Šumadija i Pomoravlje - duša Srbije: Jugoslavija

KG VODIČ PPNS: KALENDAR DOGAĐAJA U KRAGUJEVCU

PREDRAG MIHAJLOVIĆ CILE / ZORAN PETROVIĆ
ŠUMADIJA I POMORAVLJE - DUŠA SRBIJE
Kragujevac, 2018.

Tekst fotomonografije: Miodrag Stojilović

(trinaesti nastavak)

Jugoslavija

Tačno mesec dana po oslobođenju Beograda, 1. decembra 1918. godine, proglašena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Time je ostvaren jedan od najvećih srpskih ratnih ciljeva, ozvaničenih Niškom i Krfskom deklaracijom. Niška deklaracija je bila samostalna odluka srpskog državnog vrha, dok je Krfska ispisivana sa Jugoslovenskim odborom, koji je na inicijativu Nikole Pašića formiran od hrvatskih i slovenačkih istaknutih zagovornika ujedinjenja Južnih Slovena. Bilo je to i ostvarivanje viševekovnog srpskog sna da većina Srba živi u jednoj, velikoj i snažnoj državi.

Cena ostvarivanja ovih ciljeva i sticanja slave bila je previsoka. Od 852.000 mobilisanih vojnika na početku rata, na ratištima ili od zadobijenih rana, kao i od epidemija i u zarobljeničkim logorima stradalo je 402.435 vojnih obveznika, kako je saopšteno na sednici Narodne skupštine nove države (1921), a što navodi Vasa Kazimirović. Samo u vrletima Albanije i Crne Gore postradalo je oko 77.000 vojnika i oko 140.000 naroda koji je krenuo za vojskom. stradalo je 845.000 civila, starijih muškaraca, žena i dece. Prema nekim procenama, Srbija je u Prvom svetskom ratu izgubila gotovo trećinu ukupnog broja stanovnika u odnosu na populaciju 1914, kada je rat počeo. Uz to, u novu državu Srbija je unela i oko 200 hiljada teških invalida i oko pola miliona ratne siročadi. Zato Milorad Ekmečić piše da je pobeda u Prvom svetskom ratu i stvaranje Jugoslavije bilo „Pirova pobeda srpskog naroda.”

Sve to ostavilo je duboke belege na potonje dane. I zato gotovo u svakom srpskom selu i u svim gradovima stoje spomenici i spomen obeležja na junake i stradalnike iz Prvog svetskog rata. Tako je i na čitavom području Šumadije i Pomoravlja. Organizacije učesnika oslobodilačkih ratova i njihovih potomaka neguju kulturu sećanja na herojstva i žrtve o prigodnim datumima kraj tih istorijskih belega.

Stvaranje Jugoslavije prihvaćeno je od većine značajnih ljudi toga doba kao dobro rešenje srpskog nacionalnog pitanja, uprkos naznakama da nisu svi u novoj državi sasvim odani njenom uspostavljanju. Ne dovodeći u pitanje ispravnost angažovanja vođstva Srbije, pre svih dvora i vlade, odnosno prestolonaslednika, potom kralja Aleksandra i predsednika Vlade i Radikalne stranke Nikole Pašića – Slobodan Jovanović beleži: „Neko je skoro tu rekao da onaj koji je srpski nacionalist, ne može se boriti za jugoslovensku državnu ideju. To je sasvim pogrešno... Već u Prvom ustanku, pa onda za vreme kneza Mihaila i kralja Petra, mi Srbi pokazali smo sposobnost da radimo i da se borimo za mnogo širu nacionalnu i državnu ideju, nego što je bila naša vlastita”.

Oporavak Srbije od ratnih stradanja bio je spor, najsporiji u novoj državi, jer su brojne fabrike opljačkane do golih zidova. Oslanjajući se na predratnu industrijsku osnovu, prirodna i rudna bogatstva, obnavljana su industrijska preduzeća. Šumadija i Pomoravlje su bili lojalni novom državnom ustrojstvu, ali je rast bio spor, seljaci su za obnovu svojih poljoprivrednih gazdinstava morali da se zadužuju pod zelenaškim uslovima. Ipak, između dva svetska rata na ovom području obnovljeni su i razvijeni značajni industrijski i prerađivački kapaciteti, poput Vojne fabrike u Kragujevcu, staklare i štofare u Paraćinu, Klefišove fabrike za preradu mesa u Jagodini, Stefanovićeve u Kragujevcu za preradu voća i povrća, pivare u Jagodini. Obnovljeni su ili izgrađeni parni mlinovi u svim većim gradovima Šumadije i Pomoravlja, nikle su savremene strugare i stolarske radionice, ciglane... Razvilo se bankarstvo, trgovina; najveće učešće u izvozu imali su poljoprivredni proizvodi – žitarice, stoka, suva šljiva. Značajan rast imao je razvoj zanatstva. Broj zanatskih radnji u Kragujevcu je sa 125 pre rata dostigao 4.000 (1929); u Čačku sa 150 na 200, u Aranđelovcu sa 70 na 130, u Jagodini sa 35 na 82 a u Gornjem Milanovcu sa 35 na 43.

Između dva svetska rata počinje razvoj turizma, pre svega banjskog; grade se bolnice i unapređuje zdravstvena zaštita, razvijaju škole, podižu javni objekti.

Obnovljeni elan rasta i napretka kočiće međunacionalne zađevice, prevashodno između Srba i Hrvata, koji će Jugoslaviju shvatiti kao prolaznu stanicu ka potpunom osamostaljenju. Radi smirivanja međusobica i strasti koje će dovesti do pucnjeva u Narodnoj skupštini, kralj Aleksandar Karađorđević će pribegavati najpre uvođenju autoritarne centralne vlasti, a potom davanju koncesija zahtevima Hrvata kroz administrativno rekomponovanje državnog ustrojstva i uspostavljanja Hrvatske banovine. Na kraju će (1934) glavom platiti nastojanja da sačuva Jugoslaviju, od ruku fašističkih separatista.

I međunarodne okolnosti, ekonomska kriza i dolazak Hitlera na vlast u Nemačkoj, vode ka novoj svetskoj kataklizmi, Drugom svetskom ratu...

Naslovna ilustracija: Na Vidovdan 1936. g. u Kragujevcu je ispred upravne zgrade Vojnotehničkog zavoda otkriven spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću, rad akademskog vajara Dragomira Arambašića. Komunistička vlast je početkom 1946. g. ovaj impozantan spomenik uklonila i uništila.

General Terzibašić otkriva spomenik palim Šumadincima u Kragujevcu 1932. g.