Aleksandra Vuletić ŽIVETI U KRAGUJEVCU Stanovništvo
Za vreme osmanske vlasti Kragujevac je bio nevelika varoš u unutrašnjosti Beogradskog pašaluka, u kojoj je živelo pretežno muslimansko žiteljstvo. Po uspostavljanju austrijske uprave, u prvoj polovini 18. veka, u Kragujevcu je počelo da se naseljava i srpsko stanovništvo; doseljenici koji su u to doba naselili varoš, kao i okolne predele, bili su poglavito iz dinarskih i kosovsko-metohijskih oblasti. Prema popisu beogradske Mitropolije, Kragujevac je 1735. godine imao 110 kuća. Četiri godine kasnije, doseljavanje je zaustavljeno zbog ponovnog uvođenja osmanske uprave. Ubrzo po izbijanju Prvog srpskog ustanka Turci su napustili Kragujevac, a po završetku ustaničkog perioda srpsko stanovništvo ponovo je počelo da ga naseljava; na intenzitet tog procesa naročito podsticajno je delovalo proglašenje Kragujevca za prestonicu Srbije.1
Stanovništvo koje se u Kragujevac doseljavalo tokom prve polovine 19. veka pretežno je poticalo iz susednih oblasti Osmanskog carstva, iz raznih predela Srbije i, u manjoj meri, iz južnih krajeva Habzburške monarhije. U arhivskim dokumentima iz 20-ih i 30-ih godina 19. veka, prvenstveno onim koji se nalaze u fondu Kragujevačkog suda,2 za mnoge varošane je pored imena i, eventualno, prezimena, navedeno i mesto odakle su došli u Kragujevac. S obzirom na činjenicu da prezimena u onovremenoj Srbiji nisu bila ustaljena, mnogi kragujevački žitelji označavani su, umesto imenom i prezimenom, imenom i nadimkom, koji se najčešće odnosio na njihovo zanimanje, etničku pripadnost ili mesto/oblast porekla.
Imajući u vidu da metod identifikacije mesta porekla doseljenika na osnovu nasumičnih primera ne može dati preciznu sliku o pravcima doseljavanja, ukazaćemo na mesta i oblasti koja se u dokumentima najčešće pominju u tom smislu, pošto ona bar nagoveštavaju neke od osnovnih pravaca doseljavanja. Jedno od najčešće navođenog mesta porekla stanovnika Kragujevca na koje se nailazi u arhivskoj građi je Niš. Tako se, na primer, pominju Jovan Nišlija „žitelj ovdašnji” i Jovanča Ranđelov iz Niša koji je bio sluga u Kragujevcu. Godine 1831. pominje se Marinko Nikolić „žitelj ovdašnji, koji se letos iz Niša doselio”, u vezi s njegovom namerom „opet u Niš ići, da sve pokućne stvari koje su mu tamo zaostale, ovamo prenese”. Za izvesnog Pešu Jankovića navedeno je da polazi u Niš kako bi „Jovanu Todoroviću, koji se odskora ovamo doselio” ženu i decu njegovu „ovamo preveo”. Tasa Marković, rodom iz Niša, tražio je da mu se izda pasoš kako bi praznike proveo kod kuće.3 Navedeni primeri predstavljaju i uobičajene obrasce doseljavanja: na selidbu su se prvenstveno odlučivali muškarci, koji bi posle izvesnog vremena, kada bi se snašli u novoj sredini, iz „vilajeta” dovodili i svoje porodice i prenosili pokućstvo; drugi doseljenici, koji se nisu odlučivali na taj korak, povremeno su odlazili u stari kraj kako bi izvesno vreme proveli sa svojim porodicama.
