13:00 sati, Stara skupština
Svečana akademija povodom Sretenja - Dana državnosti Srbije: "I Ustav... i Teatar..."

O Sretenju govori gradonačelnik Kragujevca Radomir Nikolić, a Sretenjsku besedu održaće Nikola Selaković ministar pravde u Vladi Republike Srbije.

U umetničkom delu programa nastupiće glumci Knjaževsko-srpskog teatra Mirko Babić prvak drame, Saša Pilipović, Miloš Krstović i Miodrag Pejković, Kragujevačko-pevačko društvo, Lidija Jevremović sopran, Zorica Beloica mecosopran, Nikola Milovanović gitara i Vokalna grupa "Studenac".

Grad Kragujevac

* * *

PRAVNI TRANSPLANTI I PRVI SRPSKI USTAV IZ 1835. GODINE - MLADEN TIŠMA, FONDACIJA ALAN VOTSON

* * *

Sretenje – Dan državnosti Srbije

Sretenje, 15. februara, ustanovljeno je kao Dan državnosti Republike Srbije i Dan Vojske Republike Srbije i slavi se dva dana. Na Sretenje, 1804. godine, u Orašcu je počeo Prvi srpski ustanak, kao lokalna buna protiv dahija, ali je prerastao u višegodišnje ratovanje protiv Turaka, sve dok posle Drugog srpskog ustanka i lukave političke borbe Miloša Obrenovića, Srbija nije stekla autonomiju u sastavu Osmanskog carstva. Ovaj mukotrpan put stvaranja Kneževine Srbije, naziva se „Srpska revolucija“.

Kragujevac je bio prestonica Kneževine Srbije, kada je na Sretenje 1835. godine, potvrđena srpska državnost, donošenjem Prvog srpskog ustava, koji se naziva i Sretenjski. To je zaAustro-ugarsku, Rusiju i Osmansko carstvo, bio veliki udarac, koji je izazvao veoma burne reakcije i velike pritiske međunarodne javnosti, koja se nije slagala sa činjenicom da jedna mala balkanska kneževina ima liberalan, demokratski ustav, kakav ni najveće države u to vreme nisu imale. Kao najviši pravni akt jedne zemlje, garantovao je slobodu svima koji dođu u Srbiju, nacionalnu emancipaciju, razbijanje feudalnih ustanova i autokratske vladavine i bio je jedan od prvih demokratskih ustava u Evropi. Sadržao je svega 14 glava, odnosno 142 člana, ali se u svemu mogla naslutiti jedna od najvažnijih tekovina francuske buržoaske revolucije, Deklaracija o pravima čoveka i građana.

Knez Miloš Obrenović, svojom lukavom politikom postigao je mnogo za Srbiju, ali je i stekao pozicije i vlast, koju je često zloupotrebljavao u borbi sa neistomišljenicima i eventualnim političkim protivnicima. Tokom njegove vlasti izbijale su bune, a presudna je bila Miletina buna, posle koje je ustav i donet, da bi se ograničila njegova vlast.

Ustav je napisao Dimitrije Davidović, knežev sekretar, za svega dvadesetak dana, po ugledu na Belgijski (1831. godine) i Francuski (1831. godine), a Miloš ga je savetovao: „Motri, kumašine, da se u čemu ne spotaknemo. Ti bar dobro znaš s kim mi imamo posla.“

Povodom donošenja ustava, priređena je trodnevna svečanost u porti Stare Kragujevačke crkve, koja je počela crkvenom ceremonijom na Svetog Trifuna, 14. februara. Sa improvizovane drvene tribune, Knez Miloš je održao besedu, ističući da je Srbija postala razvijena država i da joj je potrebno dobro političko uređenje. Ustav je izglasan drugog dana 15. februara, na Sretenje, a donošenje Ustava propraćeno je vatrometom. Na svečanoj tribini, tokom koje se viorila nova zastava sa grbom Srbije, zakletvu su položili knez i svi poslanici, spuštanjem ruku na Ustav. Trećeg dana zasedanja, 16. februara, skupštinski poslanici predali su svom Knezu Milošu ranije pripremljene poklone: sablju sa natpisom „Blagorodna Serbija Knjazu Svome Milošu Prvom” i ukrašeni putir.

Ustavom je vlast podeljena na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Knez je vlast delio sa Državnim sovjetom – vladom, koju su činili ministri (popečitelji). Sovjet je u svom sastavu imao šest (ministarstava) popečiteljstava: spoljašnji poslovi, unutrašnji poslovi, pravosuđe, finansije, vojska i prosveta.

