IMRE KRIZMANIĆ (1), IVANA ŽIVIĆ (1), MARJAN NIKETIĆ (4), TANjA VUKOV (2), DUŠKO ĆIROVIĆ (1), NEVENA KUZMANOVIĆ (1), NIKOLA VESOVIĆ (1), MARKO ANĐELKOVIĆ (2), GORČIN CVIJANOVIĆ (3), DUŠAN NIKOLIĆ (3), ALEKSANDRA PENEZIĆ (1), MARKO MARIČIĆ (1), NEDA BOGDANOVIĆ (1), MILOŠ POPOVIĆ (5), DMITAR LAKUŠIĆ (1)
(1) Univerzitet u Beogradu - Biološki fakultet. (2)Univerzitet u Beogradu - Institut za biološka istraživanja „Siniša Stanković“, Institut od nacionalnog značaja za Republiku Srbiju. (3)Univerzitet u Beogradu -Institut za multidisciplinarna istraživanja u Beogradu. (4) Prirodnjački Muzej u Beogradu. (5) Prirodno matematički fakultet Univerzitet u Nišu.
APSTRAKT
U ovom radu su analizirani mogući uticaji otvaranja rudnika jadarita na biodiverzitet područja eksploatacije, kao i osnovne mere za sprečavanje negativnih uticaja. Rad je pripremljen na osnovu podataka inkorporiranih u dokument koji je pripremljen za potrebe kompanije Rio Sava Eksplorejšn d.o.o. Beograd („Rio Sava Exploration d.o.o. Beograd“).
Na istraženom području planirane eksploatacije je konstatovan visok stepen ukupnog biodiverziteta u svim analiziranim grupama. Od svih do sada registrovanih tipova staništa na ovom području preko 30% pripada prioritetnoj grupi za zaštitu. Pored značajnog broja taksona vaskularnih biljaka od značaja za zaštitu (preko 12%), izrazitu vrednost području daje prisustvo dve nove biljne vrste za teritoriju Srbije. Prisutan je i izuzetno značajan broj zaštićenih životinjskih vrsta po nacionalnom zakonodavstvu i/ili po međunarodnim propisima: 70% od registrovanih vrsta riba, 59% od registrovanih vrsta sisara, 100% od registrovanih vrsta vodozemaca i gmizavaca. Utvrđeno je da je diverzitet beskičmenjaka, vaskularne flore, kao i životnih staništa visok, ali i dalje nedovoljno istražen.
Projekat eksploatacije minerala jadarita u Srbiji, ukoliko bude sproveden, imaće značajan broj negativnih uticaja koji će dovesti do ireverzibilnih i delimično reverzibilnih posledica na prisutne ekosisteme.
Sprovođenjem planiranih aktivnosti, posebno deponovanjem industrijskog otpada, doći će do značajnog narušavanja biodiverziteta na celokupnom prostoru planiranih radova. U određenim, primarnim zonama uticaja, doći će do potpunog i direktnog uništavanja staništa uz nestajanje svih organizama koji ih naseljavaju.
Dodatno, doći će do različitih vidova i stepena degradacije i fragmentacije staništa, izmene njihovih fizičkih i hemijskih karakteristika, kao i presecanja ili nestanka migratornih puteva i ekoloških koridora.
Negativni uticaji eksploatacije minerala jadarita mogu se odraziti na celokupni ekosistemski diverzitet svih akvatičnih i terestričnih staništa i van područja rudarskog kompleksa „Jadar“.
Iz svih gore navedenih razloga, optimalna i osnovna, mera za sprečavanje negativnih posledica na stanje biodiverziteta na ovom području je odustajanje od planirane eksploatacije i prerade minerala jadarita.
Ključne reči: biodiverzitet, rudarstvo, jadarit, uticaji, zaštita prirode
Očuvanje biološke raznovrsnosti je osnova opstanka prirode na Zemlji. Uništavanje složenih međuodnosa nežive prirode i sklopa organskih vrsta, koje su na te uslove prilagođeni, dovodi do trajnog gubitka biološkog diverziteta, često na velikim prostorima. Među najznačajnijim negativnim antropogenim delatnostima, koje ireverzibilno uništavaju biodiverzitet, nalazi se i rudarstvo sa svim pratećim tehnološkim i drugim posledicama. Srbija spada u države sa još uvek, relativno, očuvanom prirodom koja se ubrzano uništava na razne načine, te je svaka dodatna antropogena aktivnost, a posebno ona iz domena rudarstva preteća opasnost za biljni i životinjski svet naše države.
Analize i zaključci izvedeni u ovom radu su rezultat obrade podataka sakupljenih tokom ciljanih, jednokratnih, terenskih istraživanja 2020. godine (po grupama, u trajanju od 4 do 6 dana u junu i julu mesecu), kao i podataka iz dostupne literature o biodiverzitetu na području realizacije Projekta, odnosno, dostavljene tehničke dokumentacije od strane kompanije Rio Sava Eksplorejšn d.o.o. Beograd.
S obzirom na izuzetno ograničen obim ovog rada, ukazujemo da se detaljna elaboracija navedenih činjenica nalazi u Izveštaju Biološkog fakulteta: „Pregled uticaja projekta eksploatacije i prerade minerala jadarita „Jadar“ na stanje biodiverziteta i razvoj mera za smanjenje i ublažavanje posledica“, koji je prosleđen kompaniji Rio Sava Eksplorejšn d.o.o. Beograd.
ANALIZA UTICAJA NA STANIŠTA
Prvi integralni pregled tipova staništa Srbije objavljen je 2005. godine [1], kada je formiran prvi sistem klasifikacije (prema EUNIS sistemu klasifikacije staništa [2]). Po ovom sistemu, staništa Srbije su klasifikovana u 1338 različitih tipova do sedam nivoa klasifikacije. Nakon ovog inicijalnog sistema klasifikacije staništa Srbije, na osnovu Zakona o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS”, broj 36/09), donet je Pravilnik („Službeni glasnik RS“, 35/2010), po kojem prva nacionalna klasifikacija tipova staništačini 1780 tipova staništa na svim nivoima klasifikacije [3]. Za zaštitu prioritetnih tipova staništa na teritoriji Republike Srbije ima 323, koji su klasifikovani na osnovu različitih kriterijuma [4].
Na istraživanom području je, na osnovu uvida u dostupnu literaturu i tehničku dokumentaciju, kao i na osnovu ciljanih terenskih istraživanja, registrovan 101 tip staništa na svim nivoima klasifikacije. Od toga 31 tip pripada grupi staništa koji su od prioriteta za zaštitu. Registrovani tipovi staništa su uključeni u 13 Natura 2000 tipova staništa, od kojih su dva prioritetna: 91E0 *Aluvijalne šume jova (Alnus spp.), vrba (Salix spp.) i topola (Populus spp.), i 91I0 *Euro-sibirske stepske šume sa hrastovima (Quercus spp.). Procenjuje se da je pored 31 registrovanog prioritetnog tipa staništa, na području Jadra prisutno još 51 prioritetno stanište. Iz svega navedenog se može zaključiti da je na istraživanom području prisutan veliki broj tipova staništa značajnih za zaštitu koji će trpeti određene negativne uticaje.
Istraživano područje Jadra se u predeono-ekološkom smislu diferencira u dve celine: dominiraju površine pod poljoprivredom, a zatim dolaze površine pod različitim tipovima listopadnih šuma. Ostali tipovi staništa (travna, žbunasta, vlažna i vodena) zauzimaju znatno manji udeo u ukupnom istraživanom području. U odnosu na značaj u zaštiti biodiverziteta sva staništa registrovana na području Jadra su klasifikovana u četiri osnovne kategorije. Kriterijumi za izdvajanje ovih tipova staništa, kao i konkretni tipovi staništa po kategorijama značajnim za zaštitu su:
Prioritetna staništa (staništa označena kao „prioritetna staništa“ u Aneksu 1 Direktive o staništima): A1.1 Šume bele vrbe (Salix alba) i topola (Populus spp.), A1.2 Šume jova (Alnus spp.) i poljskog jasena (Fraxinus angustifolia), A2.3 Šume lužnjaka (Quercus robur) sa žešljom (Acer tataricum).
