Počeci srpske kulture vezani su sa sticanjem državnosti Srbije i formiranjem prvih oblika – preteča institucija kulture u Srbiji. Bez tradicije, iskustva, zakonskih okvira, standarda i jasnog koncepta, one su kraće ili duže egzistirale, ali su dale osnovu i podsticaj za budući razvoj. Kroz njihovo postojanje, rad i stvaralaštvo stvarala se i negovala kultura na području Kragujevca i Šumadije. Na taj način, tridesetih godina XIX veka je postavljena osnova kulturnog života u Srbiji.
Jedna od važnih prosvetno-kulturnih ustanova koje je Srbija dobila u ovom periodu bila je Državna štamparija – Tipografija ili Knjigopečatnja, kako se onda nazivala. Bilo je više pokušaja srpske strane da se osnuje štamparija u Srbiji, počev još od 1816. godine, pa 1821. i 1826. godine, ali bez uspeha.29 Posle Hatišerifa iz 1830. godine, kada je Srbija dobila pravo da osniva, između ostalog, prosvetne i kulturne ustanove, knez Miloš Obrenović naložio je, (1830) Cvetku Rajeviću i Avramu Petronijeviću, koji su se nalazili u političkoj misiji u Petrogradu, da kupe u Rusiji jednu štampariju za potrebe države i da je dopreme u Beograd. Bio je to mudar i dalekosežan potez, čije posledice će se reflektovati na kulturno-prosvetnom i na društvenom planu u narednom periodu, a bio je i od izuzetnog značaja za srpski narod u celini. Štamparija je dopremljena u Beograd juna 1831. godine. Uz štampariju su srpske diplomate dovele i Adolfa Bermana, tipomašinistu koji je pripremao mašine za rad i bio postavljen za tehničkog direktora Štamparije. Za prvog upravnika štamparije postavljen je Dimitrije Isailović. Štamparija je počela sa radom u septembru 1831. godine u Beogradu i prvobitno je nosila naziv „Knjažesko-srbska pečatnja, a radila je prema izdatim upustvima i cenzuri iz 1832. i 1833. godine. Štamparija je 1833. godine premeštena u Kragujevac, gde je radila do 1835. godine pod istim imenom – Knjažesko-srbska pečatnja.
Otvaranjem Tipografije ili Knjigopečatnje kako je narod nazivao ovu ustanovu, stvorena je solidna osnova za izdavačku delatnost i učinjeni su prvi koraci u tom pravcu. Kako je knez Miloš Obrenović za ovaj posao pokazivao veliko interesovanje, dajući velike sume novca za podmirivanje štamparskih troškova, isplatu plata slovoslagača, nabavku inventara, hartije i drugog, bilo je moguće da ova štamparija radi nesmetano.
Kada je (1834), preneta iz Beograda u Kragujevac, sa štamparijom došlo je i nekoliko majstora, kalfa i šegrta, koji su u Beogradu radili pri štampariji. Među njima bio je Gligorije Vozarević (Zemun, 1795 – Beograd, 1848), knjigovezac i knjigoprodavac.
Pripreme za otvaranje knjižarske radnje otpočele su odmah po otvaranju štamparije. „Knjigoprodavnica”, kako se u to vreme nazivala knjižara, otvorena je 1834. godine. Radila je u okviru Tipografije. Bio je to izuzetan događaj u varoši, naročito značajan za razvoj kulture u tek oslobođenoj Srbiji. Teško je utvrditi šta se kupcima nudilo u toj knjižari, ali znamo da su, pored knjiga objavljenih u državnoj štampariji – Tipografiji, u knjižari nuđena dotada štampana dela Dositeja Obradovića (Sovjeti zdravoga razuma, 1833. godine, Etika, 1834) nekoliko crkvenih knjiga, nekoliko udžbenika na bugarskom jeziku i jedno delo posvećeno prvom srpskom ustanku.30 Ova prodavnica knjiga nije radila dugo. Posle premeštanja Knjigopečatnje u Beograd, 1835. godine i ona je prekinula rad. Značajna je po tome što je to prvi pokušaj otvaranja jedne knjižare u Kragujevcu. Pripreme za izdavanje novina u Srbiji započele su u Beogradu neposredno po otvaranju štamparije 1831. godine. Od ljudi bliskih knezu Milošu za ovo se najviše zalagao Dimitrije Davidović. Čitajući knezu Milošu i prevodeći razne strane novine, u kojima je bilo vesti iz Srbije i o Srbiji, ali i iz susednih država, on je izneo predlog knezu za izdavanje novina. Istovremeno sa Davidovićem, na ovom istrajava i upravnik Tipografije Dimitrije Isailović.
