…Do 1826. godine mi nemamo pouzdane podatke kako je crkva unutra izgledala i kakvim je stvarima bila ukrašena. Međutim, te godine Joakim Vujić je, po kneževoj želji, proputovao Srbiju, obišao njene manastire i opisao sve drevnosti i retkosti koje je u njima našao. Tom prilikom on je posetio i Kragujevac, bio je u kneževoj crkvi i pobeležio uglavnom šta je u njoj video:
„Posle kneževe palate sleduje primječanija dostojno viditi u Kragujevcu i novu, lepo ukrašenu cerkvu, koja ot palate preko reke Lepenice k vostoku leži. Ova cerkva jest veličine srednje, ot kamenog materijala sozidana. Ženska obače preprata jest takožde veličine prilične i osnovana je iz drvenog materijala. U cerkvi stoji sve po načinu blagočestive cerkve ureždeno, kako što je oltar s česnom trapezom, na kojoj leži svjato evangelije sa srebrom obloženo i pozlaćeno; ravno i okrut cerkovni jest dosta znameniti kako i proče druge vešči ko oltaru prinadležašče. Potom viditi je možno i lepo novo templo, gore s raspjatijem Hristovim, s carskimi dvermi, prestolnimi ikonami i s devet srebrni kandila ukrašeno.
Pevnice soderže celi okrut književni. Potom viditi je možno u cerkvi dva prekrasna staklena polijeleja, vladikin stol i Jego Knjažeskago Sijateljstva, G. Miloša, prekrasni izmolovani stol, na kojim gore na verhu stoji Serbije gerb a sniže dole ovaj natpis: „Milost tvoja Gospodi poženet mja vsja dni života mojego. Hram cerkve jest Sošestvije Svjatago Duha, a osnovatelj, tj. fundator iste cerkve, jest Jego Knjažesko Sijateljstvo, G. Miloš, koji je blagouserdstvovao svojim sopstvenim iždivenijem za večnoje svoje vospominanije ovaj dom Božiji sozidati i svome narodu vručiti, da on kupno s njim Božestva silu, premudrost i veličestvo hvali i slavi.”149
Đorđe Magarašević je obišao Kragujevac 1827. godine, ali crkvu samo spominje, mada nešto pažnje posvećuje kneževom ktitorstvu:
„Sa školom je nerazlučno skočana kod nas crkva. Sijateljnejši je knez osobenu svoju pažnju, otkako je vladati započeo, obrati na zidanje crkvi, a sotim na ukrepljenje i raspostranjenje blagočasti, za kojom svaki Srbljin čezne i za koje i sami život svoj rado žrtvuje. On je mnoge porušene i popaljene monastire obnoviti i popraviti, mnoge pak na novo sasvim sazidati dao svojim troškom, kao npr. crkvu požarevačku i monastir Rukomiju u nahiji požarevačkoj; crkvu u Osipaonici u nahiji smederevskoj; crkvu jagodinsku; crkvu u Temniću, u selu Varvarinu; crkvu u Trsteniku; u monastiru Kaleniću crkvu obnovio, ćelije iz osnova sazidao; crkvu kragujevačku i karanovačku; crkvu u selu Brdilu u nahiji požeškoj; u monastiru Rači crkvu obnovio; u monastiru Bogovađi crkvu sasvim novu načiniti dao; u monastiru Čokešini crkvu obnovio; u monastiru Rakovici ćelije sagradio; crkvu u Sibnici i na Savincu; u monastiru Vraćevšnici ćelije načinio; crkvu u Miokovcu, u Dobrinji, u Svilajncu, u Jaružicama i pr. Pored mnogi u Srbiji crkvi i škole su male nameštene ”150
Nekoliko godina nakon Vujića, Kragujevac je 1829. godine obišao i pruski kapetan Oto Dubislav Pirh. On ga dosta detaljno opisuje. Mi ćemo samo navesti one delove u kojima spominje kragujevačku crkvu. Kada govori o Kragujevcu naglašava da je crkva jedan od prvih objekata koji svaki putnik namernik vidi u Kragujevcu još dok se približava varoši:
„Prema konaku je škola. Tu se uči čitati, pisati, računati, osnovi staroslovenskog, crkvenog jezika i spremaju se za službu u crkvi. Na žalost ovaj poslednji posao još zauzima veliki deo vremena; na prolaznika čini neprijatan utisak da u zgradi koja je namenjena umnom obrazovanju, čuje glasno vikanje u taktu, kao neko pevanje reči, koje deca ne razumu i čije ponavljanje tupi um dečiji. Kad se već usvaja načelo da vera mora biti osnova celog umnog obrazovanja, onda se kod naroda koji ima toliko zdravog razuma, a koji je tako oskudan u obrazovanju, mora dvogubo žaliti što se veliki deo vremena određenog za učenje mladeži upotrebljava na učenje zastarelog obreda i time sprečava njeno umno obrazovanje. Srpski sveštenici učinili su već početak u pravom religioznom obaveštavanju i uviđaju da će samo onda moći trajno održati svoj upliv u narodu ako istaknu prvo ono što je u njoj bitno, moralni deo, koji je za svakog shvatljiv i ubedljiv po svojim najbližim posledicama. Nema sumnje u to da će ce i školska nastava bitno popraviti, čim grčke vladike ostave zemlju i čim nastupi novo stanje stvari.