Veoma značajna staništa (svi tipovi staništa uključeni u ključne međunarodne dokumente - Direktiva o staništima, Bernska konvencija, koji propisuju obaveze u zaštiti staništa): A1.3 Šume lužnjaka (Quercus robur) i poljskog jasena (Fraxinus angustifolia), A1.4 Šume lužnjaka (Quercus robur) i graba (Carpinus betulus), A2.1 Šume sladuna (Quercus frainetto) i cera (Quercus cerris), A2.5 Šume kitnjaka (Quercus petraea) i cera (Quercus cerris), A3.2 Šume bukve (Fagus moesiaca), C1.3 Suve karbonatne livade i kamenjari, C2.2 Umereno vlažne brdske livade, F1.2 Stalne mezotrofne stajaće vode, F3.2 Amfibijske obalne zajednice niskih šaševa i sita.
Značajna staništa (staništa koja se ne nalaze na međunarodnim listama značajnih staništa, ali su nacionalnim zakonodavstvom definisana kao staništa od značaja za zaštitu): B1.1 Šibljaci higrofilnih vrba (Salix spp.), B2.1 Kserofilni šibljaci, C5.1 Šumski proseci, E4.1 Kopneni tršćaci i rogozišta, F3.1 Obalne zajednice srednje visokih i visokih helofita.
Staništa bez značaja za zaštitu (staništa koja se ne nalaze na nacionalni ili međunarodnim listama staništa značajnih za zaštitu): A2.E Šume bagrema (Robinia pseudoaccacia), A4 Šumski zasadi širokolisnog drveća, A7 Šumski zasadi četinarskog drveća, AA Šumarci, drvoredii pojedinačno drveće, B1.2 Šibljaci bagremca (Amorpha fruticosa), B7.2 Komercijalni zasadižbunastih vrsta, G Kultivisana agrikulturna i hortikulturna staništa, H Urbana, industrijska i druga veštačka staništa, I8 Seoski mozaici šuma, živica, pašnjaka i useva.
Na prostoru očekivanih uticaja tokom realizacije projekta, prepoznato je šest opštih negativnih uticaja, koji se dalje mogu klasifikovati u 15 specifičnih uticaja [5]. Deo uticaja je ireverzibilnog karaktera i dovodi do kompletne destrukcije staništa i sa njom do kompletnog gubitka biodiverziteta: C Rudarstvo, vađenje materijala i proizvodnja energije (C01.04.02), D Koridori za prevoz i usluge (D01.01, D01.02, D01.04, D02.01, D02.02) i E Urbanizacija, stambeni i komercijalni razvoj (E02.01, E03.02). Drugi deo, uglavnom reverzibilnih uticaja dovodi do degradacije ili fragmentacije staništa koje imaju manje ili veće negativne posledice na jedinke i populacije različitih vrsta koje pripadaju različitim sistematskim i ekološkim grupama. U ovu grupu reverzibilnih uticaja spadaju: H Zagađenje (H01.01, H04.03, H05.01), I Invazivne, druge problematične vrste i geni (I01), J Modifikacije ekosistema (J03.01, J03.01.01, J03.02).
Pregled osnovnih mera koje se mogu primeniti na području Jadra, bazirane na standardu za izveštavanje u aktivnostima na realizaciji programa zaštite prirode na području Evropske unije (List of conservation measures (last updated: 07.05.2018)), tako da svoju primenu ima i u zemljama kandidatima za pristup Evropskoj uniji su:
CB08-Obnova šumskih staništa sa Aneksa I Direktive o staništima; CC01-Prilagođavanje/upravljanje vađenjem neenergetskih izvora; CC06-Smanjenje uticaja koridora i mreža usluga; CC07-Obnavljanje/stvaranje staništa iz resursa, područja eksploatacije ili područja oštećenih instalacijom infrastrukture obnovljivih izvora energije; CC08-Upravljanje/smanjenje/uklanjanje tačkastih izvora zagađenja površinskih ili podzemnih voda usled eksploatacije resursa i proizvodnje energije; CC09-Upravljanje/smanjenje/uklanjanje difuznog zagađenja površinskih ili podzemnih voda usled eksploatacije resursa i proizvodnje energije; CE01-Smanjenje uticaja transportnih aktivnosti i infrastrukture; CE02-Upravljanje/smanjenje/uklanjanje zagađenja površinskih ili podzemnih voda iz transporta; CE03-Upravljanje/smanjenje/uklanjanje zagađenja vazduha iz transporta; CE06-Obnavljanje staništa područja pogođenih transportom; CF01-Upravljanje konverzijom zemljišta za izgradnju i razvoj infrastrukture; CF02-Obnavljanje staništa na područjima pod uticajem stambene, komercijalne, industrijske i rekreativne infrastructure i aktivnosti; CF04-Smanjenje/eliminisanje tačkastih izvora zagađenja površinskih ili podzemnih voda iz industrijskih, komercijalnih, stambenih i rekreativnih područja i aktivnosti; CF05-Smanjenje/eliminisanje difuznog zagađenja površinskih ili podzemnih voda iz industrijskih, komercijalnih, stambenih i rekreacionih područja i aktivnosti; CF06-Smanjenje/eliminisanje zagađenja vazduha iz industrijskih, komercijalnih, stambenih i rekreativnih područja i aktivnosti; CF10-Upravljanje promenama u hidrološkim i priobalnim sistemima i režimima za izgradnju i razvoj; CF101-Rano otkrivanje i brzo iskorenjivanje invazivnih stranih vrsta
FLORA – STANjE I ANALIZA UTICAJA
Iako postoje florističke i fitocenološke studije za planine Cer i Gučevo [6], [7], floristički podaci za floru Donjeg Podrinja su vrlo oskudni [8]. Istraživano područje koje obuhvata delove Donjeg Jadra i Rađevine karakteriše se velikom godišnjom sumom padavina (800–1000 mm) u odnosu na ostale nizijske predele u Srbiji, zbog čega su neke i retke biljne vrste, subatlantske distribucije, specifične za ovaj kraj. Zonalni tip šumske vegetacije čine sastojine hrasta lužnjaka. Jedan deo Rađevine obuhvata i brdski region visine do 480 m, sa klimatogenom šumom sladuna i cera uz čestu pojavu sastojina hrasta kitnjaka. Tokom jednokratnih terenskih istraživanja početkom jula 2020. na istraživanom području je konstatovano ukupno 470 vaskularnih biljaka u rangu vrste i podvrste. Dodatna istraživanja tokom juna 2021. pokazala su da ukupan broj taksona premašuje pet stotina. Ukupan broj vrsta po jedinici površine je manji od 500 taksona na 100 km2 i dosta je mali u odnosu na prosek za floru Srbije, a endemični taksoni nisu zabeleženi. Uprkos tome, zbog specifičnog fitogeografskog položaja, nađene su dve nove vrste za floru Srbije: veliki dubačac (Teucrium scorodonia) (takođe subatlantske distribucije) i blaga kopriva (Urtica inermis), kao i veći broj ugroženih i retkih taksona. U areal spektru flore na svim lokalitetima je dominantan evroazijski tip kojem pripada više od polovine taksona, dok je konstatovan izuzetno mali udeo kserofilnih elemenata (mediteranski, pontski). U nižim predelima uočeno je povećano prisustvo alohtonih i invazivnih vrsta.
Analiza flore pokazala je da su, od 82 taksona uključenih u domaće i međunarodne konzervacione liste, svega četiri zabeležena i u međunarodnim listama. Ukupno 39 taksona je zaštićeno, dok još dvadesetak treba da uđe u dopunu zakonske regulative [9]. Na osnovu ekspertske procene ugroženosti svakog taksona na istraživanom području i statusa u flori Srbije, izdvojeno je 58 taksona od značajna za istraživano područje, od kojih se dvadeset četiri nalazi i u Pravilniku RS [9].
