U srcu Šumadije, na lokalitetu Dvorine u selu Banja, kod Aranđelovca, arheolozi su pre više od 15 godina započeli istraživanja u želji da pronađu ostatke kuće poslednjeg srpskog despota Pavla Bakića. Međutim otkrili su nešto sasvim drugo, znatno impozantnije i misterioznije. Detaljnim arheološkim iskopavanjima otkriveni su ostaci monumentalne srednjovekovne crkve koja je bila ukrašena freskama, a za koju nema pisanih izvora. Što je jako čudno, budući da se radi o jedinstvenom tipu građevine koji nije zabeležen u ovim delovima srpske zemlje.

Na severnoj padini Venčaca, u selu Banji, nalazi se lokalitet Dvorine, poznat i pod imenom Madžarsko groblje. Dvorine (Madžarsko groblje) je lokalitet odavno poznat u stručnoj literaturi. Predanje ga povezuje sa Pavlom Bakićem, poslednjim srpskim despotom, koji je 1525. godine napustio Tursku i prebegao u Ugarsku.

Počeci arheoloških istraživanja

Arheološka iskopavanja na Dvorinama započeta su 2004. godine, a potom nastavljena 2007., u organizaciji Narodnog muzeja u Beogradu i Muzeja u Aranđelovcu. Istraživana je građevina na severozapadnom obodu platoa. Na istom objektu su arheološki radovi nastavljeni i 2011. godine, u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kragujevca, u saradnji sa Narodnim muzejom u Aranđelovcu. Ustanovljeno je da se radi o većoj građevini pravougaone osnove.

Međutim, Jovan Mišković je zabeležio postojanje crkve na Madžarskom groblju, ali i jedan tesanik od sige na kome je bila očuvana freska unutar građevine. Što je navelo istraživače da posumnjaju da se tu nalazi crkva, a to je dalje bio povod za arheološka istraživanja gde je izabran centralni deo groblja na uzvišenju. Arheolozi su već tada počeli da otkrivaju delove zidova sa očuvanim freskama. Potom su se arheološka istraživanja obnovila 2016. godine sa ciljem da se utvrdi izgled građevine i njeno vreme izgradnje.

^{Ostaci živopisa in situ (foto: Narodni muzej Aranđelovac)}

Ubrzo je istraživačima bilo jasno da se tu radi o izuzetno velikoj crkvi. S obzirom da iskopavanja traju godinama, tek su nedavno arheolozi iskopali čitavu osnovu crkve. Još onda se sumnjalo na to da dimenzije crkve prelaze 20 m u dužini.

„Ona nas je iznenadila svojom veličinom, načinom gradnje i ukrašavanja. Radi se o srpsko-vizantijskom tipu građevine kao što je recimo Gračanica ili Sveti Arhangeli kod Prizrena, a takvih crkava u okolini Šumadije i uopšte na severu Srbije do sada nije bilo“, rekoa je Vladan Milivojević, kustos Narodnog muzeja u Aranđelovcu za RTS 2020. godine.

Danas znamo da je crkva 27 m u dužini i 14 m u širini.

Misteriozna crkva velikih dimenzija

Iznenađenje predstavlja činjenica da je građena u arhitektonskom stilu koji do sada nije zabeležen u ovim delovima srednjovekovne Srbije, već je karakterističan za znatno južnije srpske oblasti.

Veliki broj fragmenata fresaka ukazuje da je unutrašnjost crkve bila raskošno ukrašena fresko živopisom visoke umetničke vrednosti

„Radi se o izuzetnom živopisu, to su ocenili naši stručnjaci, istoričari umetnosti, koji ne zaostaje za zidnim slikarstvom Dečana, Gračanice, što je još jedan od dokaza da se zaista radi o vladarskoj zadužbini jer je samo vladar mogao da podigne jednu tako moćnu zadužbinu“, rekao je kustos V. Milivojević za RTS.

Zadužbina ovakvih dimenzija, mogla je biti samo vladarska, pa se za sada pretpostavlja da pripada lozi Nemanjića i da ju je podigao car Dušan, sredinom 14. veka u doba najvećeg procvata svoje vladavine. Arheološka istraživanja donela su saznanja koja govore da je crkva u drugoj polovini 15. veka najverovatnije bila razrušena, a jedno vreme pre toga i napuštena. O načinu života tog doba govore i tragovi zidnog slikarstva.

Tokom svih ovih godina istraživanja prikupljen je veliki arheološki materijal u crkvi i na nekropoli.

Zanimljivo je da ovoj crkvi nema tragova u pisanim izvorima, što je neobično imajući u vidu njenu veličinu, jer su sve druge crkve i manastiri iz srednjeg veka uglavnom dokumentovani.

^{Istraživanje grobova na lokalitetu Dvorine (izvor: Rina rs: s leva na desno-arheolog M. Vasiljević i kustos u Narodnom muzeju Aranđelovac V. Milivojević)}

Vladari iz dinastije Nemanjića bili su najpoznatiji ktitori u srpskoj istoriji, ali za sve njihove građevine postoje pisani dokazi, dok jedino za crkvu pronađenu u Dvorinama kod Aranđelovca ne postoji nikakav trag, niti objašnjenje, i zato je ona za sada jedina nepoznata zadužbina ove loze.

Lokalitet Dvorine u Mesnoj zajednici Banja, Aranđelovac, proglašen je za najbolje ocenjen arheološki projekat za 2019. godinu u Republici Srbiji na konkursu za kulturno nasleđe Ministarstva kulture i informisanja. Koliko je značajan lokalitet, pokazuje činjenica da za ovogodišnja istraživanja Dvorina Narodni muzej u Aranđelovcu dobija 2 miliona dinara.

Radičević, D. i Milivojević, V. 2018. Arheološka istraživanja lokaliteta Dvorine–Madžarsko groblje u podnožju Venčaca 2016. i 2017. godini, u Rudnik i Venčac u srednjem veku i u ranoj moderni (ur. Mišić S. i dr. ), 135-158.

Maja Miljević Đajić
Izvor: Sve o arheologiji, 2. 5. 2022. 

*Zabranjeno preuzimanje fotografija bez prethodnog dogovora sa autorom

ARHIVA PPNS OTKRIĆE NA RUDNIKU - SKELET NEOBIČNO VISOKE ŽENE IZ XVII VEKA