Osim Niša, kao mesta porekla stanovnika Kragujevca pominju se i drugi gradovi u sastavu Osmanskog carstva: Vranje (Stefan Vranjanac, Jovan Đorđević iz Vranja) i Bitolj (Stojan Janković, Nikola Jančin). Kragujevački žitelji bili su i trgovac Marko Sarajlija, Vule i Pavle Pazarac. O predelu iz kojeg je došao Milovan Arnautin slikovito govori njegov nadimak. Za pojedine stanovnike Kragujevca u sudskim protokolima je samo navedeno da „natrag u vilajet” idu, tj. da se vraćaju u Osmansko carstvo.4
U Kragujevac su se doseljavali i stanovnici iz drugih varoši Beogradskog pašaluka: Sima ćurčija se doselio iz Požarevca; Nikola Tomić, mehanski sluga, došao je iz Šapca; Jovan bećar, koji je služio kneza Vesu, bio je iz Gradišta. Osim iz drugih varoši, u Kragujevac su se doseljavali i stanovnici iz bližih i daljih sela; trgovac Marko Božurac i mehandžija Radovan Gorobiljac dobili su nadimke, odnosno prezimena, po nazivima sela iz kojih su poticali.5
Nisu svi doseljenici u Kragujevcu ostajali trajno. U potrazi za poslom i boljim životom, mnogi od njih su menjali mesta boravka. Među onima koji su se najčešće selili bili su najamni radnici – kalfe i sluge, koje bi se pogodile da služe kod nekog zanatlije ili trgovca, obično na pola godine (od Đurđevdana do Mitrovdana), a potom tražile drugi posao u istoj ili u drugoj varoši.6 Mnogi su u Kragujevcu zastajali samo u prolazu, u pokušaju da nađu posao, pa ako ga ne bi našli, odlazili su u neku drugu varoš.7
Etnička pripadnost kao dodatak imenu najčešće je korišćena za stanovnike cincarskog i romskog porekla. Tako je uz imena mehandžija Nikole, Petra, Đorđa i Aranđela najčešće dodavano – Cincarin. Stanovnik Kragujevca bio je i Jorgać Cincarin, a na cincarsko poreklo ukazuju i imena kujundžije Sterije Topal Kostića i čuturdžije Trandafila. Uz imena stanovnika romskog porekla – Arapa, Osmana i rabadžiju Jašara Asanovića, navodilo se – Ciganin. Imena nekih ljudi ukazuju na njihovo jevrejsko poreklo – Čivut Avram, Nikola Čifut Petkov sin i Jonica Avramović.8
Kao jedan od razloga kojima se knez Miloš vodio prilikom izbora Kragujevca za prestonicu, obično se navodi odsustvo turskog stanovništva iz varoši. Prema svedočanstvu Joakima Vujića, koji je Kragujevac posetio 1826. godine, u njemu je u to vreme bio samo jedan turski dom, u kojem je stanovao muselim, jedna skoro sasvim porušena džamija bez minareta i jedna turska kafana za putnike.9 Turci koji se u to vreme pominju u Kragujevcu, uglavnom su bili samo u prolazu kroz varoš; retki su bili oni koji bi se mogli smatrati stalnim žiteljima Kragujevca.10
Iz Habzburške monarhije u Kragujevac su na knežev poziv, ili na ličnu inicijativu, dolazili činovnici i zanatlije „modernih” zanata – šnajderi, šusteri i sl. Iz Monarhije su u manjem broju dolazili i oni koji su se bavili tradicionalnim zanimanjima, poput dvojice mehandžija – Vasilija Jovanovića, koji je u Kragujevac došao iz Bele Crkve, i Stevana, prozvanog Švaba, čiji nadimak asocira na zemlju iz koje je došao.11 Vođeni različitim razlozima, u prestonicu mlade srpske države dolazili su i stanovnici drugih zemalja.12
Kada je postao prestonica Srbije, Kragujevac je imao oko hiljadu stanovnika. Godine 1826. Joakim Vujić je zabeležio da u njemu ima do 270 domova. Osam godina kasnije, Francuz Boa le Kont procenio je da srpska prestonica ima između 2.000 i 3.000 žitelja.13 Procene broja kuća i stanovnika Kragujevca iznosili su i drugi posetioci i putopisci. Ipak, najpouzdaniji podaci o brojnom stanju žiteljstva su oni koji potiču iz izvora fiskalnog karaktera. Iz prvog popisa domova i haračkih lica – muškaraca starijih od sedam godina, kojeg su srpske vlasti izvršile 1818. godine, doznajemo da su u Kragujevcu bile 193 kuće u kojima je živelo 378 haračkih obveznika.15 Kragujevac nije bio najmnogoljudnija varoš u Srbiji; veći broj kuća i haračkih glava imali su u to vreme Beograd i Smederevo.16 U naredne dve decenije broj stanovnika Kragujevca se udvostručio, a podaci o kretanju broja stanovnika u navedenom periodu predstavljeni su u gore navedenom grafikonu.