Sa stanovišta ugroženosti i zaštite daleko najveći značaj ima novootkrivena vrsta za floru Srbije, veliki dubačac (T. scorodonia), koja je tokom istraživanja pronađena na južnim padinama na budućem odlagalištu Štavice. Da je reč o izuzetno značajnom florističkom otkriću i prirodnoj retkosti, ne samo u okviru flore Srbije, potvrđuje i činjenica da nova populacija predstavlja izolovanu istočnu enklavu u okviru areala ove subatlantske vrste, koja je udaljena više od 600 km od najbliže populacije na zapadu, tako da dolina Štavice praktično predstavlja jedino nalazište vrste na Balkanu. Tokom 2021. takođe su pronađeni malobrojni fragmenti ove populacije i na padinama Popadića reke i leve pritoke Rakovice.
U slučaju izgradnje deponije sa pomenutog lokaliteta iščezlo bi 90% populacije T. scorodonia, dok bi takođe nestala i retka paprat Dryopteris borreri[9] i još 20 retkih biljaka. Izgradnjom zone proizvodno industrijskih aktivnosti sa lokaliteta Brezjak bi iščezlo sedam biljnih vrsta od kojih su posebno značajne Agrostis gigantea i Peucedanum palustre. Na lokaciji Lipički Šor je zabeleženo više higrofilnih i vodenih biljaka od kojih su posebno interesantni Carex pseudocyperus, Dipsacus pilosus, Sparganium erectum i Utricularia vulgaris.
Na osnovu objedinjene IUCN-CMP (2012) klasifikacije [10] na istraživanom području konstatovani su sledeći faktori ugrožavanja: (1) Rudarstvo i energetika (ova dejstva bi u velikoj meri bila ireverzibilna, bez mogućnosti sanacije u kompleksu posebne namene); (2) Transportni i servisni koridori (pretpostavlja se da ova dejstva neće biti ireverzibilna); (3) Eksploatacija bioloških resursa (seča drveta radi izgradnje deponije, a sa daljim ispunjavanjem deponije dejstva bi postala ireverzibilna); (4) Modifikacije ekosistema (brane i upravljanje vodama), što podrazumeva izgradnju drenažnog sistema u dolini Štavice (ireverzibilna dejstva), kao i korišćenje podzemnih voda preko pet reni bunara iz reke Drine; (5) Zagađenje (industrijske otpadne vode: izlivanje iz rudarstva) i u tom pogledu izgradnja jedne ili dve deponije (lokacije Štavice i/ili Jadar) uzrokovalo bi najdrastičniji vid ireverzibilnih dejstava.
Na osnovu pregleda negativnih dejstava na taksone od značaja za zaštitu, uočava se da će svih pet faktora biti prisutno na lokalitetu Brezjak, dok je za Štavice konstatovano četiri faktora, a za Jadar samo jedan (izlivanje iz rudarstva).
Na istraživanom području predložene su neophodne i poželjne konzervacione mere na osnovu objedinjene IUCN-CMP (2006) klasifikacije [11]: (1) Upravljanje zemljištem/vodama (upravljanje lokacijom/područjem), podrazumeva upravljane lokacijom uz monitoring i obnavljanje staništa i prirodnih procesa uz rekultivaciju delova deponija; (2) Upravljanje vrstama što obuhvata Ex-situ konzervaciju i eventualnu relokaciju najugroženijih vrsta; (3) Obrazovanje i širenje ekološke svesti uz pokretanje edukativnih aktivnosti u okviru kolektiva; (4) Zakonska regulativa i politika zaštite i odnosi se na uvođenje novih vrsta u Pravilnik RS [9]. Takođe, to podrazumeva i poštovanje standarda i kodeksa konzervacionih mera od strane kolektiva; (5) Izgradnja spoljnih kapaciteta (finansiranje konzervacionih mera) što se odnosi na prikupljanje dodatnih sredstava za konzervaciju vrsta; (6) Naučna istraživanja, što podrazumeva monitoring populacija, sprovođenja konzervacionih mera i akcionih planova, kao i upotpunjavanje slike o diverzitetu flore.
FAUNA VODENIH BESKIČMENjAKA – STANjE I ANALIZA UTICAJA
Slatkovodni ekosistemi su centri raznovrsnosti i endemizma a neretko predstavljaju staništa najvećeg procenta ugroženih vrsta [12]. Generalno a i u fauni Srbiji najugroženiji su slatkovodni rakovi, mekušci i insekti, a upravo je njihov specijski diverzitet među akvatičnim beskičmenjacima u Srbiji najveći [13], [14].
Tokom terenskih istraživanja, na 19 lokaliteta u slivu Jadra, identifikovano je 96 taksona iz 18 grupa akvatičnih beskičmenjaka. Najveća raznovrsnost konstatovana je u okviru inesekatskih redova Trichoptera, Ephemeroptera i Diptera, kao i u tipu Mollusca. Larve Trichoptera su najvećeg diverziteta (22 taksona iz osam familija). Iz porodice Hydropsyhidae nađene su 4 vrste, dok su ostale porodice zastupljene sa 2 - 3 vrste ili samo jednom (Helicopsychidae i Sericostomadae). Larve Ephemeroptera i Diptera u makrozoobentocenozi sliva Jadra zastupljene sa 13 odnosno 12 taksona, dok je iz najosetljivijeg reda Plecoptera nađeno pet taksona. Iz filuma Mollusca zabeleženo je 15 taksona (deset puževa i pet školjki) i ovi orgnizmi faune dna zajedno sa larvama Trichoptera su najvećeg diverziteta na istraživanim lokalitetima. Najmanji diverzitet je konstatovan u filumu Nematomorpha, klasama Turbellaria i Hirudinea i redu Hymenoptera (po 1 vrsta).
Od 96 registrovanih vodenih beskičmnjaka šest vrsta se nalazi na međunarodnim diretkivama i/ili na nacionalnim listama sa statusom strogo zaštićenih ili zaštićenih vrsta [15]. Od registrovanih taksona u slivu Jadra, vrste od posebnog značaja za zaštitu su pre svega rečni rak (Astacus astacus) i školjka (Unio crassus) kao i vrsta Dinocras megacephala iz najosetljivijeg insekatskog reda Plecoptera.
Negativni uticaji projekta Jadar na vodene ekositeme se mogu podeliti u tri grupe: uticaji pre početka izgradnje rudnika, za vreme izgradnje rudnika i za vreme eksploatacije jadarita.
1. U okviru prve grupe obavljena je regulcija rečnih korita u vodotokovima slivnog područja Jadara i izgrađeni su betonski objekti za merenje proticaja sa prelivnim pragovima i kanalima na prisutnim vodotokovima. Usled navednih regulacija očekivane su i promene brzine vode i proticaja, kao i strukture i morfologije rečnog dna i obala koje će se negativno odraziti na diverzitet vodenih beskičmanjaka (smanjenje raznovrsnost ali i brojnosti jedinki).
2. Za vreme izgradnje rudnika izvodiće se obimni građevinski radovi u neposrednoj blizini većine prisutnih vodotokova kao i korekcije korita i izmeštanje vodotokova usled izgradnje železničke pruge. Planirana je regulacija dela toka reke Korenite. Planirani građevinski i infrastrukturni radovi mogu dovesti do narušavanja hidromorfoloških parametara u rečnim koritima i duž obala reka što će se dovesti do nestanka ranjivih i osetljivih vrsta vodenih beskičmenjaka.
3. U toku eksploatacije rude negativni uticaji koji direktno utiču na brojnost i diverzitet vodenih beskičmanjaka su: smanjenje nivoa podzemnih voda, izlivanje voda sakupljenih u lagunama sa površine rudarskog dela i procesnog postrojenja u reku Korenitu za vreme velikih kiša, akumulacija teških metala u sedimentu rečnih korita kao posledica izlivanja prečišćnih opadnih voda, eventualno termalno zagađenje recipijentnih vodotokova, akcidentno izlivanje sumporne kiseline prilikom transporta i pretakanja, dospevanje filter pogača u reku Rakovicu, u slučaju akcidentnih situacija, prilikom njihovog transporta na deponiju industrijskog otpada.
