STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković

1. DEO: UVOD

2. DEO: KRATKA ISTORIJA VOJNIČKIH GROBALJA U SVETU I U SRBIJI

3. DEO: VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVCU U XIX I POČETKOM XX VEKA

4. DEO: RATOVI ZA OSLOBOĐENJE I UJEDINJENJE (1912-1918)

5. DEO: OBNOVA I IZAZOVI KRALJEVINE JUGOSLAVIJE (1918-1941)

Tradicija, tj. ustanovljeno pravilo sahranjivanja vojnika preminulih u Šumadijskoj stalnoj vojnoj bolnici u Kragujevcu na šumaričkom Vojničkom groblju nastaviće se i između dva svetska rata, tokom postojanja Kraljevine Jugoslavije, o čemu svedoče sačuvani nadgrobnici na groblju. Naravno, više se nije radilo o srpskim, već o jugoslovenskim vojnicima. Većina njih biće Srbi, kao i do tada, ali će se pojavljivati i pripadnici drugih nacionalnosti, sa svih prostora novoformirane države. Evidenciju pokopanih vojnika nastavila je da vodi isključivo vojska, ali i te međuratne matične knjige nisu sačuvane, verovatno kao posledica Aprilskog rata 1941, kada je u Kragujevcu stradao jedan broj vojnih objekata. Samim tim, sem malobrojnih podataka sa samih nadgrobnih spomenika i iz elaborata profesora Momčila Marinkovića (1963), ne znamo koji broj vojnika prve jugoslovenske države je sahranjen na šumaričkom Vojničkom groblju. Zbog daleko boljih sanitetskih prilika (raspolaganje modernijom medicinskom opremom i većim dijapazonom lekova, uključujući prve antibiotike) svakako je broj smrtnih slučajeva, a time i ukopa vojnika bio znatno manji nego u XIX i početkom XX veka. Na osnovu podataka iz pomenutih izvora saznajemo imena sledećih vojnika sahranjenih na Vojničkom groblju u Kragujevcu između dva svetska rata (spisak nastavljamo kod poslednjeg upisa iz prethodnog poglavlja):²²⁴

• 911. Sava Savić²²⁵ – vojnik; star 23 godine, umro (poginuo) 02.04.1919. 
• 912. Aleksandar Đokić iz Donjeg Stupnja (Aleksandrovac) – kaplar; star 23 godine, umro 02.07.1919.
• 913. Sima Ljutovac – vojnik; star 21 godinu, umro 25.09.1919.
• 914. Dragutin Cvetković – vojnik; star 22 godine, umro 1920.²²⁶
• 915. Jovica Simonović iz Godačice (Kraljevo) – žandarm; star 45 godina, umro 20.08.1920.²²⁷
• 916. Bogdan Kovačević – vojnik; star 21 godinu, umro 1922.²²⁸
• 917. Ljubisav Tošić²²⁹ iz Kamenjana (Kraljevo) – vojnik Pekarske čete Šumadijske divizije; star 21 godinu, umro 03.01.1922.
• 918. Petar Biščan – žandarm kaplar; star 29 godina, umro 19.11.1922. 
• 919. Dušan Kostić iz Brasine (Mali Zvornik) – redov 1. čete Pionirskog bataljona; umro 17.03.1923.
• 920. Borivoje Gaić iz Liplja (Ljig) – vojnik; star 21 godinu, umro 09.05.1924;
• 921. Vojimir Stojanović – vojnik 4. čete 10. gardijskog bataljona 19. pešadijskog puka; star 20 godina, umro 06.10.1924.
• 922. Atanasije Racković iz Bogdanaca (Severna Makedonija) – redov Mitraljeske čete 19. pešadijskog puka; umro 19.09.1926. tako što je ubijen kod sela Grošnice od nepoznatog napadača²³⁰
• 923. Vukoman M. Ćojbašić – žandarmerijski narednik; star 43 godine, umro 21.10.1926.²³¹
• 924. Ilija Marić iz Zlota (Bor) – vojnik; star 22 godine, umro 27.02.1930.²³² 
• 925. Pejo Šukurma²³³ iz Liješća (Bosanski Brod, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina) – narednik; star 26 godina, umro 1935.
• 926. Mladen M. Draganović – žandarm kaplar; star 39 godina, umro 20.04.1936.
• 927. Petar F. Kovačec – žandarm kaplar; star 32 godine, umro 10.05.1936.

Osim navedenih, na osnovu natpisa sa nadgrobnika i iz elaborata prof. Marinkovića dostupni su nam podaci za još 13 vojnika sahranjenih na istoj lokaciji, za koje se ne zna godina smrti (podaci od rednog broja 928 do 935 su preuzeti iz prvog pomenutog izvora, a od rednog broja 936 do 940 iz drugog):

• 928. Ljubomir Raković
• 929. Anđelko Maksimović iz Bistrice (nepoznata opština)
• 930. Sima Trajković iz Bačevine (Lebane)
• 931. Svetozar Branković iz Grabovca (nepoznata opština)
• 932. Stanoje Šumanović iz Novog Sela (Vrnjačka Banja), star 22 godine 
• 933. Rudolf Dolinar, narednik Odeljenja za vezu 19. peš. puka, star 27 godina 
• 934. Đorđe Miletić, star 22 godine
• 935. Stanislav Ljubisavljević
• 936. Đorđe Jovanović iz Batinca (Ćuprija), star 34 godina
• 937. Nikola Milić iz Cerovca (nepoznata opština)
• 938. Milorad Vujičić
• 939. Svetozar Ranković
• 940. Milivoje Matić.