Ako posmatramo odnos između broja domova i broja muškaraca – obveznika harača i poreza u prvih pet prikazanih godina, vidimo da je broj muškaraca rastao brže od broja domova, što govori o intenzitetu doseljavanja u tom periodu. Posle opadanja u 1823. godini, vrednosti navedenih parametara su, uz izvesne oscilacije, imale tendenciju rasta, pa je i broj domova i broj poreskih lica tokom 30-ih godina bio veći nego u prethodnoj deceniji. Najveći broj poreskih lica u Kragujevcu popisan je 1834. godine; pretpostavljamo da je opadanje koje je potom usledilo bilo u vezi sa političkim i administrativnim promenama, pošto je deo činovnika iz Kragujevca preseljen u Beograd.
Osim doseljavanjem i prirodnim priraštajem, stanovništvo Kragujevca se povećavalo i širenjem varoške teritorije. U poreskim spiskovima za 1825. i 1826. godinu, ispod Kragujevca navedeno je „prigradie Sušice”, odnosno „prigradie Sušica”; do tada, Sušica je u spiskovima navođena kao selo. U spiskovima iz 1828. i 1831. godine navedeno je „Varoš Kragujevac sa predgradijem”, pa pretpostavljamo da se to odnosilo na Sušicu. U popisu iz 1834. naznačeno je „varoš Kragujevac s Palilulom i Sušicom”, a 1839. godine kao mesta u kragujevačkoj opštini navedeni su Kragujevac i Sušica.17
Godine 1834, kada je u Srbiji izvršen prvi popis celokupnog žiteljstva, varoš Kragujevac je, sa predgrađima Palilulom i Sušicom, imala 2.235 stanovnika. Kao i 1818. godine, od Kragujevca su po broju stanovnika bili veći Beograd i Smederevo, a u međuvremenu su ga po broju žitelja pretekli i Šabac i Požarevac.18 Slična demografska situacija bila je i 1839. godine, kada je sproveden novi popis kuća i poreskih lica; prema broju poreskih obveznika, Beograd, Požarevac, Smederevo i Šabac su i dalje bili ispred Kragujevca.19 Ovakav demografski razvoj Kragujevca, s jedne, i gradova na granici s Habzburškom monarhijom, s druge strane, govorio bi u prilog tezi da je porast broja stanovnika u to doba u većoj meri bio uslovljen razvojem trgovine, za koju su pomenuti gradovi na granici sa Monarhijom imali predispozicije, nego administrativnim položajem koji je imao prestoni Kragujevac.
Popisom iz 1834. godine prvi put je popisano i žensko stanovništvo u Srbiji. Broj muškaraca u Kragujevcu je, kao što se vidi iz navedene tabele, bio znatno veći od broja žena – muškarci su činili tri petine varoškog stanovništva. Brojčana prevaga stanovništva muškog pola bila je karakteristika gotovo svih urbanih naselja u onovremenoj Srbiji. Ona je najvećim delom bila posledica doseljavanja – najznačajnijeg činioca u rastu gradskog stanovništva, u kojem su učestvovali pretežno muškarci. Osim imigracionih procesa, i sistem privređivanja u gradskim sredinama, koji se zasnivao na zanatstvu i trgovini, u znatnoj meri je isključivao stanovništvo ženskog pola.21 Prevaga muškog stanovništva nad ženskim najizraženija je bila u Beogradu i Kragujevcu, koji su bili ne samo važna trgovačka i zanatska središta, već i najznačajniji administrativni centri Srbije u kojima je živeo znatan broj činovnika.22
Broj poreskih obveznika ukazuje na broj radno sposobnog stanovništva i na privrednu moć naselja. Ako uporedimo broj poreskih lica i broj muškaraca popisanih u Kragujevcu 1834. godine, vidimo da je udeo obveznika poreza, koji su punili državnu blagajnu, bio relativno mali. Popisana muška lica koja nisu plaćala porez bili su pretežno maloletnici, ali i muškarci koji su bili oslobođeni od poreza po raznim osnovama – od siromašnog stanja do privilegovanih činovničkih pozicija. Na osnovu poređenja broja kuća sa brojem poreskih obveznika, možemo da pretpostavimo da više od stotinu odraslih, radno sposobnih muškaraca nije imalo sopstveni dom. Taj podatak se uklapa u sliku o Kragujevcu kao o gradskom naselju u kojem su 30-ih godina 19. veka znatan deo stanovništva činili doseljenici, koji su u ovu šumadijsku varoš23 dolazili u potrazi za poslom i boljim životom, i koji još uvek nisu imali svoj krov nad glavom.