Navedeni uticaji mogu biti od presudnog značaja za opstanak vodenih beskičemnjaka u celom području. U slučaju havarije fabrike za prečišćavanje otpadnih voda i dospevanjem čak i minimalnih koncentracija teških metala u vodotokove, negativnim uticajima će posebno će biti izloženi vodeni beskičmenjaci u slivu Štavica-Rakovica, reci Koreniti i gornjem toku reke Jadar. Iz tog razloga je neophodno preduzeti niz mera kako bi se negativan uticaj rudnika sveo na minimum:
Izgradnja postrojenja za preradu vode odgovarajućeg kapaciteta pre početka radova na izgradnji rudnika;
Koncentracije svih fizičkih i hemijskih prametara koji se ispuštaju u prijemene vodotokove, nikada, ne smeju preći propisane gornje granice, a maksimalno dozvoljene koncentracije (MDK) zagađujućih materija ne smeju preći granične vrednosti [16];
Građevinsku liniju udaljiti minimalno na 50m od obale svih vodotokova (radi sprečavanja razvejavanja građevinskog materijala i sitnih čestica jalovine u vodotokove u sušnim danima) sa izuzetkom ukrštanja sa saobraćajnom infrastrukturom i uspostaviti pojas priobalne vegetacije duž rečnih korita, u toku izgradnje i za vreme rada rudnika;
Uspostaviti redovni monitoring vodenih ekosistema na ugoženim delovima sliva reke Jadar i određenim lokalitetima pre, za vreme izvođenja radova, ekspoatacije rude i nakon zatvaranja rudnika.
Najizrazitiji ireverzibilni faktori po vodene beskičmenjake su sve vrste regulacije rečnog toka do kojih će doći tokom izgradnje postrojenje za preradu rude, deponije za industrijski otpad, železničke i putne infrastrukture.
Najizrazitiji pritisak negativnih uticaja na hidrološke parametre čitavog područja, odraziće se na reku Drinu (iz čijih aluviona je planirano vodosnabdevanje) kao i na nivo podzemnih voda. Opadanje nivoa podzemnih voda u navedenim zonama, sistemom spojenih sudova može dovesti i do opadanja nivoa vode u reci Koreniti, što u sušnoj sezoni može dovesti i do presušivanja vodotoka i katastrofalnih efekata na prisutne zajednice vodenih organizama.
Faktori na koje se može uticati odnose se na kvalitet vode koja će se ispuštati u recipijent. U tom smislu, na izlaznim kanalizacionim cevima postaviti sistem biofiltera kako bi se kvalitet vode većina tekućica sliva Jadra, koji je konstatovan tokom istrživanja, održao na sadašnjem nivou II klase kvaliteta (a u slučaju havarije na prelazu od II ka III klasi kvaliteta).
FAUNA TVRDOKRILACA – STANjE I ANALIZA UTICAJA
Tvrdokrilci (Coleoptera) predstavljaju vrstama najbogatiju grupu ne samo insekata, već i svih živih bića sa preko 400.000 opisanih vrsta. Od ukupno 103 porodice tvrdokrilaca u Srbiji, po diverzitetu i ekološkom i/ili ekonomskom značaju ističu se: surlaši (Curculionidae), zatim trčuljci (Carabidae), kao i strižibube (Cerambycidae). Značajne su takođe i bube listare, bubamare, kratkokrilci, balegari, strvinari i druge. Specijski diverzitet tvrdokrilaca prati i ogromna ekološka raznovrsnost jer ovi insekti naseljavaju praktično sva terestrična staništa.
Tokom terenskih istraživanja uzorkovano je preko 700 primeraka tvrdokrilaca identifikovanih kao 192 vrste svrstane u 30 porodica. Najveća raznovrsnost na terenu, tačnije 126 vrsta (65,6%), zabeležena je kod četiri najdominantnije porodice: Carabidae (70), Chrysomelidae (22), Cerambycidae (21) i Curculionidae (13). Preostalih 66 vrsta raspoređene su u 26 porodica, a među njima je čak 12 porodica sa po jednom vrstom.
Od registrovanih tvrdokrilaca, tri vrste su pod zaštitom na međunarodnom nivou, pet vrsta na nacionalnom nivou, dok još 12 vrsta poseduje potencijal da se u bliskoj budućnosti proglase zaštićenim u Srbiji. Naročito delikatna grupa su oni tvrdokrilci čiji je životni ciklus vezan za prisustvo mrtvog drveta (saproksilni organizmi). Neke od značajnijih vrsta su jelenak (Lucanus cervus), bukova strižibuba (Morimus asper funereus) i alpska strižibuba (Rosalia alpina).
Na opadanje biološke raznovrsnosti saproksilnih tvrdokrilaca definitivno najveći negativni uticaj ima uništavanje šumskih staništa (deforestacija). Osim deforestacije, negativan uticaj imaju urbanizacija, putna infrastruktura, prirodni i veštački akcidenti, zagađenje i dr.
Negativan uticaj na faunu tvrdokrilaca na prostoru predviđenom za izgradnju deponije za odlaganje industrijskog otpada i odgovarajućih pristupnih puteva (lokalitet Štavica u selu Cikotese ogleda u direktnom uzurpiranju šume odnosno smanjenju broja pogodnih mikrostaništa (površine buduće deponije i puteva), povećanju šumskih diskontinuiteta i eroziji zemljišta. Faktori ugrožavanja bi mogli da budu i zagađujuće materije poreklom iz industrijskog otpada koje bi potencijalno dospele u biomasu lokalne flore i faune, a time bi dugoročno bio kompromitovan i opstanak lokalnih delova populacija saproksilnih tvrdokrilaca.
S obzirom da održavanje količine i kvaliteta mrtvog i raspadajućeg drveta na staništu, starosne strukture drveća, gustine i broja pogodnih stabala, kao i kontinuiteta staništa određuje vitalnost i stabilnost zajednica saproksilnih tvrdokrilaca, ovi faktori su i odlučujući za opstanak njihove biološke raznovrsnosti [17].
Osnovna i najefektivnija mera zaštite ovih insekata je sistematsko izmeštanje svih mikrostaništa za koje se sumnja da sadrže larve i lutke u razvoju sa područja koje bi bilo obuhvaćeno deforestacijom ili drugim remećenjima šumskog staništa prilikom izgradnje odlagališta industrijskog otpada i pristupnih puteva. Program relokacija se mora sprovesti po posebno odobrenom projektu. Takođe, uspostavljanje redovnog monitoringa u fazama pre, tokom i nakon izgradnje rudnika je neophodno radi uspostavljnja kontinuiranog uvida u stanje populacija zaštićenih tvrdokrilaca i realan uticaj radova na njihovu brojnost [18], [19], [20].
FAUNA LEPTIRA – STANjE I ANALIZA UTICAJA
Od skoro 19000 opisanih vrsta dnevnih leptira, 496 je zabeleženo u Evropi, dok je 199 vrsta prisutno na području Srbije [21], [22]. Po specijskom diverzitetu ovih insekata, možemo reći da je Srbija među bogatijim državama Balkanskog poluostrva.
Fauna dnevnih leptira šire okoline Jadra je samo sporadično istraživana. Uvidom u literaturne podatke [23] i izvršenim jednokratnim terenskim istraživanjima utvrđeno je prisustvo 56 vrsta dnevnih leptira u okolini istraženog područja, odnosno 40 vrsta unutar samog područja. Od tog broja, 13 vrsta je strogo zaštićeno u Srbiji, dok su tri zaštićene i po međunarodnim propisima. Pet vrsta se smatra ugroženim ili skoro ugroženim na globalnom i/ili evropskom nivou. Međutim, samo dve vrste od značaja za zaštitu zabeležene su tokom terenskih istraživanja (Lycaena dispar i Papilio machaon).