On je u aprilu 1832. godine štampao u Beogradu Probu Novina srbskih. Usled premeštanja štamparije u Kragujevac taj rad nastavljen je u prestonici – Kragujevcu.
Prvi broj Novina srbskih izašao je 17. januara 1834. godine u Kragujevcu, pod uredništvom Dimitrija Davidovića. Bio je to službeni list, koji je u vreme dok je urednik bio Dimitrije Davidović (u periodu od 1834. do 1835. godine) objavljivao i političke vesti. To je novinama davalo političku notu. Knez Miloš Obrenović je, dajući dozvolu za pokretanje ovih novina, u njima video moćno sredstvo za prosvetno i pedagoško uzdizanje naroda.
Novine su izlazile jednom nedeljno (subotom), a godišnja pretplata je iznosila 2 talira. Prema sopstvenom programu, objavljenom u prvom broju, one su imale da objavljuju sledeće vesti: „1. Vjesti političeske iz Srbije, tako i iz sviju časti zemlje, 2. Ukaze Knjažeske i Praviteljstvene, 3. Vijesti književne. 4. I voobšče sve predmete, kako bi k polzi, upotrebleniju, zabavi i uveselenju roda srbskog služiti mogli”.31
Kao iskusan novinar, Dimitrije Davidović je političku hroniku novina veoma uspešno vodio. Pošto se isuviše upustio u kritiku i pisanje političkih tekstova koji nisu bili u saglasnosti sa stavovima kneza Miloša, bio je nekoliko puta ukoren. Ni to nije pomoglo. U 12. broju „Novina srbskih”, Davidović je u političkim vestima iz Turske doneo članak u kojem je kritički pisao o francuskoj diplomatskoj akciji na Porti i u Rusiji, što je bilo dovoljno da knez Miloš zavede cenzora „Novinama srbskim”. Pišući Davidoviću iz Požarevca, gde je bio sa knjeginjom Ljubicom, naložio mu je da se za cenzora u Kragujevcu postavi Lazar Teodorović, ministar pravde i prosvete.
Novine su time izgubile obeležje političkog lista. Knez je 28. marta 1835. godine smenio Dimitrija Davidovića sa mesta glavnog urednika lista, više pod pritiskom Rusije, nego zbog ličnog nezadovoljstva. Za novog urednika postavljen je Dimitrije Isailović. U Kragujevcu su ukupno izašla 22 broja „Novina srbskih”. Broj pretplatnika je stalno rastao i do kraja 1834. godine prešao cifru od 600 pretplatnika. Boale-Kont je pretpostavljao da bi navedena brojka bila udvostručena da je Austrija dozvolila unošenje novina na njenu teritoriju, „ali se ona boji svega što dodiruje narodno osećanje srpskog plemena”.32 Od 10. jula 1835. godine, odnosno od 23. broja, novine više nisu izlazile u Kragujevcu, već su nastavile da izlaze u Beogradu. Pojava „Novina srbskih” primljena je od strane čitalačke publike u Srbiji sa velikim oduševljenjem. U Beogradu su vest o njihovom izlasku u Kragujevcu dobili na Bogojavljenje, u kafani „Obštestva beogradskog”. Ipak, broj pretplatnika se smanjivao. Godine 1836. godine bilo ih je 300, a 1837. smanjen je na 150 pretplatnika. Od 1837. godine „Novine srbske” su mogle da se prodaju na teritoriji Austrije.