Borivoje Drobnjaković, koji se istorijom prestonog Kragujevca bavio u prvim decenijama 20. veka, konstatovao je da u Kragujevcu njegovog vremena gotovo da više nije bilo potomaka onog stanovništva koje se doselilo za vreme austrijske uprave u prvoj polovini 18. veka. Osim njih, „u Kragujevcu danas [1926. godine] ima malo potomaka i onih doseljenika koji su došli u toku Miloševe vlade i to najvećim delom iz krajeva Miloševe Srbije, zatim iz ostalih krajeva današnje kraljevine. Promene koje su se desile u toku vremena učinile su da ovo stanovništvo bude nestalno. Mnogi su se odselili i napustili Kragujevac kada je iz njega preseljena prestonica, a neke stare porodice su izumrle, ili su njihovi potomci za poslom otišli na razne strane”.24 Iako potomaka ondašnjih žitelja u Kragujevcu danas nema, varoški način života i varoška kultura koju je ondašnje stanovništvo počelo da razvija 20-ih i 30-ih godina 19. veka utkani su u savremenu urbanu kulturu Kragujevca.
Naslovna ilustracija:
grafikon: Broj haračkih obveznika, poreskih obveznika i domova u Kragujevcu 1818–1839. godine14
tabela br. 1: Demografska slika Kragujevca 1834. godine20
1 Opširnije o ovome: B. M. Drobnjaković, Kragujevac, Glasnik Geografskog društva, 12, Beograd 1926, 44–64; T. Đorđević, Iz Srbije kneza Miloša. Stanovništvo – naselja, Beograd 1924, 291– 292. 2 Kragujevački sud osnovan je 1826. godine pod nazivom Magistrat Nahije Kragujevačke. Do 1841. godine više puta je menjao ime (Sud Nahije Kragujevačke 1830–1831, Sud Nahije i varoši Kragujevačke 1831–1834, Sud Okružia Kragujevačkog i Sud varoši i Okružia Kragujevačkog 1834– 1835, Ispravničestvo Okružia Kragujevačkog 1835–1836, Magistrat Okružia Kragujevačkog 1837–1838, Sud Okružia Kragujevačkog od 1838). S obzirom na to da su protokoli ovog suda jedan od najčešće korišćenih izvora u ovom delu knjige, u tekstu ćemo ga nazivati Kragujevački sud ili samo sud. 3 Arhiv Srbije, Sud Okruga Kragujevačkog, Delovodni protokol (u daljem tekstu: AS, SOK, DP) 1826/230; 1830/503, 1831/44, 1025; 1834/307. 4 AS, SOK, DP, 1829/267; 1834/311, 313, 398; 1837/2099; Arhiv Srbije, Kneževa kancelarija XV (u daljem tekstu AS, KK, XV) 2141, 2146. 5 AS, SOK, DP, 1827/40; 1830/511; 1831/113; 1832/769; 1833/844; 1835/318. 6 Neretko se dešavalo da sluge i kalfe menjaju mesto boravka zbog toga što su načinile neko krivično delo, najčešće poharu, AS, SOK, DP, 1829/267. 7 Na primer, Jovan Ilić, papudžijski kalfa iz Požarevca, u potrazi za poslom došao je u Kragujevac 1828; pošto nije našao posao, otišao je u Jagodinu, videti: isto, 1828/1244. 8 Isto, 1825/833; 1827/577, 629; 1828/550; 1829/384, 435, 453, 547; 1830/460; 1832/961; 1834/403. 9 J. Vujić, Putešestvije po Srbiji, Gornji Milanovac 1999, 91. 10 Na tu mogućnost ukazuje, pak, pomen izvesnog Kara Ahmeta, koji se 1831. godine, zajedno sa još četvoricom kragujevačkih žitelja, žalio Kragujevačkom sudu na varoškog kasapina da ne obezbeđuje dovoljno mesa za varoš, AS, SOK, DP, 1831/140. 11 Isto, 1829/267; 1835/294. O činovnicima, koji su najčešće bili privremeni stanovnici Kragujevca, u literaturi je već dosta pisano, pa se njima ovde nećemo baviti; o zanatlijama modernih zanata govorićemo nešto kasnije. 