Najznačajniji faktori ugrožavanja dnevnih leptira na planiranom području tokom pripreme, eksploatacije i nakon eksploatacije su ireverzibilno uništavanje, degradacija i fragmentacija staništa, ali i promene u načinu gazdovanja zemljištem, iseljavanje stanovništva uz napuštanje tradicionalnih vidova poljoprivrede i šumarstva, promene vodnog režima vlažnih staništa i zagađenje.
Usled uništenja čitavog staništa koja naseljavaju vrste dnevnih leptira od značaja za zaštitu, jedina mogućnost za njihovo očuvanje na istraženom području je odustajanje od projekta ili primena skupih kompenzacionih mera. Ove mere mogu da unaprede kvalitet okolnih staništa, tako da zadovolje potrebe za opstankom ciljnih vrsta. Pre bilo kakvih aktivnosti neophodno je detaljno kartirati faunu dnevnih leptira, proceniti početno stanje i pratiti populacije ciljnih vrsta (monitoring). Nakon toga potrebno je sastaviti akcioni plan za očuvanje svih ciljnih vrsta. Preostala livadska staništa i kamenjare treba održavati otvorenim povremenim košenjem ili ekstenzivnom ispašom, sa posebnim osvrtom na vlažna područja koja naseljavaju najugroženiji taksoni. Šumska staništa se održavaju čuvanjem proređenih šuma, održavanjem šumskih puteva i malih krčevina koje su pogodne za dnevne leptire.
FAUNA KOLOUSTA I KOŠTANIH RIBA – STANjE I ANALIZA UTICAJA
U Srbiji je konstatovano prisustvo 94 vrsta riba i četiri vrste kolousta, iz 23 porodice [24], [25]. Ovo prestavlja skoro jednu trećinu od ukupnog broja zabeleženih slatkovodnih vrsta riba (306 vrsta) i 40% vrsta kolousta (deset vrsta) Evrope iz 33 porodice [26].
Na osnovu dobijenih rezultata utvrđeno je prisustvo 23 vrste riba i jedna vrsta paklare, od kojih je 16 pod određenim vidom nacionalne i/ili međunarodne zaštite. Sa aspekta zaštite, izdvojeni su i Akcionim planovima potkrepljeni, vijuni (Cobitis elongata, C. elongatioides i Sabanejewia balcanica) i dunavska paklara (Eudontomyzon vladykovi), Takođe, izdvajamo i dve ribolovne vrste, klena (Squalius cephalus) i potočnu mrenu (Barbus balcanicus) koje predlažemo kao indikatorske vrste u biomonitoringu vodotokova.
Najznačajniji faktori ugrožavanja ovih fauna na planiranom području tokom pripreme, perioda eksploatacije kao i nakon završetka aktivnog perioda rada rudnika su: uništavanje, degradacija i fragmentacija staništa, promene kvaliteta, protoka i nivoa vode, zagađenje, povećanje zamućenosti vode i mogućnosti plavljenja priobalnih područja. Pomenuti faktori dovešće do ireverzibilnih promena u sastavu zajednice riba i/ili otežanih migracija, kao i niza morfoloških (anatomskih), fizioloških i etoloških abnormalnosti kod jedinki.
Smanjenje uticaja spiranja/erozije okolnog zemljišta, a time i povećanja rastvorenih čestica u vodi, može se umanjiti pošumljavanjem erozijom ugroženih područja i slivova, zasnivanje površina i zaštitnih pojaseva pod trajnom vegetacijom, zaštitom i unapređenjem vegetacije obala. Neophodno je usvajanje svih dostupnih tehnika/metoda za smanjenje otpada pri iskopavanju ruda, kao što su tehnike smanjenja otpadnog materijala kod rude tokom iskopavanja i tehnika odvajanja otpadnih stena od jalovine.
Smanjenje uticaja zagađenja na populacije riba kod ispusta otpadne tehničke vode u reku Jadar može se ublažiti samo konzervativnijim pristupom – smanjenjem koncentracije većine elemenata i količine polutanata u otpadnim vodama. Dosadašnja istraživanja su ukazala da koncentracije litijuma, bora, borne kiseline i gvožđa moraju da imaju niže vrednosti od predviđenih. Pošto maksimalne dozvoljene vrednosti nekih elemenata nisu regulisane zakonskim aktima Republike Srbije, ostaje da se vidi koje će vrednosti biti propisane u ovom slučaju. Primena propisa o maksimalnim dozvoljenim koncentracijama čestica/materije u vodi mora se sprovoditi na osnovu zakonodavstva Republike Srbije, a tamo gde ti propisi nisu jasno definisani treba primenjivati konzervativniji pristup/vrednosti. Ukoliko su dozvoljene vrednosti nekih elemenata veće u Srbiji, nego u zemljama porekla kompanije, neophodno je primenjivati konzervativnije vrednosti. Nakon prestanka rada rudnika potrebno je vršiti stalni monitoring podzemnih voda i primeniti najbolje raspoložive mere za sanaciju (ako to bude potrebno), kako bi se negativni uticaj na kvalitet vodotokova mogao ublažiti i/ili neutralisati.
Uticaj izgradnje železničke infrastrukture na vodotokove (Jadar, Korenita) se može smanjiti samo odustajanjem od železničkog transporta i prelaskom na transport kamionima (drumski transport).
Neophodna je redovna kontrola instalacija za transport i ispuštanje tehničke otpadne vode, kao i redovna kontrola i praćenje/merenje zagađenja sa deponija industrijskog otpada i njegovih ocednih voda. Obavezno je usvajanje svih preporuka Evropske komisije za Direktivu o upravljanju otpada iz izvlačećih industrija (eksploatacija mineralnih sirovina). Prevencija incidentnih događaja (kolaps brana, ispuštanje toksičnog otpada) se može postići poštovanjem i primenom svih planiranih mera. Kao dugoročna mera neophodno je vršiti sezonske analize naselja riba u pomenutim vodotokovima (pratiti promene u bogatstvu vrstama i njihovoj zastupljenosti, strukturi i dinamici zajednica).
FAUNA VODOZEMACA – STANjE I ANALIZA UTICAJA
Od globalno više od 7000 taksona vodozemaca, na području Balkanskog poluostrva su danas prisutna 33 taksona od čega 21 naseljava teritoriju Srbije (osam iz reda Caudata i 13 iz reda Anura) [27], [28]. Generalno, specijski diverzitet vodozemaca Srbije je relativno visok u poređenju s ostalim zemljama Balkanskog poluostrva, jer je Srbija druga po broju vrsta, sa samo jednom vrstom manje od Grčke [28].
Analizom dostupnih informacionih baza, literaturnih podataka, kao i ograničenih terenskih istraživanja o prisustvu populacija vodozemaca na definisanom delu prostora zapadne Srbije, na kome se planiraju radovi tokom realizacije projekta eksploatacije i prerade minerala jadarita „Jadar“, registrovano je ukupno 11 taksona iz klase Amphibia i to četiri vrste iz reda repatih vodozemaca (Caudata) i sedam vrsta iz reda bezrepih vodozemaca (Anura). Ovaj broj predstavlja više od 50% od ukupnog broja vrsta vodozemaca registrovanih za Srbiju i 30% od ukupnog broja poznatog za Balkansko poluostrvo. Značajno je istaći da su svi naši vodozemci (shodno tome i svi taksoni ove grupe registrovani na ovom području) u nekom stepenu zaštite, kako po nacionalnoj, tako i po međunarodnoj legislativi.
Najznačajniji faktori ugrožavanja vodozemaca na planiranom području tokom pripreme, perioda eksploatacije kao i nakon završetka aktivnog perioda rada rudnika su: ireverzibilno uništavanje, degradacija i fragmentacija staništa, zatim zagađenja u najširem smislu reči, podrazumevajući tu i zagađenje vode, tla i vazduha, kao i brojni indirektni negativni uticaji. Sve su ovo antropogeni uticaji koji dovode do masovnih i ireverzibilnih posledica po populacije vodozemaca, koji mogu imati i za posledicu nestajanje autohtonih populacija [28], [29].