^{Prilog 20: Vojničko groblje u Šumaricama po završetku Prvog svetskog rata}

Kada je reč o utvrđivanju broja vojnika sahranjenih na Vojničkom groblju u Šumaricama, sačuvana dokumentacija Ministarstva pravde i Ministarstva vera Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1929. Kraljevine Jugoslavije) predstavlja dragocen izvor koji, u nedostatku protokola umrlih, pomaže da se što više približimo odgovoru na ovo pitanje. Prvo detaljnije razmatranje ove teme javlja se maja 1920, kada pravoslavni prota Kragujevačkog okruga Dimitrije Stevanović u izveštaju o vojničkim grobljima u svom okrugu, pripremljenom za srpskog mitropolita Dimitrija, navodi da su austrougarske vlasti povlačeći se iz Srbije (1918) odnele sa sobom sve spiskove (registre) sahranjenih na „Stalnom vojničkom groblju u Šumaricama”; spiskovi nisu vraćeni, uprkos zahtevima poslatim Beču nakon rata. On navodi i to da je na ovom groblju, površine 2 do 3 hektara, sahranjeno između 4.000 i 5.000 vojnika. Uz izveštaj, Stevanović je mitropolitu poslao i spiskove sahranjenih koje je posedovao.²³⁴ Nažalost, ni ovi protini spiskovi nisu sačuvani u nadležnim srpskim arhivima²³⁵, ali možemo pretpostaviti da su u pitanju podaci koje je mesec dana ranije (aprila 1920) sakupio kragujevački paroh Radovan Đ. Dimitrijević, a koje smo izložili na kraju prethodnog poglavlja.

S druge strane, prve informacije o okupatorskim (konkretno, nemačkim) vojnicima sahranjenim na Vojničkom groblju u Kragujevcu pojavljuju se 1923, kada se Savez iz Berlina za vođenje brige o ratničkim grobovima, preko Nemačke ambasade u Beogradu, obratio jugoslovenskim vlastima sa upitom o stanju grobova četiri nemačka vojnika, od kojih su trojica bili sahranjeni u Šumaricama, a jedan u Stragarima kod Kragujevca. Pominju se i imena vojnika sahranjenih na šumaričkom groblju – Karl Rafinger (Karl Raffinger), Johan Grosman (Johann Grossmann) i Oto Bok (Otto Bock). Iz prepiske Ministarstva vera Kraljevine SHS i kragujevačkih vlasti koja je usledila, saznajemo da su se tri nemačka groba u Šumaricama nalazila u dobrom stanju (bili su označeni brojevima 17, 102 i 118), dok grob u Stragarima nije mogao da se locira.²³⁶

Nemačka ambasada u Beogradu se, sličnim povodom, obraća jugoslo- venskim vlastima i 1928. godine – ovoga puta sa informacijom da se u Kragujevcu nalazi nemačko vojničko groblje na kome su tokom Prvog svetskog rata pokopana tela 72 vojnika, i molbom da se pošalju podaci o stanju tih grobova. Predmet završava kod kragujevačkih organa vlasti (veliki župan Šumadijske oblasti, Uprava Vojne bolnice, Sud Opštine kragujevačke itd.), koji u međusobnoj komunikaciji dolaze do imena Komnena Popovića (višeg vojnog sveštenika III klase), kao čoveka koji može da pruži najpouzdanije podatke o groblju nemačkih vojnika u Kragujevcu. Iz izveštaja Komnena Popovića ovim povodom saznajemo da su – za razliku od Austrougara, koji su svoje vojnike pokopavali na Srpskom vojničkom groblju u Šumaricama – Nemci svoje vojnike mahom sahranjivali na groblju koje se nalazilo u okviru stare Artiljerijske kasarne u Vojnotehničkom zavodu, uz obalu reke Ždraljice, kod ušća iste u Lepenicu. Nakon velike polave 1925. deo groblja je odnela bujica, nakon čega su gradske vlasti odlučile da se groblje prekopa i da se ostaci nemačkih vojnika (kako onih na samom groblju, tako i onih izvađenih iz korita Ždraljice nakon poplave) prenesu i zakopaju na Vojničko groblje u Šumaricama. To je i urađeno, a kosti nemačkih vojnika su položene u zajedničku grobnicu na istočnoj granici groblja, „na lepom mestu i u prvoj parceli do opštinskog zabrana”. Kosti su slagane u grobnicu, a preko njih su položena dva metalna sanduka sa ostacima dvojice nemačkih oficira. Da je reč o oficirima utvrđeno je na osnovu ceduljica koje su prilikom prekopavanja ždraljičkog groblja pronađene u flašama položenim pored njihovih skeleta. Komnen Popović navodi da je ova grobnica formirana aprila ili maja 1925, kao i da su, po njegovom sećanju, u njoj položeni posmrtni ostaci 62 nemačka vojnika. To ukazuje da je preostalih 10 skeleta (s obzirom na 72 vojnika koje pominje Nemačka ambasada) nepovratno odnela bujica. Osim navedenog, Popović ističe i interesantan podatak da je prenos i polaganje kostiju nemačkih vojnika obavljeno uz sudelovanje jugoslovenskih vojnika, kao i da su verski pomen na groblju istovremeno obavili katolički i pravoslavni vojni sveštenici, shodno već pomenutom Zakonu o vojničkim grobljima iz 1921.²³⁷