Početak stvaranja pozorišta u Kragujevcu vezuje se za učitelje Georgija (Đorđa) Evgenijevića i Iliju Mandića, koji su u gradu na Lepenici uz pomoć đaka izveli prve pozorišne predstave. Oni su bili učitelji „normalnih” škola pa su od odraslih đaka, mladića i zainteresovanih građana, izveli „malo predstavljenije” radi uveseljavanja varoškog življa. Bile su to prve pozorišne predstave. Igrane su u Kragujevcu 1825. godine. Takvih predstava bilo je i kasnije u Kragujevcu. Osnovna karakteristika tih predstava je da su bile na niskom stupnju, spremane za publiku različitog socijalnog statusa i interesovanja. Bile su to diletantske predstave, a u pozorišnom društvu su se okupljali učitelji i đaci osnovnih škola. Zabeleženo je da je „učiteljima zdejšnjim o teatru” iz blagajne izdato 200 groša 1829. godine.33 U nameri da sva prava dobijena sultanskim hatišerifima 1830. i 1833. godine oživotvori, knez Miloš Obrenović preuzima na sebe pravo da može osnivati ustanove i institucije značajne za nacionalni preporod. Otuda on igra zapaženu ulogu u osnivanju prvog pozorišta u obnovljenoj Srbiji, pri čemu određeni značaj ima i njegova karakterna crta – „da je voleo uveselenije”.
Jedna od važnijih kulturnih ustanova koje je knez osnovao posle sticanja autonomije, bilo je pozorište. Zasluge za to pripadaju Joakimu Vujiću, „slaveno– serbskom spisatelju”.
Rad na stvaranju prvog srpskog pozorišta započeo je 1833. godine u Kragujevcu. I pre toga Vujić je u Kragujevcu boravio nekoliko puta i davao predstave.
Ovoga puta knez Miloš Obrenović poslao je Joakimu Vujiću u Zemun 40 forinti da pređe u Srbiju i započne rad na stvaranju Knjažesko-srbskog teatra. Pod njegovim nadzorom izgrađen je na levoj obali Lepenice, kod mosta na Lepenici, pozorišni dom za davanje predstava. Pozorišni dom je imao binu, parter i lože. Vujićeve predstave u Kragujevcu – nisu bile javne: posećivali su ih knez sa porodicom i najbližim saradnicima. Zabeleženo je da su u pozorište dolazili i narodni deputati-skupštinari za vreme skupštinskih sednica.34
Glumci Vujićevog Teatra bili su: Sreten L. Popović, Jovan Marinović, Filip Hristić, Dimitrije Crnobarac, Stefan Gruborović, Stojan Jovanović Cukić, Milan Davidović, Arsa Milićević Lunjevica, Milić Milićević Lunjevica, Jovan Peruničić, Živadin Vesović (Kragujevac), Antonije Majstorović. Osim trojice – Živadina Vesovića, Arse i Milića Lunjevice – svi su bili učenici najstarijeg razreda Kragujevačke gimnazije. Ansambl je imao i tri starija člana: Joakima Vujića, Petra Radovanovića, profesora gimnazije, i Todora Rozmirovića, pisara u Sudu. Ženske uloge igrali su muškarci. R. Stojadinović pretpostavlja da je bilo i drugih učesnika: Adolf Šlezinger (sin Josifa Šlezingera, kapelmajstora), Aleksa Stefanović, Danilo Danić i Simeon Božić.35
Scenu za komade koji su izvođeni u Kragujevcu radio je Jovan Isailović Mlađi, unuk slikara Jovana Isailovića iz Dalja, koji je u Kragujevac došao 1834. iz Sombora, posle završene slikarske škole Ilije Lončarevića. Jedan izveštaj o pozorišnom repertoaru u Kragujevcu od 10. februara 1835. godine može se smatrati začetkom pozorišne kritike u nas. U njemu se pozitivno ocenjuje rad prvog srpskog teatra, „kao prekrasna mimičeska dejstva, s pesmama i muzikom”. Radi se o dve pozorišne predstave „Pervo veče bilo je predstavljeno padenije Serbije u vreme Svetlog Knjaza Lazara u 16 predstavljenija; a drugo veče predstavljeno vostanovlenije „Serbije črez Svetlog Knjaza Miloša u deset dejstvija”, za koje se kaže da su „oba ova predstavlenija”, dobro ispala, a posebno se naglašava drugo („vtoro”) „prekrasno ispalo, na čast g. Vujića, mnogozasluženoga Spisatelja Serbskog”.
