U srpskom vihoru Drugog svetskog rata (1941-1945)

STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković

1. DEO: UVOD

2. DEO: KRATKA ISTORIJA VOJNIČKIH GROBALJA U SVETU I U SRBIJI

3. DEO: VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVCU U XIX I POČETKOM XX VEKA

4. DEO: RATOVI ZA OSLOBOĐENJE I UJEDINJENJE (1912-1918)

5. DEO: OBNOVA I IZAZOVI KRALJEVINE JUGOSLAVIJE (1918-1941)

6. DEO: U SRPSKOM VIHORU DRUGOG SVETSKOG RATA (1941-1945)

Tokom Aprilskog rata, odnosno invazije sila Osovine na Jugoslaviju (6-17. april 1941), borbe su vođene i u Kragujevcu. Jedan od lokaliteta okršaja između nemačkih i jugoslovenskih jedinica bile su Šumarice, i to predeo u blizini Vojničkog groblja. Dostupna svedočenja onih koji su prisustvovali borbama, pre svega tadašnjeg čuvara Vojničkog groblja i kantinera susednog sportskog igrališta, govore da je rezervni potpukovnik Uroš P. Crnilović²⁵⁶ (komandant protivavionske odbrane grada), čim su se nemačke snage pojavile na prilazima Kragujevcu, organizovao kopanje rovova u Šumaricama i rasporedio nekoliko grupa vojnika radi obezbeđenja povlačenja jugoslovenskih trupa ka Gornjem Milanovcu. Crnilovićevu jedinicu većinom su činili dobrovoljci, odnosno vojnici željni da se bore za odbranu grada, a napušteni u panici od strane pretpostavljenih oficira. Pošto su rovovi bili spremni, u njih su postavljena tri topa u pravcu Kragujevca. Potresen dezorganizacijom vojske i njenim odstupanjem, koje je često bilo u rasulu, Crnilović je navodno izjavio: „Preko mene živog neće Nemci ući u Kragujevac!” Slomivši otpor u gradu, nemačke trupe su 11. aprila oko podneva dovukle svoje topove i osule paljbu na šumaričke rovove, iz kojih im je u početku odgovarano vatrom. Tom prilikom je Crnilović šrapnelom pogođen u potiljak, a jedan njegov vojnik u vrat, nakon čega su se ostali vojnici povukli dublje u šumu. U osvit zore, 12. aprila, Nemci su pažljivo prišli topovima, gde su zatekli samo beživotno telo oficira jugoslovenske vojske. Svi poginuli u odbrani Kragujevca aprila 1941 (vojnici i civili) sahranjeni su na građanskim grobljima, ali je jedino potpukovnik Crnilović sahranjen na šumaričkom Vojničkom groblju, čime je postao poslednji srpski/jugoslovenski vojnik i oficir sa najvišim činom (od osmoro poznatih) pokopan na ovom lokalitetu. Herojska smrt i svakako herojsko mesto za večno prebivalište.²⁵⁷ Ono, međutim, ipak nije bilo konačno, budući da je Crnilovićeva porodica krajem prošlog veka prenela posmrtne ostatke ovog junaka u njegovo rodno Vlasotince.

PRVI PRVI NA SKALI Srpsko vojnicko groblje U srpskom vihoru Drugog svetskog rata prilog 27
^{Prilog 27: Rezervni potpukovnik Vojske Kraljevine Jugoslavije Uroš P. Crnilović, poslednji srpski/jugoslovenski vojnik i oficir sa najvišim činom sahranjen na Vojničkom groblju u Šumaricama, 12. aprila 1941 (fotografija je iz 1928)}

Kao što smo ranije pomenuli, Šumarice su 1931. bile obuhvaćene Generalnim regulacionim planom grada Kragujevca, koji je predviđao da se na tom prostoru obrazuje veliki Narodni park. To je formalno i učinjeno iste godine, a do početka Drugog svetskog rata u Šumaricama su izgrađene pešačke staze i Lovački dom (na mestu gde se danas nalazi Hotel „Šumarice”), dok su zelene površine kultivisane. Međutim, umesto da ovaj parkovski prostor, koji se nadovezivao na kragujevački Gornji park (danas Veliki park), postane pravi ukras grada i oaza mira – on će ubrzo postati mesto tragedije.