U blizini konaka je velika, prostrana crkva. Uz nju je jedan pokriven prostor, koji o narodnim skupštinama služi da se tu sklone oni koji nemaju mesta u crkvi. Ako se sračunaju svita knjaževa, Veliki sud, oborknezovi i knezovi, na 200 njih, i od 1400 sela dva kmeta ili odbornika, to onda izlazi da je Velika skupština imala na 3000 ljudi”.151
Na osnovu ovih opisa i malog broja fotografija iz perioda pre 1907. godine može se zaključiti da su fasada crkve i spoljni ukrasi na njoj bili veoma skromni. Crkva je bila okrečena u belo, a jedini elementi koji su razuđivali površine fasade bili su vrata i prozori. Prvi prozori, u odnosu na današnje, bili su znatno manjih dimenzija, bez stakala, već osigurani rešetkama od kovanog gvožđa.152 Crkva nije bila živopisana, iako je bilo više pokušaja, sve do 2018. godine.153
Veliki broj odluka, važnih ne samo za njega lično već i za srpski narod, knez Miloš je donosio na narodnim skupovima, često držanim kod kragujevačke crkve.154 Ovde su tumačeni programi, razlagane političke i socijalne ideje i donošene vrlo značajne odluke.
Da odnosi parohijana i sveštenika nisu uvek bili idealni svedoči pismo žitelja Kragujevca Jovana Gavrilovića koji se decembra 1822. godine obratio pismom knezu Milosavu Zdravkoviću Resavcu sa molbom da mu dozvoli da se privremeno naseli u Svilajncu, jer ga progoni krvnik pop Ilija sa sinom.155
Po popisu iz 1836. godine, crkva kragujevačka, hram Sošestvije Sv. Duha, nalazila se „na kraj varoši blizu Lepenice sa velikom i dobrom portom”. Po podacima komisije crkva je bila sagrađena od čvrstog materijala i bila je u dobrom stanju. Od crkvenih utvari, crkva je te godine imala: 2 putira, 2 krsta, 5 nalonja, templo „prekrasno sa 2 cveta zlatna”, 49 ikona i staro templo, 17 kandila, 4 kadionice, 11 čiraka, 4 čiraka velika, 2 zvezdice, 3 kašike, jedno koplje, 2 diskosa, 2 zvonca, 2 petohljebnice, 2 sojedinenija, 3 polijeleja, 2 para venaca, 8 đačkih čiraka, 4 diskosa, 3 para ripida, 2 nalonja, jednu Plaščanicu, jednu mitropolitsku stolicu, jednu prostu stolicu, 2 krsta s ripidama, 2 miropomazaljke, jednu kutiju za agnec, jednu proskomidiju, 2 maše velike, 2 barjaka, jedan merdej (?), 2 četke, 3 stola, 4 ibrika i jedan legen, jednu kantu, jedan mangal, 3 tenećke, 3 mumakaze,156 2 teplote i 2 vatralja. Istovremeno, od crkvenog odejanija kragujevačka crkva je posedovala: 18157 epitrahilja, 2 vozduha, 9 pari narukvica, 13 stihara, 10158 felona, 4 pojasa, 2 đakonskih orara, 20 zavesa, 23 đačka stihara, 13 darka, 2 pokrovca, 2 marame, jedan antimins, jedan komad čoje i jedno sidžade. Kragujevačka crkva je te 1836. godine imala, za ono vreme, puno knjiga: 4 Evangelija, 2 Apostola, jedan Obštak, 22 Mineja, 2 Praznična Mineja, 2 Trioda, 4 Prologa, 2 Pentikostara, jedno Blagop. prošen, jedan Trebnik, 3 Služebnika, 5 Oktoika, 3 Psaltira, 2 Časlovca, jedan pel. (?) ustav, jedan Srbljak Srb. Kr, 3 „Protokula” i jedna Krmčija. Crkva je imala 4 zvona. Od novca je imala 2.250 groša gotovine i 2.200 groša „na veresiju”.159