Pozorište je imalo svoj orkestar – Knjažesko-serbsku bandu koja je pod upravom Josifa Šlezingera, svirala pre predstave, između činova i pratila pevanje u komadu.
Lista igranih komada u Kragujevcu 1835–1836. godine:
„Fernando i Jarika”, 2. februar 1835.
„La Peruz”, 3. februar 1835.
„Bedni stihotvorac”, 3. februar 1835.
„Begunac”, 4. februar 1835.
„Šnajderski kalfa”, 16. februar 1835.
„Padenije Serbije u vreme Svetog kneza Lazara”, 8. februar 1836.
„Vostanovljenije Serbije črez Svetloga knjaza Miloša”, 9. februar 1836.
Teatar (nepoznati komad), 18. februara 1836.
„Žertva smerti”
„Slepi miš”
„Kreštalica” 12 . „Boj na Čačku”.
Sudeći prema zapisima u novinama, Vujićevo pozorište je u 1835 i 1836. godini imalo uspeha, ali je 1836. godine ipak prekinulo rad.
Vekovno ropstvo pod Turcima umanjilo je, ili sasvim ugasilo, kulturni razvoj našeg naroda. U tim okvirima kretala se i muzika kod Srba. Otuda će još dugo posle oslobođenja od Turaka muzička kultura u Kragujevcu, pa i čitavoj Srbiji, biti u okvirima orijentalnog turskog melosa. Na dvoru kneza Miloša u Kragujevcu dugo je negovana narodna muzika. Knez Miloš voleo je da ga uveseljavaju Cigani koje je sam plaćao.
Temelj savremenoj muzičkoj kulturi u Kragujevcu postavio je Josif Šlezinger, koji je 1831. godine došao iz Šapca u Kragujevac, na poziv kneza Miloša Obrenovića,. U Kragujevcu je osnovao Knjažesko-serbsku bandu ili „kapelu”, sa 16 bandista. Kapelmajstor tog orkestra bio je sam Šlezinger dok je „tamburmažur” bio izvesni Mihail. Bandisti su bili mahom mladići koje je Šlezinger obučavao muzici još 1829. godine u Šapcu. Broj muzičara u orkestru je varirao: krajem 1831. godine povećao se na 35, u maju 1837. godine na 48,36 a u avgustu iste godine bila su 43 člana.37 Kapelmajstor Šlezinger imao je godišnju platu od 360 talira. Osnovni zadatak te muzičke družine bio je da u Kragujevcu zadovoljava potrebe vojske i kneza i da uveseljava goste povodom kakvih svečanosti na dvoru. Ona je, u stvari, bila odeljenje gardijskog bataljona u Kragujevcu. Kao svestran muzičar, Šlezinger je sam komponovao pesme ili marševe, ali se pored komponovanja istakao i kao organizator, kapelnik i nastavnik muzike.
Jedno pevačko društvo pominje se je u Kragujevcu 14. oktobra 1834. godine, koje je pevalo na svečanosti posvećenoj dodeli Sultanovog odlikovanja knezu Milošu Obrenoviću. Dolazak kneza i njegove porodice sa svitom gromko je pozdravljen pesmom koju je izvelo pevačko društvo. To pevačko društvo bilo je sastavljeno od mlađih članova Narodnog suda. Znamo i za prve članove toga pevačkog društva. To su: Lazar Teodorović, Đorđe Protić, Milisav Zdravković, Rajko Majstorović, Janićije Đurić, Đorđe Parezan i Ilija Popović. To je prvo pevačko društvo koje se u izvorima pominje u Kragujevcu. Prema zabeleškama savremenika, na svečanosti, čim su gosti posedali, pevačko društvo otpevalo je pesmu Dimitrija Isailovića, koju je on specijalno za ovu priliku napisao. Prvi instrumentalista te večeri bio je „oberlauter Mustafa”, a prvi horovođa bio je Vukašin Radišić. Publika je bila „tronuta” ovom lepom pesmom, naročito njenim izvođenjem. Pevački hor zajedno sa Knjažesko-serbskom bandom ostavio je lep utisak. To su zabeležile i „Novine serbske”. Banda je tako „udesno odsvirala poslednje dve vrste svakog stiha, da se o njoj može reći da ni za najiskusnijom evropskom bandom ne ostaje”38.