Ustanak četničkog i partizanskog pokreta otpora u Srbiji tokom leta 1941. doveo je do stvaranja velike slobodne teritorije. Kako je situacija na terenu postepeno izmicala kontroli, nemačka Vrhovna komanda reagovala je postavljanjem austrijskog generala Franca Bemea (Franz Friedrich Bӧhme) za glavnokomandujućeg u Srbiji, s jednim jedinim ciljem – uništenja ustanka po svaku cenu. Preuzevši celokupnu vojnu i izvršnu vlast u okupiranoj Srbiji, general Beme krenuo je u akciju 22. septembra 1941, u potpunosti ostvarivši svoj cilj do kraja godine (13. decembra ofanziva je zvanično završena). No, general Beme ostaće upamćen u istoriji ne po uspešnim vojnim akcijama, već po nezabeleženoj svireposti, koja će samo tokom jeseni 1941. koštati građane Srbije gotovo 30.000 života. Oslanjajući se na direktive nemačkog državnog i vojnog vrha po pitanju Srbije (poput naredbi Adolfa Hitlera i feldmaršala Vilhelma Kajtela od 16. septembra 1941, koje su predviđale drakonske mere za gušenje ustanka), Beme je uputio svojim podređenima famoznu naredbu 10. oktobra 1941, u kojoj je, između ostalog, pisalo: „Bude li gubitaka među nemačkim vojnicima ili ’folksdojčerima’, teritorijalno nadležni komandanti, sve do komandanta puka zaključno, narediće odmah streljanje protivnika prema sledećim stopama:
a) Za svakog ubijenog nemačkog vojnika ili ’folksdojčera’ (muškarca, ženu ili dete) 100 zarobljenika ili talaca;
b) Za svakog ranjenog nemačkog vojnika ili ’folksdojčera’ 50 zarobljenika ili talaca.
Streljanje će izvršiti trupe.”²⁵⁸

Nedugo zatim, kao posledica ove naredbe došlo je do Kragujevačkog masakra. Naime, na osnovu sporazuma o zajedničkim akcijama partizana i četnika iz septembra 1941, pripadnici oba pokreta oslobodili su Gornji Milanovac, 29. septembra. Tom prilikom zarobljen je i deo nemačkih vojnika, koje su četnici transportovali u mioničko selo Planinicu, gde je formiran privremeni vojni logor. Usledile su nemačke akcije iz pravca Kragujevca, s ciljem oslobođenja ovih vojnika. U pokušaju od 14. do 16. oktobra, u četničko-partizanskim zasedama, posebno na Rapaj Brdu kod Gornjeg Milanovca i na lokalitetu Dumača između sela Ljuljaka i Bara, poginulo je 10, a ranjeno 26 nemačkih vojnika. Nakon toga, a na osnovu naredbe generala Bemea, presuda je pala na Kragujevac – u kome je za odmazdu moralo da se strelja 2.300 ljudi. Usledila je tragedija 19, 20. i posebno 21. oktobra 1941, kada je u Kragujevcu (pretežno Šumaricama) i okolini streljano oko 3.000 civila²⁵⁹, među kojima i preko 300 dečaka školskog uzrasta, starih između 11 i 19 godina. U bezočnom ludilu zlo je prevazišlo i svoju utvrđenu kvotu za streljanje.²⁶⁰ Centar kruga streljanja 21. oktobra u Šumaricama bilo je Vojničko groblje, tada već percipirano od okupatora kao nacističko mesto ponosa, s obzirom na značajan broj Nemaca sahranjenih na njemu. Slivovi Erdoglijskog i Sušičkog potoka, predviđeni da budu vrtna naselja, tako su postali stratišta. Sa središtem na Vojničkom groblju, nepoznati vojni planer iscrtao je krug poluprečnika 1.000 metara, i po njemu mesta najadekvatnija (najteža za bekstvo) za streljanje grupa.²⁶¹ Taj krug smrti uslovio je da posle rata Kragujevac dobije Spomen-park površine 352 hektara, koji je Šumarice pretvorio u krug sećanja i života.