Već smo više puta spomenuli da se Miloš brinuo o mirskom sveštenstvu od koga je tražio da se pored svog svešteničkog poziva bave i narodnim prosvećivanjem. Da bi i sami sveštenici bili ljudi spremni za svoj učiteljski poziv, on je u dogovoru sa tadašnjim mitropolitom Petrom i skupštinom, koja je o Duhovima 1836. godine držana u Kragujevcu, izdao zakon, da se učilište bogoslovsko pri mitropolitu podigne, u kome će se mladež srpska spremati za sveštenike i učitelje narodne.160 Na toj istoj skuštini, koja je držana u zdanju Upraviteljnog sovjeta, obnarodovan je i nacrt duhovnih vlasti u Srbiji. Kod mitropodita je zavedena konzistorija kao najviši crkveni sud, sa četiri člana svešteničkog čina i jednim sekretarom, građanskog čina.161
Crkva je bila uvek puna blagodarnog sveta. Knez i pobožni građani davali su joj bogate priloge u ikonama, knjigama, kandilima i drugim raznim crkvenim. sasudima i utvarima. Pored kneza i privatnih lica, crkvi su prilagala naročito zanatliska udruženja, razni rufeti (esnafi). U crkvenim knjigama nalazimo upisane mahom zanatlije po zanimanju, a ne i po prezimenu (Mihailo terzija, Ilija nalbantin, Stanko dunđerin, Miloš kovač i drugi). Prema ostalim profesijama oni su bili i najbrojniji: po popisu iz 1836. godine Kragujevac je imao 336 zanatlija raznih zanata, organizovanih u nekoliko rufeta. Oni su redovno išli u crkvu i svaki esnaf, imao je za vreme službe svoje određeno mesto. Čak su i esnafska pravila sadržavala izvesne propise o posećivanju crkve i o ponašanju u njoj.162
I među crkvenim priložnicima zanatlija ima najviše; obično su prilagali srebrna kandila ili ikone svojih krsnih slava. Na svakom predmetu zabeleženo je i ime darodavca. Tako „izobrazisja” ikona Sv. Spiridona i Sv. Haralampija „trudom i iždivenijem” rufeta papudžiskog i bi poklonjena crkvi 1822. godine. Ikonu apostola Petra i Pavla dao je terzijski rufet (1823), a ikonu arhanđela Mihaila i Gavrila berberski rufet (1832). Od mitrovskog poreza iz 1823. godine, između ostalog, potrošeno je i 140 groša za kupovinu dve ikone za kragujevačku crkvu. Račun je zaključen u Kragujevcu 23. aprila 1824. godine.163
Ikonu Sv. Spiridona priložio je rufet mutavdžijski i lončarski (1836), ikonu evangelistea Luke rufet „bahčovandžijski” (1842), evangelista Marka i proroka Danila rufet mumdžiski iste godine; ikonu Sv. Atanasija i Sv. Đorđa rufet kovački i kazandžijski (1843) i ikonu Tri jerarha rufet bakalski i bojadžiski (1844) godine. Na jednoj ikoni Sv. Bogorodice natpis se ne može pročitati, ali po svemu izgleda da je ona iz reda starih ikona, priložena od nekog rufeta. Rufet mehandžija i pekara postojao je 1823. godine i možda je ova ikona njihov prilog crkvi.164 Jovan Isailović, docnije poznati umetnik, radio je 1834. godine u Kragujevcu. Od svojih radova, on je knjazu Milošu poklonio, između ostaloga, i dve ikone: „obraz Sv. Trojice” i „Sv. oca Nikolaja”, to jest ikonu crkvenog patrona i ikonu kneževe krsne slave.