Godine 1839. u Kragujevcu se pominje drugo pevačko društvo, koje su činili profesori Kragujevaačke gimnazije. Znamo da je u Kragujevcu u to vreme postojao pozorišni hor kojeg su sačinjavali činovnici, profesori i đaci. Tako je u vreme prve vlade kneza Miloša Obrenovića u muzičkom stvaranju učinjen vidan iskorak napred.
U Srbiji oslobođenoj od turske vlasti pojam o slikarstvu ograničavao se na ikone i ikonostase po crkvama ili ikone svetaca po kućama imućnijih građana. Slikari toga doba trudili su se da zadovolje potrebe naručioca. Ta dela imaju malu umetničku vrednost. Slikare zanatlije angažovao je knez Miloš; oni su po njegovom nalogu radili ikonostas crkve u Kragujevcu i okolini. Zna se da je Jeremija Mihailović Popović oslikavao sobe kneževog konaka u avgustu 1819. godine. Knežev konak je živopisao (1823) Jovan Sterijević, poznatiji kao Janja Moler, koji je, kada je završio naraudžbinu za kneza, nastavio da radi ikone i ikonostase u Kragujevcu. Pored njega, zna se da je 1821. godine u Kragujevcu radio i jedan Grk, „moler”, Antonije Vafipolu.39
Od 1824. godine slikarstvo u Kragujevcu dobija nov zamah, kada je ovde počeo da radi Pavel Đurković (1772–1830). To je prvi školovani slikar, koji je došao u Kragujevac na poziv kneza Miloša Obrenovića kako bi portretisao njega i članove njegove porodice. Došavši u grad na Lepenici odmah je uradio jedan portret kneza Miloša. (Znamo da je portret završen 21. marta 1824. godine.) Pored kneževog portreta sa turbanom, poznat je njegov portret knjeginje Ljubice i Jevrema Obrenovića za koje se sa sigurnošću može reći da su nastali u Kragujevcu. Pavel Đurković se na slikama potpisivao „Jih živopisal P. Đ. Slovenoserbin iz Karlovaca u Sremju”. Jedan od tih kneževih portreta, koji su bili veoma traženi, kopirao je Zemunac Janać Džikovac, a od njega slikar Živko Petrović, sin Jovana Petrovića Kovača. Živko Petrović je 1834. godine umnožio portret u više primeraka i jedan od njih poslao knezu.40
Posle Pavela Đurkovića u Kragujevcu su kao slikari radili Aksentije Janković, Lazar Milić, Uroš Knežević i Jovan Isailović Mlađi. Aksentije Janković radio je na oslikavanju ikonostasa Stare kragujevačke crkve (dveri i prestone ikone). Postoje podaci da je radio portrete kneza Miloša i članova njegove porodice, ali oni nisu sačuvani. Slična je situacija i sa Lazarom Milićem, prvim slikarem sa stalnim zaposlenjem u Kragujevcu. Međutim, ne znamo koje je slike ovaj slikar tom prilikom uradio.