Shodno uočenim faktorima ugrožavanja biološke raznovrsnosti na istraživanom prostoru, nadalje značajnim ireverzibilnim pogoršanjima u prisutnim ekosistemima (do stepena potpune destrukcije pojedinih područja), kao i velike opasnosti po diverzitet faune vodozemaca (ali i drugih organizama) čitavog podrinjskog regiona nizvodno od ušća reke Jadar, optimalna i osnovna mera za sprečavanje negativnih posledica na stanje diverziteta faune vodozemaca na ovom području je odustajanje od planirane eksploatacije i prerade minerala jadarita.
Sve ostale realno moguće mere ublažavanja i saniranja posledica izuzetno su ograničenog kapaciteta i vremenskog dometa. Parcijalne mere za sprečavanje ireverzibilnih posledica su malobrojne i bez značajnijeg dejstva.
FAUNA GMIZAVACA – STANjE I ANALIZA UTICAJA
Fauna gmizavaca Balkanskog poluostrva broji preko 70 vrsta, i smatra se veoma raznovrsnom i bogatom u odnosu na ostale delove Evrope (izuzev Pirinejskog i Apeninskog poluostrva). Balkanski region predstavlja značajan centar diverziteta i endemizma ove grupe životinja. Srbiju naseljavaju 24 autohtone vrste gmizavaca (3 vrste kornjača, 11 vrsta guštera i deset vrsta zmija). Intraspecijski diverzitet gmizavaca Srbije obuhvata 33 podvrste i 30 filogenetskih klada) [30], [31].
Na osnovu literaturnih podataka kao i podataka prikupljenih prilikom jednokratnih terenskog istraživanja tokom 2020. godine registrovano je ukupno deset vrsta gmizavaca na području predviđenom za realizaciju projekta „Jadar”, što prestavlja 42% od ukupnog broja gmizavaca zabeleženih u Srbiji. Pored toga, još dve vrste su potencijalno prisutne pošto postoje literaturni podaci za lokalitete u relativnoj blizini definisanog područja. U zbiru sa potencijalno prisutnim vrstama, ukupan broj vrsta gmizavaca predstavlja značajnih 50 % ukupnog diverziteta ove grupe u Srbiji.
Najveći broj ovako posmatranih vrsta gmizavaca je pod različitim režimima zaštite i ugroženosti na međunarodnom i nacionalnom nivou [15].
Na osnovu uvida u prostorni plan (područja posebne namene za realizaciju projekta eksploatacije i prerade minerala jadarita „Jadar”) na većini lokaliteta doći će do degradacije ili uništavanja staništa zbog izgradnje predviđenih objekata, potrebne infrastrukture, površinskog kopanja i zatrpavanja prirodnih staništa koja u zatečenom stanju predstavljaju značajno utočište za zabeležene vrste gmizavaca (ireverzibilne promene). Navedene promene mogu biti uzrok direktnog stradanja jedinki (npr. tokom rada mašina ili na saobraćajnicama, uništavanje jaja ili hibernakuluma), ili mogu imati za posledicu ograničavanje ili sprečavanje migracija, kao i uznemiravanje jedinki (buka, vibracije, svetlost). Na navedenim, ali i ostalim istraživanim lokalitetima, gmizavci mogu biti direktno izloženi zagađenju (vazduha, zemljišta ili vode), dok će indirektno – putem lanaca ishrane, biti ugrožene ove, ali i populacije gmizavaca koje se nalaze na staništima u okolini zone uticaja radova za potrebe projekta „Jadar”. Promena vodnog režima ili mikroklime su faktori koji mogu imati veliki uticaj na populacije gmizavaca. Optimalna mera za očuvanje diverziteta gmizavaca na ovom području je odustajanje od planirane eksploatacije i prerade minerala jadarita. Ukoliko dođe do otvaranja rudnika primenom odgovarajućih mera negativni uticaji se mogu umanjiti.
Neke od osnovnih mera za ublažavanje posledica negativnih uticaja na diverzitet faune gmizavaca su: očuvanje vodenih površina (sprečavanje isušivanja vodenih staništa, promena obalskog pojasa, zagađenje), izgradnja jednosmernih usmeravajućih ograda oko objekata (zmije i kornjače ne bi mogle da uđu, ali bi mogle da izađu iz ograđenih objekata) i odgovarajućih podzemnih prolaza ispod puteva Takođe, ne uklanjati kompostišta ili stara oborena debla, sprečiti uznemiravanje, i sprovesti edukaciju radnika i lokalnog stanovništva o značaju gmizavaca. Posebna mera za ublažavanje posledica negativnih uticaja na diverzitet faune gmizavaca u slučaju uništenja njihovog staništa je translokacija jedinki na novo odgovarajuće stanište, po posebnom projektu.
FAUNA SISARA – STANjE I ANALIZA UTICAJA
Najveći diverzitet faune sisara Evrope je prisutan u njenom jugoistočnom delu kao i u planinskim područjima Mediterana i umerenog dela kontinenta [32]. Na prostoru Balkana se, pored izražene raznovrsnosti, beleži i jedan od najviših procentualnih udela ugroženih vrsta [33]. Fauna sisara u Srbiji broji 101 vrstu što je gotovo polovina ukupnog broja terestričnih taksona koji naseljavaju Evropu.
Tokom kratkotrajnih terenskih istraživanja, kao i uporednom analizom literaturnih podataka i dostupnih baza za područje predviđeno za umerenu do potpunu degradaciju, dolazi se do spiska od ukupno 59 očekivanih vrsta sisara. Ovaj broj predstavlja gotovo dve trećine od ukupnog broja vrsta sisara koji su zabeleženi u Srbiji. Među njima je 35 vrsta koje su označene kao zaštićene ili strogo zaštićene [9].
Najznačajniji faktori ugrožavanja populacija sisara na planiranom području tokom svih faza realizacije planiranog projekta (od pripreme, preko eksploatacije do završetka aktivnog perioda rada rudnika) su: nepovratno uništavanje, degradacija i fragmentacija staništa. Ovo su ujedno označene i kao glavne pretnje terestričnim sisarima Evrope od strane Međunarodne unije za zaštitu prirode [33]. Posledice fizičkog i hemijskog zagađenja životne sredine će se na populacije sisara odraziti tokom vremena kroz procese bioakumulacije i biomagnifikacije i biće vidljive na mnogo širem području od trenutno predviđenog projektnim planom.
Predložene mere za smanjenje i ublažavanje posledica negativnih uticaja poput smanjenja nivoa buke, adekvatne rasvete, postavljanja ograde radi smanjenja broja akcidenata na pristupnim putevima se odnose samo na mali broj vrsta i jedinki koji će ostati na području uprkos uništenju staništa. Mere rekultivacije, revitalizacije i konektivnosti staništa uz postavljanje koridora su ograničenog kapaciteta i namenjene su oporavku populacija nakon završetka aktivnog rada rudnika u budućnosti.
Na osnovu sprovedene studije se može zaključiti da će planirane radnje u okviru projekta eksploatacije i prerade minerala jadarita „Jadar“ dovesti do dugoročnih negativnih posledica po populacije sisara na području koje je označeno kao jedan od centara najvišeg stepena diverziteta ove grupe životinja [34].
Biodiverzitet na području planiranih radova je izuzetno visokog kvaliteta, sa značajnim brojem strogo zaštićenih i zaštićenih taksona, posmatrano kako po domaćoj, tako i po međunarodnoj legislativi. U većini analiziranih grupa procenat zaštićenih vrsta je veoma visok u odnosu na ukupan broja registrovanih taksona. Takođe, registrovani su i taksoni novi za područje Srbije. Stepen i obim uticaja otvaranja rudnika na ukupni biodiverzitet područja je izuzetno značajan i ključno utiče na njegovu degradaciju. U odnosu na to, identifikovane su, kako ireverzibilne, tako i reverzibilne posledice na kvalitativnu i kvantitativnu strukturu biodiverziteta područja.