Iako su Šumarice danas srpsko memorijalno mesto posvećeno žrtvama oktobarskog streljanja, namere nacističke Nemačke za ovaj prostor, posebno za Vojničko groblje, bile su posve drugačije, kao što smo prikazali u prethodnom poglavlju. Ubrzo nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i uspostavljanja Srbije kao teritorije pod neposrednom nemačkom vojnom upravom, Eugen Kleti postavljen je za glavnog predstavnika (delegata) Folksbunda za Srbiju. Nakon što je ustanak u Srbiji ugušen decembra 1941, Kleti je nesmetano mogao da se posveti svom poslu, a jedan od prioriteta svakako mu je bilo Vojničko groblje u Šumaricama i projekat koji je za njega već bio spreman. Pošto su završeni pripremni radovi tokom proleća 1942, Kleti 24. juna iste godine izveštava Delegaciju za ratne grobove u Jugoslaviji (Delegierte für Kriegsgräberflege in Jugoslawien) da su pod nemačkom kontrolom započeli radovi na objedinjavanju „Nemačkog groblja u Šumaricama”, tačnije na objedinjavanju posmrtnih ostataka svih vojnika nemačke nacionalnosti iz Prvog svetskog rata, bili oni pripadnici nemačke ili austrougarske vojske.

PRVI PRVI NA SKALI Srpsko vojnicko groblje U srpskom vihoru Drugog svetskog rata prilog 28 ^{Prilog 28: Hapšenje građana Kragujevca u raciji 20. oktobra 1941.}

^{Prilog 29: „Potvrdna egzekucija” tokom streljanja u Šumaricama 21. oktobra 1941.}

U početku je naređeno načelniku kragujevačke policije da odradi čitav posao, a on je u tu svrhu angažovao političke zatvorenike. Međutim, pošto su radovi tekli izuzetno sporo, Kleti je reagovao kod nemačkih vojnih vlasti, pa su ubrzo zatvorenici zamenjeni znatno bržim i efikasni- jim radnicima iz Nacionalne službe za obnovu Srbije²⁶². U izveštaju od 7. septembra 1942. Kleti obaveštava nadređene da su predviđeni radovi obavljeni između 9. juna i 25. avgusta, i da su tom prilikom posmrtni ostaci 3.274 vojnika sahranjenih za vreme Prvog svetskog rata (kako nemačkih i austrougarskih, tako i srpskih) prebačeni u centralnu grobnicu oko spomenika lava. Kleti ističe da se znaju imena 175 vojnika nemačke i 69 vojnika srpske armije, kao i imena svega 5 pripadnika austrougarske vojske iz austrijskog i 7 iz ugarskog (mađarskog) dela nekadašnje Dvojne monarhije. Pre same ekshumacije uklonjeni su svi krstovi postavljeni 1928-1930, kao i kameni nadgrobnici vojnika iz Velikog rata, od kojih su neki uz saglasnost porodica relocirani na parcelu sa sahranjenima od 1866. do 1914²⁶³. Istovremeno je dodatno proširena najistočnija parcela na groblju, sa grobnim mestima za nemačke vojnike poginule u Drugom svetskom ratu (prvobitno proširenje učinjeno je odmah po okupaciji Kragujevca, onako kako je to bilo predviđeno projektom iz 1940-1941; vidi mapu na strani 134). Tom prilikom, posmrtni ostaci srpskih vojnika sahranjenih do Prvog svetskog rata i jugoslovenskih vojnika pokopanih posle Prvog svetskog rata nisu dirani. Na kraju raporta delegat Folksbunda ističe da će se nastaviti radovi na uređenju centralne grobnice-kosturnice, u vidu izrade novih nadgrobnih spomenika sa imenima nemačkih vojnika, podizanja masivnog kamenog bedema oko grobnice, čišćenja spomenika mermernog lava i urezivanja nemačkih natpisa na istom.²⁶⁴