Sledeći bitan dokument nastaje 29. aprila 1931 – reč je o statističkom Listu podataka koji je Opština kragujevačka popunila po nalogu Ministarstva pravde Kraljevine Jugoslavije. U Listu se precizno navodi da je do okupacije zemlje 1915. godine (verovatno od početka Prvog svetskog rata) na šumaričkom groblju sahranjeno 3.743 vojnika, i to 3.454 Srba i 289 austrougarskih vojnika – od čega 231 Čeh i 58 Mađara. Još je zabeleženo da su postojeći nadgrobni spomenici urađeni od mermera, da je groblje ograđeno letvicama i bodljikavom žicom, da se registar sahranjenih lica nalazi u Verskom odeljenju štaba Šumadijske divizijske oblasti u Kragujevcu, kao i da je groblje uređeno 1929. godine, a potom ustupljeno Opštini varoši Kragujevac na održavanje.²³⁸

^{Prilog 21: Katolički i pravoslavni pomen na Vojničkom groblju u Šumaricama 1925, nakon prenošenja posmrtnih ostataka nemačkih vojnika iz Vojnotehničkog zavoda}

Nakon toga, Ministarstvo pravde se za podatke o groblju (posebno za registar sahranjenih) obraća Komandantu mesta Kragujevac, koji od pomenutog Verskog odeljenja štaba Šumadijske divizijske oblasti, odnosno od Ilije Đ. Bulovana, sveštenika Kragujevačkog garnizona za pravoslavnu veroispovest, 23. juna 1931. dobija detaljan izveštaj. U njemu Bulovan navodi da na Vojničkom groblju u Šumaricama „leže ostaci naših (srpskih), nemačkih, austrijskih, mađarskih, rumunskih i čehoslovačkih vojnika, palih u Svetskom ratu”, da groblje ima 16 parcela, a svaka parcela po 4 reda, kao i da je, prema dotadašnjim prikupljenim podacima – u periodu od 16 (29) jula 1914. do 12 (25) oktobra 1915 – sahranjeno 3.660 vojnika; tj. ukupno od 1900. do 1931 – 4.624 vojnika (ne računajući preminule za vreme okupacije 1915-1918). Naglašava i da je austrougarska okupaciona vlast prilikom povlačenja iz Srbije odnela sve protokole umrlih, kao i originalne skice groblja (ovi podaci se mahom podudaraju sa podacima iz opštinskog statističkog lista popunjenog dva meseca ranije, kao i sa informacijama koje je 1920. izneo kragujevački okružni prota Dimitrije Stevanović). Bulovan u svom izveštaju još ističe da u XIX veku nije postojala posebna evidencija sahranjenih vojnika na groblju, i da su 1925. posmrtni ostaci nemačkih vojnika pokopanih na zemljištu Vojnotehničkog zavoda ekshumirani i položeni u zajedničku grobnicu na Vojničkom groblju u Šumaricama, na prvoj parceli na istoku, do zabrana.²³⁹ Ovaj podatak takođe se poklapa sa prethodnim izjavama, odnosno sa izveštajem sveštenika Komnena Popovića iz 1928. godine.

Uprkos činjenici da su austrougarske vlasti prilikom povlačenja iz Srbije odnele sve spiskove (registre) sahranjenih lica na Vojničkom groblju u Šumaricama od 1900. do 1918, kao i da oni nisu vraćeni posle rata, niti su sačuvani u Ratnom arhivu u Beču – na osnovu prethodno izložene dokumentacije jasno je da su kragujevačke vlasti (crkvene, civilne i vojne) raspolagale opštim statističkim podacima o groblju i nakon Velikog rata, sa izvesnim spiskovima, kao i da se ti podaci uglavnom međusobno podudaraju, tj. upućuju na nekoliko zaključaka. Prvo, zasebna vojna evidencija pokopanih na Vojničkom groblju vođena je tek od 1900. godine. Drugo, tokom Prvog svetskog rata na groblju je sahranjeno između 3.500 i 4.000 vojnika, većinom srpskih, ali i značajan broj okupatorskih (austrougarskih i nemačkih). Treće, sa pridodatim podacima iz crkvenih matičnih knjiga i iz drugih izvora pre i posle Velikog rata, od osnivanja (1866) do uređenja (1929) na kragujevačkom Vojničkom groblju sahranjeno je oko 5.000 vojnika.