Jovan Isailović Mlađi (1807–1885), unuk je poznatog slikara Jovana Isailovića iz Iriga. U Srbiju je prešao 1834. godine i odmah je bio angažovan na dekorisanju Vujićevog Teatra. Portretisao je Joakima Vujića, svoje stričeve Dimitrija i Lazu Teodorovića. Posle trogodišnjeg boravka na Akademiji u Beču (1836–1839), vratio se u Srbiju. Godine 1839. naslikao je mladog kneza Milana Obrenovića na odru, koji zbog realističnog naslikanog lica i predmeta predstavlja izuzetan dokument svoga vremena. Naslikani grb na kneževom odru, možda je prvi i jedini očuvani primerak ovog državnog znamenja, priznatog od Porte pri kraju vladavine kneza Miloša. Na osnovu ove slike i sećanja savremenika rekonstruisan je izgled prvog zvaničnog srpskog grba.41
U likovnoj umetnosti najzanimljivija ličnost kragujevačke kulturne prošlosti sigurno je bio slikar Uroš Knežević (1811–1876). U Kragujevac je došao 1834. godine i najviše je slikao portrete kneza Miloša i članova njegove porodice. Naslikao je i portrete više značajnih ličnosti, kao što su: Dimitrije Davidović, Stefan Stefanović Tenka, Jakov Živanović, Mileta Radojković, ali i nekoliko bogatijih Kragujevčana, kao što su trgovac Simeon Stepić, (1836) i Rista Jovanović Boltadžija, (1838). Od njegovih portreta sačuvano je pedesetak. Kragujevac je napustio 1839. godine.42
Mada nepismen, i bez nekog sistematskog obrazovanja, knez Miloš voleo je da gleda slike na zidovima svoga konaka u Kragujevcu, kao i da pomaže slikare i one koji su učili slikarstvo. Zna se da je 1823. godine pomagao slikara Pavla Radomirovića, koji je studirao u Beču. U znak zahvalnosti, on je knezu poslao četiri slike.
Knez Miloš je tako zasnovao privatnu zbirka slika na dvoru u Kragujevcu. Kupio je (1833) tri velike slike od slikara Konstantina Lekića; nešto kasnije, od Nauma Dimitrijadesa (Dimitrijevića) kolekciju inspirisanu biblijskim motivima. Tri slike iz te kolekcije bile su Arse Teodorovića, a sedam Jovana Stajića Toškovića. Pored ove kneževe zbirke, u Šarenom konaku zidovi su bili živopisani freskama – „osobito ukrašene s moleraji”. Umetnička vrednost tih dela bila je mala.
Kada je otvoren Licej i za profesora postavljen Atanasije Nikolić, nastupilo je novo razdoblje u istoriji slikarstva kod nas. On je 2. decembra 1839. godine otvorio u Kragujevcu Školu načertanija, s namerom da polaznicima te škole pruži osnovna znanja o slikarstvu. Pošto je bio dobar crtač, držao je „nastavu risovanja” u prostorijama gospodar Jevremovog konaka, gde je učenicima, pored teoretske nastave, davao i praktične savete. Škola načertanija je bila dobro opremljena učionica za nastavu crtanja u Gimnaziji i Liceju, a bila je i najstarija tehnička škola crtanja u Srbiji.43 Od Škole načertanija bili su oslobođeni studenti Liceja, dok su učenici Gimnazije svakodnevno morali da dolaze na časove. Ideja Atanasija Nikolića je bila da Škola načertanija bude škola otvorenog tipa za sve zainteresovane građane, ali je ipak ostala samo deo školskog gimnazijskog programa. Bilo je mišljenja pojedinih istoričara umetnosti da je Škola načertanija Atanasija Nikolića možda preteča Fakulteta likovnih umetnosti u Beogradu. Međutim, ovom tezom dao bi se preteran značaj ovoj Školi, koja je ipak bila samo deo gimnazijskog programa, a i kratko je trajala. Možda je najispravnije reći da je ona bila prva crtačka škola u Kneževini Srbiji i samo jedna od malobrojnih dragocenih stepenica u razvoju likovne umetnosti kod nas, koja je doprinela stvaranju najviše nastavne jedinice u likovnom obrazovanju, Fakulteta likovnih umetnosti u Beogradu.44
Pažnju kneza i njegove okoline na sebe je skrenuo i Anastas Jovanović, koji je kao radnik štamparije (1832–1838), rezao izuzetno lepe pečate i slova, a izrezao je i portret Dositeja Obradovića. Njegov likovni dar bio je dobra preporuka da ga knez uvrsti u red državnih pitomaca i uputi u Beč na studije.
Ovim izlaganjem o kulturnim institucijama u Kragujevcu istaknute su samo neke ustanove (škola, crkva, štamparija) koje su Srbi slobodno osnivali i razvijali, ali to nije značilo da osnivanje drugih prosvetno-kulturnih ustanova nije bilo dopušteno Hatišerifom iz 1830, odnosno 1833. godine. Njihovo osnivanje moglo se nesmetano vršiti na osnovu stečenog prava unutrašnje samouprave i one su se mogle nesmetano razvijati.