Jedan od preživelih (spasenih) sa streljanja 21. oktobra 1941, pesnik i profesor istorije i književnosti Svetislav Maksimović, u svojim ratnim memoarima između ostalog svedoči i o ekshumacijama koje su leta 1942. sprovođene na Vojničkom groblju u Šumaricama: „Naši učenici, koji su završili ispit zrelosti, po novom zakonu, svakako po njihovom zahtevu, moraju da prođu kroz Nacionalnu službu, koja je u stvari vojnička ustanova. U njoj vrše obuku naši oficiri. Jedan od prvih poslova je da kopaju opštinska i državna polja, a u drugom da pomažu okupatoru na pruzi i putevima. Međutim, okupator je našao za njih drugi posao: on je doneo odluku da u toku 1942. godine prekopaju vojničko groblje. Naređeno im je da kosti slože u jednu opštu grobnicu koja će se zvati kosturnica. Radi toga oni prekopavaju grobove vojnika od 1914-1918. godine. Utisci su mučni. Mnogi to jedva vrše. Najposle silaze u grobnicu i kao grobari razbijaju sanduke, kupe rukama lobanje, ruke, butne kosti, grudni koš, i slažu u opštu grobnicu. Kosti imaju čudan zveket, a po boji su neke crne, neke bele. Na tom poslu se ruši nežnost i samilost. Svi postaju grubi, tvrdi, bezosećajni. Tako dobijamo mladiće koji grubim pokretima čupaju krstove ili sede na grobovima i odmaraju se sa cigaretom u ustima. Vojničko groblje je ograđeno šumom u kojoj su streljani njihovi drugovi i profesori, komšije i rođaci 21. oktobra 1941. godine.”²⁶⁵

Kletijev izveštaj iz septembra 1942, upotpunjen Maksimovićevim svedočenjem, izuzetno je važan, jer ukazuje na tri suštinske stvari. Prva se tiče koncepcije uređenja groblja, koja je sa ideje stvaranja samostalne grobni- ce nemačkih vojnika iz Prvog svetskog rata u međuvremenu transformisana u projekat kreiranja zajedničke grobnice svih stradalih vojnika u periodu 1914-1918, budući da je tokom ekshumacija bilo neizvodljivo utvrditi etnicitet većine vojnika. Druga se odnosi na činjenicu da je Vojničko groblje u Šumaricama u potpunosti izmenilo svoj izgled tokom leta 1942, i da se od tog trenutka sastojalo od samo četiri parcele – centralne (oko spomenika lava), u kojoj su pokopani svi vojnici iz Prvog svetskog rata; severne, u kojoj su počivali srpski vojnici sahranjeni do Prvog svetskog rata; zapadne, sa posmrtnim ostacima jugoslovenskih vojnika preminulih između dva svetska rata; i istočne, sa telima nemačkih vojnika poginulih tokom Drugog svetskog rata. Treća bitna stvar tiče se broja sahranjenih vojnika na groblju. Naime, dok su podaci iz svih drugih izvora upućivali na približan, ali ne i na tačan broj pokopanih lica na Vojničkom groblju u XX veku, ekshumiranje samih skeleta koje je sproveo Kleti (na osnovu dokumentacije i mapa jugoslovenskih vlasti) najpreciznije ukazuje na broj osoba sahranjenih na groblju tokom Prvog svetskog rata – 3.274, od čega 175 nemačkih i 3.099 srpskih i austrougarskih vojnika (procena je da su od tog broja dve trećine činili srpski vojnici). S obzirom na to da je ovaj broj za par stotina manji u odnosu na podatke iz prethodno izloženih srpsko-jugoslovenskih izvora, ostaje naravno i mogućnost da Kleti nije ekshumirao apsolutno sve posmrtne ostatke vojnika umrlih u Velikom ratu. Bilo kako bilo, ovaj izveštaj delegata Folksbunda za okupiranu Srbiju ostaje najverodostojniji izvor o broju sahranjenih vojnika na šumaričkom Vojničkom groblju u Prvom svetskom ratu, koji je, interesantno, gotovo istovetan broju nadgrobnih obeležja koja su se do ekshumacije nalazila na parcelama iz Velikog rata – 43 kamena nadgrobnika podignuta 1914-1918, i 3.200 drvenih krstova postavljenih 1928-1930. godine.