Bez obzira na to što je nakon oslobođenja zemlje (1918) Vojničko groblje u Kragujevcu bilo najveće vojničko groblje u Srbiji, posleratni odnos prema njemu nije bio dostojan vojske i države za koju su umrli oni koji na njemu počivaju. Drugim rečima, šumaričkom Vojničkom groblju nije posvećena potrebna pažnja, zbog čega se ono, za nekoliko godina, našlo u izuzetno lošem stanju. Do promene će doći tek deset godina kasnije. Naime, 1921. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca donosi Zakon o uređenju naših vojničkih grobalja i grobova u otadžbini i na strani, kao i grobalja izginulih vojnika i mornara, ratnih zarobljenika i interniranih lica, državljana: Nemačke, Austrije, Ugarske i Bugarske, sahranjeni na našoj državnoj teritoriji, koji je zahtevao da se sva vojnička groblja, a ako je moguće i pojedinačni grobovi srpskih i stranih (savezničkih i okupatorskih) vojnika urede i održavaju. Ingerencija nad sprovođenjem Zakona data je Ministarstvu vera Kraljevine SHS, koje 26. juna 1924. donosi odluku o izdvajanju po 10.000 dinara za uređenje Srpskog vojničkog i Čehoslovačkog groblja²⁴⁰ u Kragujevcu. Međutim, samo mesec dana kasnije (26. jula), na osnovu procene da je za uređenje oba groblja potrebno znatno više sredstava od prvobitno predviđenih, odlučeno je da se ceo iznos od 20.000 dinara iskoristi samo za adaptaciju Čehoslovačkog groblja, a da se Srpskom vojničkom groblju pažnja posveti u nekom drugom, skorašnjem periodu. Na to se nije čekalo suviše dugo, pa je 28. oktobra 1927. Ministarstvo vera naložilo velikom županu Šumadijske oblasti uređenje Vojničkog groblja u Šumaricama, da bi se 15. marta 1928. ista naredba preinačila na uređenje isključivo grobova iz Prvog svetskog rata (1914-1918). Lokalne vlasti su ipak insistirale da se ispoštuje prvobitna odluka o sređivanju celokupnog groblja, pa je nastavljena prepiska sa Ministarstvom. Konačno, nakon zajedničke konferencije velikog župana Šumadijske oblasti, komandanta Šumadijske divizijske oblasti, predsednika Opštine varoši Kragujevac, predsednika Oblasnog odbora Šumadijske oblasti i predstavnika Ministarstva vera, održane jula 1928. u Kragujevcu, ministar vera Kraljevine SHS, Dragiša Cvetković, 23. avgusta 1928. donosi rešenje „da se vojničko groblje u Kragujevcu na ’Šumaricama’ uredi i ogradi”. Na konferenciji je istaknuto da je „vreme uništilo krstove i sve natpise na njima”, da su humke „izgubile svoju formu, a ograda na groblju sva je u propalom stanju”, pa je shodno tome, a iz „pijeteta prema palim žrtvama za slobodu i ujedinjenje”, kao i prema slovu zakona, doneta odluka da se groblje uredi i održava. U tu svrhu odobreno je čak 92.000 dinara, u odnosu na nekadašnjih 10.000 dinara iz 1924. godine.²⁴¹

Projekat sanacije Vojničkog groblja u Šumaricama realizovan je od 23. avgusta 1928. do 2. juna 1930, kada je groblje primljeno od nadležne komisije kao „solidno i dobro uređeno i obrađeno”, a nakon toga predato Sudu Kragujevačke opštine „na neposredno rukovanje i nadzor”. U navedenom periodu uređeno je 16 parcela na groblju, od čega 12 parcela za vojnike preminule u Prvom svetskom ratu, jedna za vojnike umrle pre Prvog svetskog rata (od 1866. do 1914), jedna za vojnike pokopane nakon Prvog svetskog rata (preminule u Kragujevcu tokom služenja vojnog roka), centralna parcela (bez grobova) sa spomenikom lava, i prostor za sahranjivanje vojnika u budućnosti. Parcele u kojima su ležali posmrtni ostaci vojnika iz Prvog svetskog rata, a koje su zauzimale dve trećine groblja, podeljene su na sledeći način: 9 mešovitih parcela sa srpskim i okupatorskim vojnicima²⁴², sa ukupno 42 reda grobova; jedna parcela isključivo sa srpskim i jedna samo sa austrougarskim vojnicima, kao i parcela za vojnike islamske vere²⁴³. Čitav prostor ograđen je letvicama i žicom, formirane su pešačke staze, obnovljena je drvena ograda oko spomenika lava, a podignuta je i kuća za stalnog čuvara groblja. Na lokalitetu su ostali kameni nadgrobnici, kako oni koji su u desetinama postojali na parcelama iz vremena pre i posle Prvog svetskog rata, tako i 43 spomenika na mešovitim parcelama iz Prvog svetskog rata, od kojih su 37 bili sa epitafima na srpskom, tri na nemačkom i tri na mađarskom jeziku. Sa groblja su uklonjene sve stare krstače (postavljene pre 1919), umesto kojih je simetrično postavljeno 3.200 novih drvenih krstova, na kojima je, kao tokom Prvog svetskog rata, umesto imena stajao odgovarajući broj ispisan farbom.²⁴⁴ Nije jasno zašto su grobovi označeni baš sa 3.200 krstova, budući da se taj broj ne pojavljuje u sačuvanoj statistici o groblju. S obzirom na to da se ono prostiralo na 2,67 hektara površine (151x152 metara širine i 172x174 metara dužine), možda je ovaj broj određen kao optimalan za veličinu groblja, ili je, pak, reč o cifri kojom su se završavale oznake na krstovima iz Velikog rata.

