupio i uredio dr Tih. R. Đorđević, Beograd 1925, XXXI. 37 Iz Beograda i drugih varoši u Kragujevac su pozivani dunđeri, kovači, kolari, nalbante, sarači i druge zanatlije da rade na izgradnji i održavanju konaka i kneževe ekonomije. Odeću za kneza i njegovu porodicu dugo godina je šio beogradski terzija Atanasko Nikolajević, a posuđe i druge potrepštine za konak su kupovane u beogradskim dućanima, kao i u trgovinama u susednoj Austriji. Tako je, na primer, jednom kneževom činovniku u Beogradu iz Kragujevca poručeno da iz dućana „Čivutina Davičeta” pošalje „nekoliko dobri i maleni fildžana, a i nekoliko poveći i pri tom da pošlje lepih stvari koje u dućanu ima i koje zna da su za Gospodara pristojne”, videti: Arhivska građa za zanate, 4–50. 38 Isto, 27. 39 U Beogradu su bile 864 zanatlije, ali je njihov udeo u ukupnom stanovništvu bio nešto manji nego u Kragujevcu. Slično je bilo i u Šapcu, u kojem je 426 zanatlija činilo 12.5% stanovništva, videti: Arhivska građa za zanate, tabela u prilogu. 40 Isto. 41 U Šapcu su 1836. godine popisane 44 mehandžije, u Požarevcu 33, a u Smederevu 29, videti: isto. 42 Po nacrtu uredbe terzijskog esnafa u Kragujevcu iz 1838, kada se neko promoviše u majstora, daje „ustabaši jedne jemenije, a čaušu jedan cvancik, kao naknadu trudbe njihove”, Arhivska građa za zanate, XXVIII, XXXVI, XXXVIII. 43 N. Vučo, Raspadanje esnafa u Srbiji, knj. I, Beograd 1954, str. 28. 44 Krajem te godine obrazovani su esnafi u Šapcu, a sledeće u Jagodini i Smederevu, Arhivska građa za zanate, XXXIII. 45 AS, Zbirka Mite Petrovića (u daljem tekstu: ZMP), 5930. 46 Arhivska građa za zanate, 95. 47 Isto, 97–98; 282–283. 48 N. Vučo, nav. delo, 26. 49 Isto; Arhivska građa za zanate, XLV. 50 Isto. 51 Jedino su trgovci poljoprivrednim proizvodima, koji nisu bili esnafski organizovani, mogli sami da određuju cene svoje robe. 52 Oka – mera za težinu, iznosi 1.26 kg, M. Vlajinac, Rečnik naših starih mera u toku vekova, Beograd 1974, IV, 662. 53 AS, SOK, DP, 735/1827. 54 Arhivska građa za zanate, XXVII. 55 Isto, XXXIII, 125. 56 O policijskoj službi u Kragujevcu videti u odeljku Javni red i mir. 57 Isto, XLVI.
Komentara: 0