Sudska vlast pripala je: 1. okružnim sudovima 2. Velikom sudu u drugom stepenu kao apelaciji i 3. odeljenju Državnog sovjeta. Proglašeno je načelo nezavisnosti sudstva.

Prava i slobode građana proklamovane ustavom su: neprikosnovenost ličnosti, pravo na zakonito suđenje, sloboda kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana, pravo na izbor zanimanja. Prisutni su članovi koji pokazuju na ostatke feudalzma, jer se navodi da je zabranjen kuluk, zagrađivanje seoskih šuma i proglašava se sloboda raspolaganja zemljom. Ustav ne sadrži politička prava, a zvaničan jezik u sudstvu i upravi je srpski.

Činovnici su na položaju doživotno, ali njihov položaj nije nasledan. Podležu sudskoj krivici, a imaju pravo na penziju. Ne smeju se baviti trgovinom ni zanatstvom. Činovnici su bili retko pismeno stanovništvo. Samostalnost crkve potvrđena je odredbom Konkordata koji je 1831. godine, potpisan sa Carigradom.

Da bi se omogućilo sprovođenje ustava Miloš je predložio da se po okruzima izaberu najumniji ljudi koji bi izradili zakone i uredbe kojima bi se ustav sproveo u delo.

Na žalost, sve ovo se velikim silama nije dopalo. Austrija je bila protiv ustava, jer ga ni sama nije imala. Rusija je donošenje ustava prokomentarisla kao „francuski rasad u turskoj šumi“ a turski ministar inostranih poslova je izjavio da je to „zaraziteljna konstitucija“. Ruski poslanik u Carigradu optužuio je Srbe da su napravili „francusko-švajcarsku konstituciju“, koja predstavlja „najistočniji uticaj francuske revolucije“. Tako je Knez Miloš je pod pritiskom Rusije, Osmanskog carstva i Austrije morao da suspenduje i ukine ustav. Davidović je ubrzo bio smenjen sa svih državnih položaja. Poslednje godine života uglavnom je proveo u Smederevu gde je i umro 1838. godine.

Možda je tolika sloboda koju je ustav davao, pomalo i tendenciozna, jer koliko je Miloš teško pristao na njegovo usvajanje, toliko ga je rado ukinuo, „pod pritiskom velikih sila“, još jednom uspevajući da zadovolji narod, dajući mu ustav koji želi, a istovremeno ne ugrožavajući svoju vlastoljubivost.

Sretenje 1804. godine Pamti se po Zboru u Orašcu, kojim je počeo Prvi srpski ustanak (pa je slavljen i kao Dan državnosti Srbije). Na Sretenje 1835. godine u Kragujevcu je donet Sretenjski ustav, prvi demokratski ustav Srbije (pa je slavljen i kao Dan ustavnosti). Na Sretenje 1909. godine u Skoplju održana je prva skupština Srba u Osmanskom carstvu. Sretenje se slavilo kao Dan državnosti Srbije do nastanka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kada je ukinut, a ponovo je počeo da se slavi u Srbiji od 2002. godine.

Foto: Zoran Petrović
Jasmina Marković Milenković
Gradska turistička organizacija Kragujevac 

* * *

Prvi ustav na Balkanu

Donošenje Sretenjskog ustava bilo je plod višegodišnje borbe za ustavnost Srbije, čime su udareni temelji njene moderne državnosti

Pre tačno 180 godina, 15. (2.) februara 1835. godine, na velikoj skupštini u Kragujevcu donet je – izdat i zakletvom potvrđen – prvi ustav moderne srpske države, i treći u srpskoj istoriji uopšte. Ne samo što je bio prvi moderni ustav Srbije, već u to doba i prvi na Balkanu, i među prvima u Evropi i svetu.

Ovim ustavom, čiji je „životni vek” bio 55 dana, Srbija je proglašena za nezavisnu kneževinu i tako su udareni temelji njene državnosti, na kojima i danas počiva. Autor Sretenjskog ustava, učeni Dimitrije Davidović, napravio ga je po uzoru na belgijski, a posebno francuski najviši pravni akt. Sadržao je mnoge slobodarske ideje koje ipak nisu bile po volji knezu Milošu Obrenoviću. Kako su protiv Sretenjskog ustava bile i Turska i Austrija, a nije uživao ni podršku Rusije, Miloš ga je bez oklevanja ukinuo već 30. (17.) marta iste godine.