^{Prilog 22: Mapa Vojničkog groblja u Šumaricama nakon uređenja lokaliteta 1928-1930.}

• Centralna parcela sa spomenikom lava (bez grobova) i prazan prostor predviđen a sahranjivanje vojnika u budućnosti (na vrhu skice)
• Parcela sa srpskim vojnicima sahranjenim između 1866. i 1914. – Parcele sa mešovitim grobovima srpskih i okupatorskih (austrougarskih i nemačkih) vojnika iz Prvog svetskog rata
• Parcela sa srpskim vojnicima sahranjenim u Prvom svetskom ratu
• Parcela sa austrougarskim vojnicima sahranjenim u Prvom svetskom ratu
• Parcela sa vojnicima islamske veroispovesti (srpskim i austrougarskim) sahranjenim u Prvom svetskom ratu
• Parcela sa jugoslovenskim vojnicima sahranjenim nakon Prvog svetskog rata
• Kuća stalnog čuvara groblja
• Nadgrobni spomenici na mešovitim parcelama iz Prvog svetskog rata

^{Prilog 23: Izgled (skica) i dimenzije 3.200 drvenih krstova postavljenih na Vojničkom groblju u Šumaricama 1928-1930.}

Osim navedenog „pijeteta prema palim žrtvama za slobodu i ujedinjenje”, jedan od glavnih motiva za uređenje Vojničkog groblja u Šumaricama svakako je bila činjenica da se radilo o najvećem stalnom srpskom vojničkom groblju u državi, kao i jednom od najvećih srpskih vojničkih grobalja uopšte. O tome, između ostalog, govori i finansijski izveštaj Ministarstva vera od 17. januara 1929, upućen ministru finansija Stanku Švrljugi povodom odobrenog kredita od 250.000 dinara za uređenje srpskih vojničkih grobalja u zemlji i inostranstvu. U izveštaju se navodi da nema dovoljno novca kako bi se uredila sva groblja koja to zahtevaju, pa je prednost morala da se da prioritetima, tj. da se „odobreni kredit upotrebi onde gde je se osećala najveća potreba”; to su u Jugoslaviji bila „ratnička groblja na Kajmakčalanu, Bitolju i Kragujevcu”, odnosno, u inostranstvu, groblja „u Bugarskoj – Sofija, Albaniji – Korča, Grčkoj – Zejtinlik i Čehoslovačkoj – Jindržihovce.”²⁴⁵ Na osnovu ovog izveštaja Ministarstva vera – Vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama svrstano je u jedno od tri najvažnija vojnička groblja u Kraljevini Jugoslaviji, i jedno od sedam najvažnijih srpskih vojničkih grobalja u čitavoj Evropi.

Novim Regulacionim planom grada Kragujevca (1931) bilo je predviđeno ulepšavanje varoši sređivanjem i proširivanjem postojećih, kao i izgradnjom novih parkova. Po toj zamisli, za podizanje „savremenog narodnog parka” odabrano je opštinsko imanje Šumarice na obodu grada, na putu za Gornji Milanovac. Predloženo je da se na ovoj lokaciji formira veliki park, površine oko 50 hektara, koji bi bio podignut u engleskom stilu, sa prostranim rudinama i uređenim šumskim površinama. Namera je bila da novi park okupi sva sportska udruženja Kragujevca, sa odgovarajućim vežbalištima, a da istovremeno bude i porodično izletište, sa dečjim igralištima, bifeom, kolskim stazama sa alejama itd. U vezi sa ovako zamišljenim planom građenja nametalo se i pitanje Vojničkog groblja koje se nalazilo na tom prostoru, a čije uređenje je upravo bilo završeno. Jedan od predloga bio je da se groblje zatvori, odnosno da se posmrtni ostaci vojnika prenesu i sahrane u kripti kapele na budućem Novom gradskom groblju.²⁴⁶ Iako je u Šumaricama 1931. započeto sa gradnjom Narodnog parka (u okviru koga je 1934. podignut Lovački dom u blizini Vojničkog groblja), Novo kragujevačko groblje ostalo je tada samo ideja, a zamisao o eventualnom premeštanju Vojničkog groblja – nije realizovana. Drugi svetski rat sa sobom donosi novu sudbinu Šumaricama.

<sup>Prilog 24: Vojničko groblje u Šumaricama tridesetih godina XX veka

Prilog 25: Vojničko groblje u Šumaricama tridesetih godina XX veka</sup>

I, dok je širom sveta (Evropa, severna Afrika i istočna Azija) besneo rat, koji je Kraljevina Jugoslavija istrajno izbegavala, u nacističkoj Nemačkoj uveliko su pravljeni detaljni planovi za balkanski prostor. Jedan od tih planova ticao se i Vojničkog groblja u Šumaricama, pre svega zbog činjenice da je na njemu bio sahranjen i značajan broj etničkih Nemaca, pripadnika bilo austrougarske ili nemačke vojske u Velikom ratu. Interesovanje Berlina za svoje vojnike sahranjene u Kragujevcu, ali i Srbiji uopšte, javlja se ubrzo po završetku Prvog svetskog rata: u sačuvanoj arhivskoj građi možemo pratiti korespondenciju koja se posredstvom Nemačke ambasade u Beogradu još od 1922. vodila između nemačkog Ministarstva spoljnih poslova i Saveza za brigu o nemačkim ratnim grobovima (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge) s jedne, i nadležnih jugoslovenskih vlasti s druge strane. U narednih dvadeset godina značajan broj nemačkih stručnjaka i diplomata posetiće Kragujevac i obići Vojničko groblje u Šumaricama, na kome je od 1925. počivalo više desetina nemačkih vojnika iz Prvog svetskog rata. Kao rezultat tih poseta, pojaviće se nekoliko predloga u vezi sa njihovim posmrtnim ostacima.