U nastavku komunikacije između nemačkih državnih organa, Vrhovna komanda Vermahta je 16. oktobra 1942. obavestila Ministarstvo spoljnih poslova o lošem stanju nemačkih grobova iz Prvog svetskog rata na Vojničkom groblju u Kragujevcu. Na taj dopis Kleti je reagovao već 30. oktobra 1942, izjavivši da su radovi na uređenju groblja (centralne parcele) u toku, i da uspešan završetak zavisi kako od finansijskih mogućnosti, tako i od efikasnosti srpskih vlasti i radnika, za koje nije imao reči hvale.²⁶⁶ Poslednji raspoloživi izveštaj o šumaričkom Vojničkom groblju u Drugom svetskom ratu datira iz 1. marta 1943. U njemu Kleti od svoje centrale potražuje finansijska sredstva za period od 1. aprila 1943. do 31. marta 1944, neophodna za uređenje nemačkih vojničkih grobalja na deset lokacija u Srbiji (u Valjevu, Kragujevcu, Nišu, Leskovcu, Jagodini, Ćupriji, Paraćinu, Stalaću, Kruševcu i Aleksandrovačkoj Župi), kao i za održavanje drugih. O značaju Vojničkog groblja u Šumaricama za nemačku okupacionu vlast najbolje govori podatak da je od 10 grobalja koje je trebalo urediti u Srbiji najviše novca traženo za lokalitete u Valjevu (15.000 maraka) i Kragujevcu (12.000 maraka). Za sređivanje ostalih 8 grobalja ukupno je traženo 18.000 maraka. Dokument je interesantan i zbog navođenja godišnje plate Eugena Kletija, koja je iznosila zavidnih 21.430 maraka.²⁶⁷ Nažalost, dalja Kletijeva prepiska o Kragujevcu iz Drugog svetskog rata nije sačuvana u nemačkim arhivima, a o sudbini Vojničkog groblja tokom 1943. i 1944. godine saznaćemo nešto kasnije.

Za vreme čitavog perioda okupacije Kragujevca u Drugom svetskom ratu (11. april 1941 – 21. oktobar 1944), na šumaričkom Vojničkom groblju sahranjivani su pripadnici Vermahta, i to na proširenoj istočnoj parceli, uz zabran. Na osnovu evidencije Folksbunda i Odeljenja PA Saveznog arhiva Nemačke (Bundesarchiv/PA), koji čuvaju peronalne podatke o nemačkim vojnicima iz oba svetska rata, saznajemo da je u tom razdoblju sahranjeno 186 nemačkih vojnika. Tokom 1941. godine pokopano je 78 vojnika, od čega je u Aprilskom ratu poginulo njih 42 (od tog broja 22 vojnika su direktno sahranjena na Vojničkom groblju, 12 je preneto sa kragujevačkog Varoškog groblja, dva iz Donje Mutnice kod Paraćina, dva iz Bunara kod Jagodine, jedan iz Ždraljice kod Kragujevca, jedan iz Jagodine, jedan iz Kraljeva i jedan iz Kosovske Mitrovice). U narednih osam meseci 1941. godine sahranjeno je još 36 nemačkih vojnika, od čega 10 poginulih na putu Kragujevac – Gornji Milanovac sredinom oktobra²⁶⁸, dva poginula tokom streljanja u Šumaricama (kod Artiljerijske kasarne) od tzv. „prijateljske vatre”, 7 je preneto iz Badnjevca (ubijeni u akciji 5. avgusta) i 17 poginulih u drugim borbama. Tokom 1942. na groblju nije sahranjen nijedan nemački vojnik, da bi u 1943. bila pokopana njih devetnaestorica. Na kraju, 1944. godine na Vojničkom groblju je sahranjeno još 88 nemačkih vojnika, i to 58 za vreme prvih devet meseci, a 30 vojnika oktobra 1944, tokom borbi za oslobođenje Kragujevca. Samo za jednog sahranjenog vojnika se ne zna godina smrti. Osim njih, tokom Drugog svetskog rata i neposredno posle njega (u zarobljeništvu), u Kragujevcu su sahranjena još 464 nemačka vojnika, uglavnom na zarobljeničkom groblju na Metinom Brdu, ali i na Varoškom i drugim kragujevačkim civilnim grobljima, dok se za jedan broj vojnika ne zna mesto pokopa.²⁶⁹