Predložene, realno moguće, mere ublažavanja i saniranja posledica po biodiverzitet područja, izuzetno su ograničenog kapaciteta i vremenski nedovoljno definisanog uticaja.
Zbog očekivanih ireverzibilnih promena u pojedinim ekosistemima, kao i rizika od značajnog ugrožavanja živog sveta Jadra, Drine i nizvodnih vodotokova, optimalna i osnovna mera za sprečavanje negativnih posledica na stanje biodiverziteta na ovom području je odustajanje od planirane eksploatacije i prerade minerala jadarita.
Za slučaj da optimalna mera za sprečavanje negativnih posledica na stanje biodiverziteta ne bude realizovana, predlaže se niz mera i postupaka koji, ukoliko se sprovedu po najvišim standardima i bez ostatka, mogu, ali samo delimično i u vremenski ograničenom obimu, omogućiti opstanak dela prirodnih staništa i prisutnih populacija biljnih i životinjskih vrsta.
Pored toga, od fundamentalnog značaja je, pre bilo kakvih radova, uspostaviti jasan i precizan plan sistema monitoringa stanja prisutnih prirodnih vrednosti, kao i sistema za praćenje ugrožavajućih faktora koji deluju na njih, od samog početka aktivnosti na ovom projektu, kao i sistem reagovanja na sve promene koje se uoče.
S obzirom da to do sad nije učinjeno, od najveće je važnosti za realnu analizu promena i uticaja, hitno definisanje trenutnog (nultog) stanja diverziteta bioloških vrednosti kao i uspostavljanje sistema monitoringa svih planiranih aktivnosti koje dovode do narušavanja prirodnih vrednosti. Takođe je od ključnog značaja, pre bilo kakvih radova, izraditi i projekat sanacije područja posebne namene nakon prestanka eksploatacije, bez kojeg bi ovakve analize uticaja na biodiverzitet kao i mere sanacije koje se predlažu bile veoma ograničenog dometa.
LITERATURA
[1] Dmitar Lakušić, Jelena Blaženčić, Vladimir Ranđelović, Branislava Butorac, Snežana Vukojičić, Bojan Zlatković, Slobodan Jovanović, Jasmina Šinžar-Sekulić, Dijana Žukovec, Irena Ćalić, Dragan Pavićević, Staništa Srbije – Priručnih sa opisima i osnovnim podacima. U: Staništa Srbije, Rezultati projekta “Harmonizacija nacionalne nomenklature u klasifikaciji staništa sa standardima međunarodne zajednice ” (ur. Dmitar Lakušić), Institut za Botaniku i Botanička Bašta “Jevremovac”, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine Republike Srbije, 2005. [2] C.E. Davies, D. Moss, EUNIS Habitatclassification – European Habitats Classification System, European Environment Agency & European Topic Centre on Nature Protection and Biodiversity, 2002. Habitat Directive, CouncilDirective 92 /43 /EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora; European Commission, Official Journal of the European Communities No L 206 / 7, 1992. [3] Dmitar Lakušić, Milan Medarević, Tipovi staništa zastupljeni na teritoriji Republike Srbije. Prilog 1 – Pravilnik o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa, o tipovima staništa, osetljivim, ugroženim, retkim i za zaštitu prioritetnim tipovima staništa i o merama zaštite za njihovo očuvanje („Službeni glasnik RS“, br. 35/2010), 2010. [4] Dmitar Lakušić, Predrag Lazarević, Za zaštitu prioritetni tipovi staništa. Prilog 2 – Pravilnik o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa, o tipovima staništa, osetljivim, ugroženim, retkim i za zaštitu prioritetnim tipovima staništa i o merama zaštite za njihovo očuvanje („Službeni glasnik RS“, br. 35/2010), 2010. [5] A. Ssymank, Reference list Threats, Pressures and Activities (final version). Online: http://bd.eionet.europa.eu/activities/Natura_2000/Folder_Reference_Portal/Ref_threats_pressures_FINAL_20110330.xls. Last accessed October 2018, 2011. [6] Emilija Vukićević, Šumske fitocenoze Cera, Glasnik Muzeja šumarstva i lova, 1966, 6, str. 95–124. [7] Verica Stojanović, Vladimir Stevanović, Prikaz flore planine Gučevo u severozapadnoj Srbiji, Zaštita prirode, 2008, 59(1–2), str. 93–108. [8] T. Cincović, Livadska vegetacija u rečnim dolinama zapadne Srbije, Zbornik radova Poljoprivrednog fakulteta, Beograd, 1959, 7(272–284)[272], str. 1–62. [9] Sl. glasnik RS Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva, Službeni glasnik R. Srbije, br. 5/2010, 47/2011, 32/2016 i 98/2016. Prilog 1 i Prilog 2, 2016. [10] IUCN-CMP, Threats Classification Scheme (Version 3.2), 2012, https://nc.iucnredlist.org/redlist/content/attachment_files/dec_2012_guidance_threats_classification_scheme.pdf. [11] IUCN-CMP, Unified Classification of Conservation Actions, Version 1.0, 2006, https://nc.iucnredlist.org/redlist/content/attachment_files/dec_2012_guidance_conservation_actions_needed_classification_scheme.pdf. [12] A. Oikonomou, F. Leprieur, D. I. Leonardos, Biogeography of freshwater fishes of the Balkan Peninsula. Hydrobiologia 738, 2014, str. 205–220. https://doi.org/10.1007/s10750-014-1930-5. [13] K. Stojanović, I. Živić, Male hidroelektrane kao potencijalna pretnja zaštićenim taksonima vodenih insekata, Zbornik plenarnih referata i rezimea, Simpozijum entomologa Srbije sa međunarodnim učešćem, Niš 25-29 septembar 2019, str.2 -3. [14] V. Marković, V. Gojšina, B. Novaković, M. Božanić, K. Stojanović, T. Karan – Žnidaršič, I. Živić, The freshwater molluscs of Serbia: Annotated checklist with remarks on distribution and protection status. Zootaxa 5003 (1): 1–64, 2021. https://doi.org/10.11646/zootaxa.5003.1.1 [15] Službeni glasnik, Pravilnika o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva RS (5/10, 47/11, 32/2016, 98/2016). [16] Službeni glasnik, Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i metodama njihovog ispitivanja RS (23/1994). [17] A. Nieto, K.N.A. Alexander, European Red List of Saproxylic Beetles. Luxembourg: Publications Office of the European Union, pp. 1–45, 2010. https://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/redlist/downloads/European_saproxylic_beetles.pdf [18] M. Bardiani, S. Chiari, E. Maurizi, M. Tini, I. Toni, A. Zauli, A. Campanaro, G.M. Carpaneto, P. Audisio, Guidelines for the monitoring of Lucanus cervus. In: G.M. Carpaneto, P. Audisio, M.A. Bologna, P.F. Roversi, F. Mason (Eds), Guidelines for the Monitoring of the Saproxylic Beetles protected in Europe, Nature Conservation, Vol. 20, pp. 37–78, 2017. https://doi.org/10.3897/natureconservation.20.12687 [19] A. Campanaro, L. Redolfi De Zan, S. Hardersen, G. Antonini, S. Chiari, A. Cini, E. Mancini, F. Mosconi, S. Rossi de Gasperis, E. Solano, M.A. Bologna, G. Sabbatini Peverieri, Guidelines for the monitoring of Rosalia alpina. In: G.M. Carpaneto, P. Audisio, M.A. Bologna, P.F. Roversi, F. Mason (Eds) Guidelines for the Monitoring of the Saproxylic Beetles protected in Europe, Nature Conservation, Vol. 20, pp. 165–203, 2017. https://doi.org/10.3897/natureconservation.20.12728 [20] S. Hardersen, M. Bardiani, S. Chiari, M. Maura, E. Maurizi, P.F. Roversi, F. Mason, M.A. Bologna, Guidelines for the monitoring of Morimus asper funereus and Morimus asper asper. In: G.M. Carpaneto, P. Audisio, M.A. Bologna, P.F. Roversi, F. Mason (Eds), Guidelines for the Monitoring of the Saproxylic Beetles protected in Europe, Nature Conservation, Vol. 20, pp. 205–236, 2017. https://doi.org/10.3897/natureconservation.20.12676 [21] Miloš Popović, Rudi Verovnik, Revised