Najpre izvesni dr Anderson, nemački diplomata, 1928. predlaže da se tela 15 nemačkih vojnika sahranjenih na Drenak brdu u selu Gornje Komarice kod Kragujevca prebace na šumaričko Vojničko groblje, i da se tu polože pored svojih ranije pokopanih sunarodnika.²⁴⁷ Već naredne godine (avgusta 1929), isti predlog zastupa i Eugen Kleti (Eugen Kle- thi), viši službenik Saveza za brigu o nemačkim ratnim grobovima; on predlaže da se na Vojničko groblje prebace i 34 nemačka vojnika sahranjena u Batočini, s obzirom na to da su njihovi grobovi zapušteni i da se nalaze u lošem stanju. U svom izveštaju Kleti pohvaljuje lokalnu kragujevačku upravu za dobro obrađivanje pogrebnog prostora u Šumaricama (uređenje groblja bilo je u toku prilikom njegove posete), ujedno opisujući grobnicu sa nemačkim vojnicima: „Humka na grobnici 68 vojnika²⁴⁸ splasla je, a oko nje ne postoji posebna zaštitna ograda, dok na samoj grobnici stoji mali drveni krst, sa imenom samo jednog sahranjenog vojnika.”²⁴⁹

U isto vreme kada i Kleti (avgusta 1929), Vojničko groblje u Šumaricama obišao je i pejzažni arhitekta Tišler (Herrn Gartenarchitekt Tischler), koji je, pak, dao potpuno drugačiji predlog od svojih kolega. Naime, Tišler je smatrao da se vojnička groblja u Kraljevu i Kruševcu nalaze u boljem stanju nego ono u Kragujevcu, i da je samim tim poželjnije da se posmrtni ostaci nemačkih vojnika sa šumaričkog groblja (kao i Kleti, pominje da se radi o 68 vojnika) prebace na jedno od vojničkih grobalja u pomenutim gradovima. Ovoj ideji oštro se suprotstavio arhitekta u penziji i viši savetnik Erih Rihter (Erich Richter) iz Berlina, navodeći da su skeleti već jednom prebacivani (sa prostora Vojnotehničkog zavoda), kao i da je 1925. održano opelo za vojnike, te da ne bi bilo umesno da se sve to iznova radi. S druge strane, Rihter je smatrao da treba razmotriti Kletijevu ideju za prebacivanje vojnika iz Batočine i sa Drenak brda na kragujevačko Vojničko groblje – što je potom nemački ambasador u Beogradu Adolf Kester (Adolf Kӧster) i predložio Ministarstvu spoljnih poslova u Berlinu.²⁵⁰

Nakon mnoštva ovakvih izveštaja iz čitave Jugoslavije, posle stupanja nacista na vlast formirana je posebna nemačka komisija (1934), na čelu sa Eugenom Kletijem, koja je imala zadatak da izvrši otkopavanje grobova nemačkih vojnika u Jugoslaviji, i da njihove kosti prenese u mesta u kojima su postojala veća vojnička groblja ili u kojima je planirano podizanje spomen-kosturnica, radi lakše brige o njima. Za završetak poverenog zadatka dat je rok od tri godine (1934-1937).²⁵¹ Nije poznato da li je u tom periodu (ili nešto kasnije) došlo do ranije predloženog prebacivanja posmrtnih ostataka nemačkih vojnika sa Drenka i iz Batočine na Vojničko groblje u Šumaricama – iako ima snažnih indicija da je ta ideja realizovana (vidi fusnotu 254). Bez obzira na to, jedan drugi dokument Eugena Kletija veoma je dragocen. Radi se o kratkom dosijeu o šumaričkom Vojničkom groblju (koji je priredio sam Kleti), u kome se nalazi statistički formular o groblju, popunjen 19. novembra 1938. U njemu Kleti navodi da se na Vojničkom groblju u Kragujevcu nalazi 580 grobova sa 650 pokopanih austrougarskih vojnika nemačke nacionalnosti, i da se mahom radi o pojedinačnim grobovima Austrijanaca, označenim drvenim krstovima sa brojevima, bez imena.²⁵² Budući da je 12. marta 1938. izvršen anšlus (pripajanje) Austrije nacističkoj Nemačkoj, jasno je zašto su berlinske vlasti postale zainteresovane i za austrougarske vojnike sahranjene u Šumaricama. Naravno, interesovanje je isključivo bilo usmereno na vojnike nemačkog etniciteta. Kletijeva statistika je od velikog značaja jer – zajedno sa ranije iznetim informacijama iz Lista podataka Opštine kragujevačke o 231 Čehu i 58 Mađara pripadnika austrougarske vojske, sahranjenih na Vojničkom groblju – preciznije upućuje na broj austrougarskih vojnika koji počivaju u Šumaricama. Zbirno, ta cifra iznosi oko 1.000 ljudi.