Tokom ratnih godina 1941-1944. na kragujevačkom Vojničkom groblju sahranjivani su i pripadnici srpskih kolaboracionističkih snaga – nedićevci i ljotićevci. Međutim, njihov tačan broj nije moguće utvrditi, jer je svega par dokumenta koji svedoče o tome sačuvano u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu, u fondu Poglavarstvo grada Kragujevca.

Poslednje osobe sahranjene na Vojničkom groblju u Šumaricama bili su sovjetski vojnici, koji su poginuli prilikom borbi za oslobođenje Kragujevca oktobra 1944. Od 187 crvenoarmejaca koji su stradali tom prilikom, njih trojica su pokopani na Vojničkom groblju. Budući da nemačka evidencija pokazuje da su se vojnici Vermahta sahranjivali u Šumaricama i 20. oktobra, sprovod trojice sovjetskih vojnika je najverovatnije obavljen 21. oktobra, na dan oslobođenja Kragujevca, ili eventualno dan kasnije. Nije jasno zašto je šumaričko Vojničko groblje izabrano za sahranu samo ove trojice sovjetskog vojnika, a nisu poznata ni njihova imena. U izveštaju Zdravstvenog odseka Gradskog narodnog odbora Kragujevca o sovjetskim vojnicima poginulim u Kragujevcu i okolini oktobra 1944, navodi se da su imena dvojice od trojice sovjetskih vojnika sahranjenih na Vojničkom groblju poznata, ali ona nažalost nisu ubeležena u izveštaju.²⁷⁰

PRVI PRVI NA SKALI Srpsko vojnicko groblje U srpskom vihoru Drugog svetskog rata prilog 30
^{Prilog 30: Nemački gvozdeni krst na grobu Leopolda Raišuca (Leopold Reischutz), jednog od 10 nemačkih vojnika poginulih na putu Kragujevac – Gornji Milanovac sredinom oktobra 1941, na istočnoj (nemačkoj) parceli na Vojničkom groblju u Šumaricama}

PRVI PRVI NA SKALI Srpsko vojnicko groblje U srpskom vihoru Drugog svetskog rata prilog 31
^{Prilog 31: Dokument o sahrani ljotićevca Sterije A. Nikolića, redova 5. Srpskog dobrovoljačkog odreda Jugoslovenskog narodnog pokreta „Zbor”, 1. marta 1942. na Vojničkom groblju u Šumaricama}