checklist of the butterflies of Serbia (Lepidoptera: Papilionoidea), Zootaxa, 2018, 4438(3), str. 501–527. [22] Martin Wiemers, Emilio Balletto, Vlad Dincă, Zdenek Faltynek Fric, Gerardo Lamas, Vladimir Lukhtanov, Miguel L. Munguira, Chris A. M. Van Swaay, Roger Vila, Albert Vliegenthart, Niklas Wahlberg, Rudi Verovnik, An updated checklist of the European Butterflies (Lepidoptera, Papilionoidea), ZooKeys, 2018, 811, str. 9–45. [23] Miloš Popović, Nikola Vasić, Toni Koren, Ivona Burić, Nenad Živanović, Dejan Kulijer, Ana Golubović, Biologer: an open platform for collecting biodiversity data, Biodiversity Data Journal, 2020, 8, str. e53014. [24] Predrag Simonović, Ribe Srbije, NNK International, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Zavod za zaštitu prirode Srbije, 2001. [25] Maurice Kottelat, Jorg Freyhof, Handbook of European freshwater fishes, Publications Kottelat, 2007. [26] Peter S. Maitland, Keith Linsell, Guide to freshwater fish of Britain and Europe, Philip’s, 2006. [27] Georg Džukić, Miloš Kalezić, The Biodiversity of Amphibians and Reptiles in the Balkan Peninsula.- In: Balkan Biodiversity, H.I. Griffits i sar. (eds.), Kluwer Academic Publishers, Netherland, 2004, pp. 167-192. [28] Tanja Vukov, Ljiljana Tomović, Imre Krizmanić, Nenad Labus, Danko Jović, Georg Džukić, Miloš Kalezić, Conservation Issues of Serbian Amphibians Identified from Distributional, Life History and Ecological Data. Acta Zoolica Bulgarica, 2015, 67 (1):105–116. [29] Imre Krizmanić, Danko Jović, Rastko Ajtić, Faktori ugrožavanja vodozemaca u Srbiji. U: Kalezić i sar. (ur.): Crvena knjiga faune Srbije I - Vodozemci, 2015, str. 81–96, Biološki fakultet, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd. [30] Ljiljana Tomović, Rastko Ajtić, Katarina Ljubisavljević, Aleksandar Urošević, Danko Jović, Imre Krizmanić, Nenad Labus, Sonja Đorđević, Miloš Kalezić, Tanja Vukov, Georg Džukić, Reptiles in Serbia: Distribution and diversity patterns, Bulletin of the Natural History Museum, 2014, 7, str. 129-158. [31] Ljiljana Tomović, Miloš Kalezić, Georg Džukić, Crvena knjiga faune Srbije II - Gmizavci, Unevrzitet u Beogradu – Biološki fakultet i Zavod za zasštitu prirode Srbije, Beograd, 2015. [32] Helen J. Temple, & Andrew Terry, The Status and Distribution of European Mammals. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, 2007, https://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/redlist/downloads/European_mammals.pdf [33] Helen J. Temple, & Andrew Terry, European mammals: Red List status, trends, and conservation priorities, Folia zoologica, Vol. 58, Nr 3, pp. 248-269, 2009, https://www.ivb.cz/wp-content/uploads/58_248-269.pdf 28.9.2021 [34] Ivo R. Savić, Milan Paunović, Miroljub Milenković, Srđan Stamenković, Diverzitet faune sisara (Mammalia) Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. U: Vladimir Stevanović, Voislav Vasić (ur.), Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Beograd, Biološki fakultet i Ekolibri, 1995, str. 517−554.
S u m m a r y
In this paper, the possible impacts of opening a jadarite mine on the biodiversity of the exploitation area are analyzed, and basic measures for the prevention of negative impacts are given. The paper was prepared based on data incorporated into a document required by the company "Rio Sava Exploration doo Belgrade". A high degree of total biodiversity was found in all analyzed groups within the area of planned exploitation. Of all the habitat types registered, over 30% belong to the priority group for protection. In addition to a significant number of conservation priority plant taxa (over 12%), two newly discovered plant species for the territory of Serbia makes this region an area of great conservation importance. Also, there is high number of protected animal species under national legislation and/or international regulations: 85% of registered fish species, 87% of registered mammal species, 100% of registered amphibian and reptile species. The diversity of invertebrates, vascular flora, as well as habitats is evaluated as high, but still insufficiently studied. The project of exploitation of jadarite mineral in Serbia, if implemented, will have a significant number of negative impacts that will lead to irreversible and partially reversible consequences on the present ecosystems. The implementation of the planned activities, especially the disposal of industrial waste, will significantly impair biodiversity in the entire area of the planned works. In certain primary zones of the influence, there will be complete and direct destruction of habitats with the disappearance of all organisms that inhabit them. In addition, different types and degrees of habitat degradation and fragmentation, changes in their physical and chemical characteristics, as well as the intersection or disappearance of migration routes and ecological corridors will be present. The negative impacts of the exploitation of the jadarite mineral can affect the overall ecosystem diversity of all aquatic and terrestrial habitats outside the area of the mining complex "Jadar". For all the above reasons, the optimal and basic measure to prevent negative consequences on the state of biodiversity in this area is to abandon the planned exploitation and processing of the jadarite mineral.
ARHIVA PPNS
SRPSKA AKADEMIJA NAUKE I UMETNOSTI, 7. maj 2021. godine PROJEKAT JADAR - ŠTA JE POZNATO? (APSTRAKTI I SNIMAK NAUČNOG SKUPA) PROJEKAT JADAR: BIODIVERZITET I BIOLOŠKI UTICAJI Imre Krizmanić, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu
Apstrakt
Očuvanje biološke raznovrsnosti je osnova opstanka prirode na Zemlji. Srbija spada u države sa još uvek relativno očuvanom prirodom, koja se ubrzano uništava na razne načine. Rudarstvo predstavlja jedan od najznačajnih faktora ugrožavanja prirode. Na području planirane eksploatacije je konstatovan visok stepen ukupnog biodiverziteta u svim analiziranim grupama. Prisutan je i izuzetno značajan broj zaštićenih vrsta: 85% od registrovanih vrsta riba, 87% od registrovanih vrsta sisara, 100% od registrovanih vrsta vodozemaca i gmizavaca. Diverzitet beskičmenjaka i vaskularne flore, kao i životnih staništa, visok je, ali nedovoljno istražen. Projekat eksploatacije minerala jadarita u Srbiji, ukoliko bude sproveden, imaće veliki broj negativnih uticaja, koji će dovesti do ireverzibilnih i delimično reverzibilnih posledica na prisutne ekosisteme.
Sprovođenjem planiranih aktivnosti, posebno deponovanjem industrijskog otpada, doći će do značajnog narušavanja biodiverziteta na celokupnom prostoru planiranih radova. U određenim, primarnim zonama uticaja, doći će do potpunog i direktnog uništavanja staništa uz nestajanje svih organizama koji ih naseljavaju. Dodatno, doći će do različitih vidova i stepena degradacije i fragmentacije staništa, izmene njihovih fizičkih i hemijskih karakteristika, kao i presecanja ili nestanka migratornih puteva i ekoloških koridora. Negativni uticaji eksploatacije minerala jadarita mogu se odraziti na celokupni ekosistemski diverzitet svih akvatičnih i terestričnih staništa i van područja rudarskog kompleksa „Jadar“ (sekundarna zona uticaja).
Komentara: 0