Kragujevac je kao prestonica bio pravo mesto gde su se stvorile osnove za razvoj muzičke i pozorišne umetnosti, štamparstva i bibliotečke delatnosti, jer je sve ovo bilo koncentrisano oko vladara i državne administracije koja je bila vezana za dvorski kompleks u Kragujevcu. Uzori u razvoju ovih delatnosti nisu traženi u osmanskoj kulturi, već u razvijenim evropskim državama iz kojih su pozivani i dolazili i stranci i Srbi koji su tamo rođeni, školovali se ili živeli. Upravo su oni svojim znanjem i iskustvom postavili temelje budućeg razvoja srpske kulture.
Naslovne ilustracije: Zlatotisk na svili, poklon Adolfa Bermana knezu Milošu, Kragujevac 14/26. novembar 1833. (Narodni muzej Kragujevac); Naslovna strana Novina srbskih; Knjažesko-srbski tetar danas i spomenik Joakimu Vujiću
29 M. Nikolić, nav. delo, 72–73; R. Ljušić, nav. delo, 402. 30 M. Nikolić, Spomenica muške gimnazije u Kragujevcu, 33. 31 Novine srbske, Kragujevac, br. 1, str. 1. 32 Spomenik SKA XXIV, (1894) 23. 33 Rajko Stojadinović, Kragujevačko pozorište 1835–1951, Kragujevac, 1975, 18–23. 34 Isto, 24. 35 Isto. 36 Prema spisku od 31. maja 1837, članovi Knjažesko-srpske bande bili su: kapelmajstor Josif Šlezinger i bandisti: Živko Đorđević, Todor Moić, Pavle Jovanović, Joca Cvetković, Aleksa Momirović, Moja Jovanović, Spasoje Nikolić, Živko Milenković, Miloš Ristić, Tanasije Stojanović, Nikola Valentić, Peko Bošković, Krsta Stojanović, Janko Radojković, Stojadin Zdravković, Stojan Stanojević, Mata Arsić, Stojan Mitrović, Živko Pešić, Petar Cvetković, Jovo Matejić, Nedeljko Marinković, Milan Trendavilović, Đorđe Arapović, Stevan Radonjić, Periša Milosavljević, Laza Jovanović, Đoka Dimitrijević, Đoka Teodorović, Stevan Đolnić, Vasa Cvetković, Teodosije Pavlović, Ilija Petković, Jova Milošević, Milko Jovanović, Milovan Radivojević, Krsta Radovanović, Radovan Vidaković, Neša Marinković, Ivan Živković, Jakov Martinović, Laza Aleksić, Nikola Jovanović, Nikola Kara-Jovanović, Stojadin Bošković, Kosta Stanojević, Miloš Nikolić, (Arhiv Srbije, Sredotočna vojna komanda u Kragujevcu 1835–1839. godine, 458, N–690). 37 Na ovom spisku nalazimo nova imena kao što su: Stojan Ilić, Janko Jovanović, Nedeljko Stojković, Ivan Gligorijević, Adolf Šlezinger (sin Josifa Šlezingera), Radoica Vukićević i Dimitrije Milovanović. (AS, SVK–664, 31. avgust 1837. godine u Požarevcu. Predrag Ilić, Sredotočna vojna komanda u Kragujevcu 1835–1839. godine, Naučni skup Kragujevac prestonica Srbije 1818–1841. godine, IAŠK, Kragujevac, 2006, 124–125.) 38 B. Radovanović, Istorija Kragujevca, 228. 39 B. Radovanović, Stari Kragujevac, Kragujevac, 1996, 207–208. 40 R. Ljušić, nav. delo, 414. 41 Isto, 415. 42 Isto. 43 Mihailo Kandić, „Škola načertanija Atanasija Nikolića u Kragujevačkoj gimnaziji 1839. godine, Staništa, Kragujevac, 1983. 44 Isto, 32.
Komentara: 0