^{256 Uroš P. Crnilović, direktor mlina „Moravaˮ u Jagodini, rođen je 1892. u Vlasotincu. Po završenoj srednjoj školi postao je atletičar, i kao takav učestvovao je na Svesokolskom sletu u Pragu 1912, gde je osvojio prvo mesto u skoku u dalj. Posle odsluženja vojnog roka u Kragujevcu, postavljen je za nastavnika gimnastike u Kragujevačkoj gimnaziji. U Prvom svetskom ratu učestvovao je kao narednik-vodnik Prve baterije proslavljene Moravske divizije. Borio se na Ceru, Kolubari i drugim položajima. Prešao je Albaniju, da bi se potom našao na Kajmakčalanu. Učestvovao je i u proboju Solunskog fronta; tom prilikom, na čelu izvidnice, zarobljava komandanta 28. bugarskog puka, četiri oficira i sedam vojnika, a posebnom hrabrošću iskazao se tokom borbi na Kučkovom Kamenu i Ovčem Polju u Severnoj Makedoniji. Zbog svojih zasluga odlikovan je Ordenom Miloša Obilića i Kraljevskim ordenom Belog orla sa mačevima.}
^{257 Petrović 1976: 125-128.}
^{258 Zbornik dokumenata i podataka o Narodno-oslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, Beograd 1949: 502.}
^{259 Ustanova Spomen-park „Kragujevački oktobar” ima podatke za 2.796 streljanih lica i 62 preživele osobe u ova tri dana. Taj broj, naravno, nije konačan, a istraživanja ovog slučaja traju i danas.}
^{260 Više o kragujevačkoj tragediji iz oktobra 1941. vidi u knjigama Ime i broj Staniše Brkića (Kragujevac 2007) i Lepeza smrti Viktora Bejatovića (Kragujevac 2017).}
^{261 Trifunović 2004: 139.}
^{262 U pitanju je služba organizovana od strane kolaboracionističke vlade Milana Nedića, s prevashodnim ciljem pomoći Nemcima u radnoj snazi i upošljavanja mladih ljudi, tj. njihovog izolovanja od partizanske i četničke agitacije. Ova služba smatrana je vojnom obavezom.}
^{263 Interesantno je da je Kleti tokom ekshumacije za taj čin tražio dozvolu rodbine onih vojnika za koje su postojali podaci preko nadgrobnih spomenika. Negativan odgovor rodbine, naravno, nije značio i obustavljanje ekshumacije dotičnog vojnika (ovim povodom zahvaljujemo se na svedočenju gospođi Jasni Šestak, roćaki rezervnog potporučnika Milosava Đ. Ilića, sahranjenog na šumaričkom Vojničkom groblju 1915, a ekshumiranog 1942. godine).}
^{264 Politički arhiv Ministarstva spoljnih poslova Nemačke, fond Ratna groblja i spomenici}^{/ Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Kriegergräber und Denkmäler (dokumentacija o ratnim grobljima i spomenicima u Jugoslaviji, 1942_r1-105_1941-1943).}
^{265 Maksimović 1990: 151.}
^{266 Politički arhiv Ministarstva spoljnih poslova Nemačke, fond Ratna groblja i spomenici}^{/ Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Kriegergräber und Denkmäler (dokumentacija o ratnim grobljima i spomenicima u Jugoslaviji, 1942_r1-105_1941-1943).}
^{267 Politički arhiv Ministarstva spoljnih poslova Nemačke, fond Ratna groblja i spomenici}^{/ Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Kriegergräber und Denkmäler (dokumentacija o ratnim grobljima i spomenicima u Jugoslaviji, 1943_r1-106_1943-1944).}
^{268 Reč je o vojnicima zbog kojih je izvršena odmazda (streljanje) u Kragujevcu i okolini 19, 20. i 21. oktobra 1941. Petorica od njih poginula su 14. oktobra, jedan 15. oktobra, trojica 16. oktobra, dok je jedan preminuo 17. oktobra od prethodno zadobijenih rana.}
^{269 Podaci ustupljeni i prikupljeni uz pomoć službenika Folksbunda Roberta-Belala Zake (Robert-Bellal Zaka), kome se ovom prilikom posebno zahvaljujemo.}
^{270 Od ostalih sovjetskih vojnika stradalih tokom oslobađanja Kragujevca 64 borca su pokopana na kragujevačkom Varoškom groblju, 26 na Palilulskom groblju, 9 u dvorištu Nove crkve, 38 na izlasku iz grada u pravcu Gornjeg Milanovca, i 47 u selu Mečkovcu, tj. današnjem Ilićevu (Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, fond Gradski odbor Saveza boraca NOR-a Kragujevac, kutija I, 1951 – IAŠK, 7.1.1.150).}

O AUTORU

Nenad Karamijalković je rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa. Jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.

Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama".

Donacija za udruzenje PRVI PRVI NA SKALI 2020