Kao što vidimo, Eugen Kleti je nastavio sa svojom misijom i nakon što je njegova država postala nacistička (1933). Štaviše, on napreduje, i od 1934. vidimo ga kao prvog čoveka Folksbunda²⁵³ zaduženog za Jugoslaviju. U tom svojstu Kleti će biti aktivan i tokom Drugog svetskog rata. Uprkos tome što je Kraljevina Jugoslavija bila neutralna prvih godina rata (1939-1941), vlasti Trećeg Rajha su još tada pripremale svoj plan za Vojničko groblje u Šumaricama. To potvrđuje dokumentacija Nemačke ambasade u Beogradu, kao i Kletijevi izveštaji i predlozi iz pomenutog perioda. Ti predlozi su, između ostalog, podrazumevali proširivanje najistočnije parcele na groblju, gde su ležali posmrtni ostaci nemačkih vojnika iz Prvog svetskog rata – sa ciljem podizanja spomenika u njihovu čast, kao i sahranjivanja nemačkih vojnika u budućnosti (vidi mapu na strani 134). Najznačajnija prepiska u tom pogledu odvijala se krajem 1940. i početkom 1941, kako se bližilo razrešenje pitanja pristupanja Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu. Tako, 18. septembra 1940. Nemačka ambasada izveštava Ministarstvo spoljnih poslova u Berlinu da se na kragujevačkom Vojničkom groblju među 4.700 sahranjenih vojnika nalazi oko 800 austrougarskih vojnika nemačke narodnosti iz Prvog svetskog rata; da su jugoslovenske vlasti uložile 100.000 dinara za sanaciju groblja, ali da se ono desetak godina nakon uređenja nalazi u dosta lošem stanju. Pošto ne očekuje da se jugoslovenske vlasti ponovo angažuju po ovom pitanju, Ambasada predlaže da nemačka država uzme stvar u svoje ruke, i da se podrži Kletijev stav po pitanju groblja. U nastavku izveštaja Ambasade nalazi se i Kletijev predlog od 7. septembra 1940, u kome predstavnik Folksbunda sugeriše da se svi austrougarski vojnici nemačke nacionalnosti premeste u praznu centralnu parcelu, oko spomenika lava, a da se na bočnim stranama spomenika ukleše natpis na nemačkom jeziku, u čast umrlih ratnika. Da bi se to izvelo, Kleti predlaže da se na parceli od 350m² polože posmrtni ostaci po tri pokojnika na kvadratnom metru, čime bi u njoj bilo pokopano ukupno 1.050 vojnika. Oko parcele bi se napravio bedem od prirodnog kamena (visine 75cm, debljine 50cm, i sa ulazom širine dva metra), a sama parcela bi bila ukrašena raznim vrstama cveća. Pošto je Kletijev predlog stigao u Berlin, na njega je 24. januara 1941. regovao Valter Bourvig (Walther Bourwieg), direktor Centralne uprave za vojne gubitke i vojne grobove (Zentralnachweiseamt für Kriegerverluste und Kriegergräber), koji je zahtevao da na centralnoj parceli svaki vojnik bude označen svojim imenom, kao i da tu treba preneti i posmrtne ostatke 175 pripadnika nemačke armije iz Prvog svetskog rata²⁵⁴, koji se takođe nalaze na groblju. Usledio je Kletijev odgovor (17. februara 1941), u vidu kompromisnog predloga da se umesto pojedinačnog označavanja grobova, koje može da se ostavi za kasnije, pristupi postavljanju manjih nadgrobnika od prirodnog nebrušenog kamena peščara talasastog oblika, sa imenima više vojnika. Jedan takav sepulkralni kamen bi sadržao 6 do 8 imena, što je značilo da bi se napravilo oko 150 kolektivnih nadgrobnih spomenika. Kleti se istovremeno složio sa inicijativom da se u centralnu parcelu prebace i posmrtni ostaci nemačkih vojnika iz Prvog svetskog rata. Ovaj revidirani Kletijev predlog 24. februara 1941. podržao je direktor Bourvig, što je značilo da može da se krene sa realizacijom projekta.²⁵⁵ Od tog trenutka, proći će samo dva meseca dok se Kletiju ne pruži šansa da na terenu realizuje svoje ideje.