12 O strancima u Kragujevcu pisao je Dejan Obradović, videti: Stranci u Kragujevcu 1818–1841. godine, u: Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841, Kragujevac 2006, 303–312. 13 J. Vujić, nav. delo, 85; Srbija u godini 1834. Pisma grofa Boa-le-Konta de Rinji ministru inostranih dela u Parizu o tadanjem stanju u Srbiji, Spomenik SKA XXIV (1894), 25. 14 Podaci za 1818–1826: Knjažeska kancelarija. Kragujevačka nahija 1815–1839, sv. 1, prir. R. Marković, Beograd 1954, 501, 505, 509, 516, 521, 525, 532, 534, 543. Podaci za 1828. i 1831. godinu: M. Petrović, nav. delo, 601, 607. Podaci za 1834. godinu: L. Cvijetić, Popis stanovništva i imovine u Srbiji 1834. godine, Miscellanea, knj. XIII (1984), 76. Podaci za 1839. godinu: R. Ljušić, Popis poreskih glava, kuća i članova mirovnih sudova iz 1839. godine, Miscellanea, knj. IX (1981), 74. Počevši od 1825. godine, u broj stanovnika Kragujevca računali smo i stanovništvo Sušice koja se od te godine navodi kao „predgrađe” varoši. 15 M. Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842, II, Beograd 1898, 447. 16 Godine 1825. Beograd je imao 3.229 haračkih lica; Smederevo – 357 kuća i 677 haračkih lica, Šabac 186 kuća, a Požarevac 155 kuća, isto, 594. 17 Knjažeska kancelarija. Kragujevačka nahija 1815–1839, 534, 539; M. Petrović, nav. delo, 601, 607; L. Cvijetić, nav. delo, 76; R. Ljušić, nav. delo, 74. 18 Beograd je 1834. godine imao 7.033 stanovnika, Šabac – 3.018, Požarevac – 2.303, a Smederevo 2.450 stanovnika, videti: L. Cvijetić, nav. delo, 41, 65, 69, 111. 19 Godine 1839. u Kragujevcu sa Sušicom bilo je 384 kuća i 400 poreskih lica, u Požarevcu – 495 kuća i 526 poreskih lica, u Šapcu – 559 kuća i 488 poreskih lica, u Smederevu 544 kuće i 517 poreskih lica, R. Ljušić, nav. delo, 74, 120, 148, 183. 20 Izvor podataka za tabelu: L. Cvijetić, nav. delo, 76. 21 U urbanim naseljima u zapadnoj Evropi žene su u to doba bile deo radne snage u industrijskom sistemu privređivanja, pa su često imale i veći udeo u gradskoj populaciji od muškaraca, V. Jovanović, A. Vuletić, M. Samardžić, Naličja modernizacije. Srpska država i društvo u vreme sticanja nezavisnosti, Beograd 2017, 264. 22 Zanimljivo je da su u sumarniku navedenog popisa, u rubrici o broju stanovnika u Beogradu posebno izdvojeni činovnici (rubrika: Činovnici i ostali narodni služitelji), kojih je popisano 170, dok u slučaju Kragujevca i drugih gradskih naselja činovnici nisu zasebno izdvojeni, videti: L. Cvijetić, nav. delo, 69, 76. 23 Tokom prve polovine 19. veka naselja u Srbiji nisu bila klasifikovana. Naziv grad se u to vreme odnosio na tvrđavu i ukazivao je na vojnu funkciju naselja, dok je naziv varoš bio uobičajen za gradska naselja koja su imala administrativnu funkciju (nahijska i okružna središta) i koliko-toliko razvijen gradski način privređivanja, opširnije u: B. Miljković Katić, Struktura gradskog stanovništva Srbije sredinom XIX veka, Beograd 2002, 62–66. Stoga ćemo za Kragujevac i njegove stanovnike upotrebljavati termine varoš i varošani; termin građani koristićemo u smislu državljana, odnosno političkih subjekata. 24 B. Drobnjaković, nav. delo, 57.
Komentara: 0