Pored ovih pravih slikarskih majstora, koji su živeli i radili u Kragujevcu, pominju se u to vreme u Srbiji i kod knjaza Miloša i mnogi samouki „moleri”, koji su, pored ostalih stvari, radili i ikone za crkve i privatne domove. Moler Jeremija molovao je Karađorđevu crkvu u Topoli. Isto tako, neki „moler” radio je (1825) po kneževoj naredbi ikone u požarevačkoj crkvi.165 Od 1820. godine živeo je u Kragujevcu moler Janja, kome je za sedam izrađenih ikona 1833. godine isplatila državna blagajna 722 groša.166 Moler Jovan oslikavao je 1834. u Kragujevcu zavese i kortine za Vujićevo pozorište, a 1835. godine zlatio je „pervaze između ikona” u topčiderskom „templu” neki „moler iz Kragujevca”.167 A direktor kragujevačke tipografije, Adolf Berman, znao je takođe ponešto darovati. U Beogradu je boravio 1838. godine Jovan Demetrović „akademski moler” i odatle se preporučivao srpskome narodu za razna molovanja. Ikonu proroka Danila, koju je mumdžijski rufet dao crkvi 1842. godine, delo je Steve Jovanovića, kragujevačkog molera.
Pored ikona, crkva je dobijala i druge razne potrebne stvari. Joakim Vujić video je dosta znameniti „okrut cerkovni” i druge razne „vešči ko oltaru prinadležašče”. Pored ostaloga, video je i devet srebrnih kandila. Između dva svetska rata ih je bilo 27, stara 22 i 5 novih. Stara su kandila od srebra ili posrebljena, dok su novija bila od tuča i nikla. Jedno veliko kandilo, koje je visilo ispred Hristovog raspeća na ikonostasu, nabavila je (1827) sama crkva na račun „imjenija sopstvenog”, za večni pomen Simeona Uroševića, kneževog sekretara. Esnaf baštovanski priložio je kandilo (1844), a iste godine kandilo je priložio i rufet bakalsko-bojadžijski. Rufeti tufegdžijski, abadžijski i potkivački zajedno su dali jedno kandilo (1831), dok je Mile Podgoričanin, doseljenik iz Crne Gore, 1833. godine poklonio crkvi skupocenu petohlebnicu od srebra i jednu vrlo lepu srebrnu kadionicu.168
Crkva je posedovala veliki broj bogoslužbenih knjiga iz Miloševog vremena. Umesto rukopisnih molitvenika i stihira, koje su kaluđeri i sveštenici strpljnvo prepisivali iz starih „pečatanih” knjiga, čuvanih po našim manastirima, i njima se služili, pa i u novije Karađorđevo vreme, Miloševe crkve dobile su ubrzo posle oslobođenja i štampane knjige. One su prvo dobavljane iz Austrije, a naročito iz Rusije. Trgovci crkvenim knjigama vrlo često se pominju u aktima iz toga doba, naročito trgovci knjigama iz Rusije. Takav je bio, na primer, Pavle Gerasimović, koji je 1831. godine putovao kao „rosiski” trgovac po Srbiji i prodavao knjige.169
Početkom četrdesetih godina crkvene knjige su počele da se štampaju i u Srbiji. Kao što je pomenuto, Knjaževska knjigopečatnja otpočela je svoj rad u Beogradu, a potom je 1834. godine premeštena u Kragujevac, u kome je ostala skoro dve godine. Uz kragujevačku štampariju postojala je i slovolivnica, u kojoj je štamparija za svoje potrebe lila i crkvena slova, i to prema slovima iz Oktoiha i Psaltira, štampanih na Obodu u Crnoj Gori u XV veku.170
Sam mitropolit Melentije Pavlović kupio je 1833. godine jednu „presu” i poklonio je ovoj štampariji, čime je pomogao da se ona organizuje za rad većih razmera. I zaista, ona je mogla da štampa knjige „svakog roda i soderžanija” i na nekoliko jezika, pa, razume se, i na „slovenskom ili cerkovnom” jeziku, kako je, pred početak rada, to objavio njen direktor Adolf Berman. Pored novina i mnogih svetovnih knjiga, iz ove kragujevačke štamparije izašao je i veliki broj knjiga crkvenog sadržaja. U prvo vreme, ona se najviše bavila crkvenim stvarima, dok potreba za crkvenim knjigama nije bila uglavnom zadovoljena. Pored ostaloga, u