^{Prilog 26: Skica nemačkog plana za najistočniju parcelu Vojničkog groblja u Šumaricama (1940-1941), sa delom predviđenim za ukop nemačkih vojnika u budućnosti (neue Heldengräber) – sa 87 novih grobnih mesta i spomenikom (Denkmal) posvećenim nemačkim vojnicima iz Prvog svetskog rata}

^{224 Svi datumi u nastavku biće navođeni samo po gregorijanskom kalendaru, koji je obnarodovan kao državni kalendar Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 28. januara 1919, i koji je kao takav ostao do danas na snazi u Srbiji.
225 Podaci od rednog broja 911 do 913 su preuzeti sa nadgrobnih spomenika.
226 Podaci preuzeti iz elaborata profesora Momčila Marinkovića.
227 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Jovice Simeonovića.
228 Podaci preuzeti iz elaborata profesora Momčila Marinkovića.
229 Podaci od rednog broja 917 do 921 su preuzeti sa nadgrobnih spomenika.
230 Podaci preuzeti iz elaborata profesora Momčila Marinkovića.
231 Podaci preuzeti sa nadgrobnog spomenika Vukomana M. Ćojbašića.
232 Podaci preuzeti iz elaborata profesora Momčila Marinkovića.
233 Podaci od rednog broja 925 do 927 su preuzeti sa nadgrobnih spomenika.
234 Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo pravde – Versko odeljenje (AJ, 63/217).
235 To su Arhiv Srbije, Arhiv Jugoslavije, Vojni arhiv i Arhiv Srpske pravoslavne crkve.
236 Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo vera (AJ, 69/182).
237 Isto.
238 Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo pravde – Versko odeljenje (AS, 63/217).
239 Isto.
240 U pitanju je groblje koje se takođe nalazi u okviru Spomen-parka „Kragujevački oktobar” u Šumaricama, a na kome je pokopano 44 vojnika 71. trenčinskog pešadijskog puka austrougarske vojske. Oni su juna 1918. podigli pobunu protiv svojih nadređenih oficira Nemaca i Mađara, zbog čega su streljani na Stanovljanskom polju u Kragujevcu. Lokacija na kojoj su sahranjeni prvobitno je nazvana Čehoslovačko groblje, ali je nakon raspada čehoslovačke države (1993), a zbog činjenice da su streljani vojnici dolazili sa prostora Slovačke, groblje preimenovano u Slovačko groblje, kako se i danas zvanično naziva.
241 Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo pravde – Versko odeljenje (AJ, 63/217).
242 Kada govorimo o okupatorskim vojnicima i devet mešovitih parcela, kao što je već opisano, posmrtni ostaci nemačkih vojnika nalazili su se na najistočnijoj parceli, uz još tri grobna mesta van te lokacije, dok su austrougarski vojnici počivali u svih devet parcela.
243 Reč je o muslimanima koji su služili u srpskoj vojsci tokom Prvog svetskog rata (sa Kosova i Metohije, iz Sandžaka i Severne Makedonije), odnosno austrougarskoj (iz Bosne i Hercegovine).
244 Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo pravde – Versko odeljenje (AJ, 63/217).
245 Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo vera (AS, 69/182).
246 Jugoslovenski dnevnik, Subotica, br. 1/47, 11, 12, 13. i 14.04.1930, str. 31 – Gradski parkovi u Kragujevcu (Jovan S. Nikolić).
247 Politički arhiv Ministarstva spoljnih poslova Nemačke, fond Ratna groblja i spomenici / Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Kriegergräber und Denkmäler (dokumentacija o ratnim grobljima i spomenicima u Jugoslaviji, 1928_r1-96_1927-1928).
248 Po navedenom sećanju sveštenika Komnena Popovića, na Vojničkom groblju u Šumaricama 1925. položeni su ostaci 62 nemačka vojnika.
249 Politički arhiv Ministarstva spoljnih poslova Nemačke, fond Ratna groblja i spomenici / Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Kriegergräber und Denkmäler (dokumentacija o ratnim grobljima i spomenicima u Jugoslaviji, 1929_r1-97_1928-1929).
250 Isto (1929_r1-97_1928-1929, 1929_r1-98_1929-1930, 1929_r1-99_1930-1931).
251 Pravda, Beograd, br. 10.826, 22.12.1934, str. 9 – Otkopavanje nemačkog groblja u Smederevskoj Palanci (I.P.).
252 Politički arhiv Ministarstva spoljnih poslova Nemačke, fond Ratna groblja i spomenici / Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Kriegergräber und Denkmäler (dokumentacija o ratnim grobljima i spomenicima u Jugoslaviji, 1938_r1-110_1938-1939).
253 Skraćeni naziv za Savez za brigu o nemačkim ratnim grobovima (prim. aut.)
254 Ovaj broj upućuje na pomisao da su nemački vojnici sahranjeni u Batočini i na Drenak brdu ipak bili preneti na Vojničko groblje u Šumaricama tridesetih godina XX veka, a sa njima moguće i jedan broj nemačkih vojnika sa drugih lokaliteta u blizini Kragujevca.
255 Politički arhiv Ministarstva spoljnih poslova Nemačke, fond Ratna groblja i spomenici / Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Kriegergräber und Denkmäler (dokumentacija o ratnim grobljima i spomenicima u Jugoslaviji, 1941_r1-104_1939-1941).}

O AUTORU

Nenad Karamijalković je rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa. Jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.

Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama". 

STRANICA KOJA SE ČUJE - ZORAN MODLI
PRVI PRVI NA SKALI FB STRANA, TVITER, INSTAGRAM , JUTJUB, MIKSKLAUD 

PODRŽI PPNS!

• DONACIJE I SPONZORSTVA
• REKLAMNE USLUGE
• STATUT PPNS
• IMPRESUM
• O IMENU I SADRŽAJU