Velika narodna skupština održana je na crkveni praznik Sretenja gospodnjeg, kojim se proslavlja uvođenje Isusa Hrista u Jerusalimski hram, 40 dana po njegovom rođenju. Sretenje je i spomen na dan kada je na zboru u Orašcu 1804. podignut Prvi srpski ustanak. Oba ova značajna datuma, po Zakonu iz 2001, proslavljaju se kao Sretenje – Dan državnosti Srbije.

Još od turskog Drugog Hatišerifa iz 1830, kojim je sultan Mehmed Drugi, pod pritiskom Rusije, potvrdio Miloša Obrenovića za srpskog kneza sa naslednim pravima, pojavila se neophodnost stvaranja „brane” (ustava) vladarevom apsolutizmu. Od 1817, kada su ga narodni prvaci prvi put izabrali za srpskog kneza, pa do 1835. i Sretenjske skupštine, protiv Miloša je dizano šest buna. Poslednja, Knez Miletina buna koja je izbila u januaru 1835, bila je neposredan povod za održavanje velike skupštine mesec dana kasnije i donošenje Sretenjskog ustava.

Već u prvom članu proglašava se da je Srbija „nezavisna kneževina po priznanju Sultana Mahmuda Drugog i imperatora Nikolaja Prvog”. Članom 5 izvršena je podela vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, što se i danas smatra standardom demokratije i ustavnosti. Vlast čine knez, državni sovjet i narodna skupština. U današnje vreme, ova podela odgovarala bi predsedniku, vladi i narodnoj skupštini. Ustavom je određeno da knez i državni sovjet dele izvršnu vlast. Proklamovana su prava i slobode građana, kao što su: neprikosnovenost ličnosti, nezavisnost sudstva i pravo na zakonito suđenje, sloboda kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana, pravo na izbor zanimanja, ravnopravnost građana, bez obzira na veru i nacionalnost.

Sretenjskim ustavom ukinuti su ropstvo i feudalni odnosi, međutim, ubrzo je i sam ustav poništen, objašnjava za „Politiku” istoričar dr Čedomir Antić, docent na Filozofskom fakultetu u Beogradu:

– Feudalni odnosi su ukinuti ustavom, ali je on poništen ubrzo. Zato se smatra da je feudalizam koji je u Srbiji formalno postojao i nakon što su Turci otišli, ukinut Miloševom odlukom, na Đurđevdan, 6. maja 1835. godine. Ne treba zaboraviti da su ljudi koji su spolja dolazili i nastanjivali se u Srbiji, predlagali da se ponovo uspostavi feudalizam. Recimo, Vuk Karadžić je molio da mu se da u feud njegovo rodno selo Tršić. Međutim, Miloš je konačno presudio da se ukine feudalizam. Zbog toga je došlo do velikog talasa naseljavanja i porasta broja stanovnika. Srbija je tada bila simbol slobode, jer je za seljaka sloboda značila da ima svoju zemlju.

Donošenje Sretenjskog ustava je plod višegodišnje borbe za ustavnost Srbije, ističe Antić.

– Nije ta borba počela sa dobijanjem Drugog Hatišerifa iz 1830, već još tokom dvadesetih godina 19. veka, sa borbom protiv samovlasne uprave Miloša. Takođe, Srbija je svoju ustavnost suštinski zadobila još 1808, kada je uspostavljeno ustavno uređenje ustaničke Srbije. Knez Miloš se odupirao uvođenju ustava, koji je u to vreme bio novina i u samoj Evropi. Na primer, Rusija, Austrija, Španija, nisu imale ustav. Velika Britanija, i pored viševekovne tradicije parlamentarizma, nema ga ni danas – podseća Antić.

U to vreme Srbiji je bila uzor Francuska, koja je uvela ustavnu monarhiju 1830. godine, kao i Belgija. Sretenjski ustav bio je stvoren po ugledu na njihove ustave.

– Vodeće države Balkana u to vreme su bile Austrija i Turska, kao i Rusija. Srbija je bila autonomna, dok je Grčka postala nezavisna 1830, ali nije imala ustav sve do 1844. godine. Crna Gora u to vreme nije ni bila prava država, već više teritorija, pod teokratskom upravom vladike. Tako je Srbija u tom trenutku bila jedina država na Balkanu koja je imala ustav – kaže dr Čedomir Antić.

Bojan Bilbija
Politika

* * *

PRVA VLADA MILOŠA I MIHAILA OBRENOVIĆA