njoj se (1834), štampalo i 5.000 časlovaca. „Dve stupe pečataju neprestano časlovac, a treća sve ostale predmete” – kaže se u jednom izveštaju iz te godine. Korekturu je vršio mitropolit Petar, sa direktorom gimnazije Dimitrijem Isailovićem i kragujevačkim protoprezviterom Josifom Stefanovićem.171 Kad su bili gotovi, povezivao ih je (krajem 1834. i početkom 1835), Gligorije Vozarović, „knjigovezac i knjigoprodavac” beogradski, koji se radi toga privremeno i preselio u Kragujevac, „s alatom, kalfama i šegrtima svojim”, i smestio se u jednoj sobi kneževoga zdanja. Knjige je povezao „đuture polovinu u koži, a polovinu kruto u artiji po 18 krajcara za jedan eksemplar”. Knjige su prodavane crkvama, za gotov novac ili na veresiju, ukoliko ih nije davao knez Miloš kao svoj poklon. Za crkvu u Šetonju 1831. godine platio je knez 18 bogoslužbenih knjiga 1.500 groša s tim da crkva i opština docnije vrate novac knezu, kad budu imali. U jednom izveštaju iz 1839. godine zabeleženo je da je za tu godinu izdato crkvama iz državne blagajne 9.682 groša za nabavku knjiga i utvari.172
Naslovna ilustracija: Crkva Sošestvija Svetoga Duha, fotografija s početka 20. veka
147 J. Vujić, nav. delo, 170 – 171. 148 Đorđe Magarašević, Putovanje po Srbiji u 1827. godini, Beograd 1983, 282. 149 Oto Dubislav Pirh, Putovanje po Srbiji u godini 1829, Beograd, 2012, 144–145. 150 R. Marković, nav. delo, 33. Spomenica – dva veka Stare crkve u Kragujevcu (1818–2018), 137. 153 Vidi više o tome u: Izvod iz Letopisa stare crkve, Kragujevac, 1962, 10–11. 154 Skupštinsku zgradu kod crkve, u kojoj su docnije držane sednice, podigao je knjaz Mihailo za vreme svoje prve vlade. Zgrada je mala i prizemna, sa jednom prostranom dvoranom sa stubovima za skupštinska zasedanja. Vladan Đorđević je još sedamdesetih godina XIX veka gledao dvoranu iskićenu i pripremljenu za skupštinske sednice: poslaničke klupe i govornička tribina bile su prekrivene crvenim, plavim i belim platnom, a unutrašnji zidovi i stubovn iskićeni takođe državnnm bojama i mnogobrojnim grbovima i zastavama. (Putničke crte Vladana Đorđevića . Knj 2, Gmundensko jezero, Kragujevac, Beograd 1869, 109). 155 AS, ZMP 3242 – Pismo Jovana Gavrilovića Milosavu Zdravkoviću Resavcu, Kragujevac 12. decembra 1822. 156 Makaze. 157 Nejasno napisano (može da bude i 16 ili 10). 158 Nejasno napisano (može da bude i 16). 159 AS-DS-IIBfINo30/836, Spisak Crkve Kragujevačke nahodeće se u Srezu Lepeničkom Okr. Kragujevačkom i opisanije iste Crkve ponaosob u celom njenom sostojanijuju, list 433. Članovi komisije koji su popisali brezovačku crkvu bili su član Ispravničestva Okruga Kragujevačkog Atanasije Vukićević i Georgij Pavlović, paroh i namestnik kragujevački. 160 Nacrt duhovnog razvitka u kn. Srbiji, Pravoslavlje, sv. I/1871, 8. 161 N. Popov, Srbija i Rusija knj. II, 130. 162 R. Marković, nav. delo, 35. 163 M. Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842. II, Beograd 1898, 306. 164 R. Marković, nav. delo, 35. 165 AS – KK – XXXV – 14/1825 i 16/1825, Isplata molera za ikone. 166 M. Petrović, Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842: po originalnim dokumentima. Od dolaska Srba na Balkansko poluostrvo do 1842, 1, Beograd 1897; R. P. Marković, nav. delo, 40. 167 AS – KK – XXXV – 218/1836, Malanje ikona u Topčideru. 168 R. P. Marković, nav. delo, 41. 169 AS – KK – XXXV – 518/1831, Isplata knjiga poručenih za manastir Gornjak od Pavla Gerasimovića, ruskog trgovca. 170 R. P. Marković, nav. delo, 42. 171 AS – KK – XXXV – 150/1835, Mitropolit Petar šalje knezu detaljan izvešzaj o štamparskim greškama u Časlovcu. 172 R. P. Marković, nav. delo, 43.
Komentara: 0