Na samom početku osvrta na osmovekovni fenomen postojanja i delovanja autokefalne Srpske pravoslavne crkve trebalo bi, najpre, ukazati na jednu u javnosti veoma prisutnu nepreciznost.
Naime, ove 2019. godine ne navršava se osam vekova Srpske pravoslavne crkve, već osamstogodišnjica njenog uspostavljanja kao samostalne (aukokefalne) crkvene organizacije u rangu arhiepiskopije.
Drugim rečima, mi ovom prigodom ne obeležavamo osamsto godina postojanja naše crkve zato što ona u razdoblju od 1219. godine pa do danas nije postojala kao crkvena organizacija u dva izuzetno duga vremenska razdoblja, i to od 1462. do 1557. i od 1766. do 1920. godine.
Osnivanje samostalne (autokefalne) Srpske arhiepiskopije, do čega je došlo tokom 1219. godine, prvenstvenim zalaganjem njenog utemeljivača i prvog poglavara - arhiepiskopa Svetog Save I Srpskog - i njegovog brata kralja Stefana Prvovenčanog predstavljalo je prvorazredno značajan istorijski događaj čije se pozitivne posledice osećaju u svim do danas minulim vekovima.
Time je bio zaokružen i okončan proces uspostavljanja samostalne srpske srednjovekovne države budući da je ona nakon njenog uzdizanja u rang kraljevine (1217. godine) što je po uzusima toga vremena bilo istovetno međunarodnom priznanju u kontekstu državne (svetovne) samostalnosti, Srbija svega dve godine nakon toga ostvarila i svoju crkvenu (duhovnu) samostalnost.
Kada, s druge strane, govorimo o doprinosu Srpske pravoslavne crkve u oblasti prosvete, kulture, nauke i umetnosti pod time, pre svega, podrazumevamo činjenicu da su upravo u njenom okrilju osnovane prve škole, biblioteke, skriptorijumi, ikonopisačke, freskopisačke i druge umetničke radionice, i to kao dragocena središta kulture, umetnosti, nauke i obrazovanja.
Takođe, u više oblasti umetnosti doprinos naše crkve je prvorazredan, imajući tu u vidu istinska remek-dela arhitekture, slikarstva, vajarstva, kaligrafije i dr.
Stoga se sa sigurnošću i ponosom može naglasiti kako je Srpska pravoslavna crkva, posebno u dugom srednjovekovnom razdoblju, predstavljala istinsko izvorište i neutihlo žarište prosvete, nauke, kulture i umetnosti.
Takođe, deleći sudbinu svoga naroda i njegove države, Srpska crkva doživljavala je razdoblja uspona i padova. Kako je država jačala, tako je sa njome snažila i Srpska crkva. Međutim, kada bi država doživljavala krizu ili nestajala sa političke scene (primerice, period osmanske okupacije), tada bi i Srpska crkva zapadala u razdoblje slabljenja ili čak potpunog prestanka postojanja kao crkvena organizacija.
Ubrzo posle konačnog pada srpske despotovine 1459. godine preminuo je i tadašnji srpski patrijarh Arsenije II (1463. godine). Ne želeći da i formalnopravno ukidaju Srpsku crkvu, osmanske vlasti odlučile su se za znatno perfidniji, ali podjednako efikasan metod - sprečavanje izbora novog patrijarha. Delovanje u tom pravcu bi, po mišljenju ondašnjih osmanskih glavara, usled višedecenijskog upornog sprečavanja izbora novog srpskog patrijarha vremenom neumitno dovelo do potpunog zamiranja Srpske crkve kao crkvene organizacije.
I to se zaista i dogodilo.
Tako su Srbi, tokom narednih bezmalo stotinu godina (od 1463. pa sve do 1557. godine), bili bez svoga duhovnog predvodnika u ličnosti patrijarha. Te znamenite 1557. godine, međutim, dolazi do preokreta i osmanske vlasti dozvoljavaju izbor patrijarha i postepenu obnovu Srpske crkve kao crkvene organizacije. Na drevni tron Svetog Save I Srpskog stupio je patrijarh Sveti Makarije I (Sokolović).
U našoj javnosti je već duže vreme uvreženo mišljenje kako je za obnovu Srpske crkve 1557. godine najzaslužnija ličnost veliki vezir Mehmed-paša (Sokolović), brat patrijarha Svetog Makarija I Srpskog. To uverenje je toliko snažno i utemeljeno da je Mehmed-paša nedavno dobio dva spomenika, od kojih je na jednom predstavljen u zagrljaju sa svojim "bratom" patrijarhom Svetim Makarijem I. Taj spomenik nalazi se u Andrićgradu.
Uvreženo mišljenje po kome je veliki vezir Mehmed-paša 1557. godine obnovio Srpsku crkvu u rangu patrijaršije ne odgovara istorijskim činjenicama jer je odluku tog značaja i posledica mogao doneti isključivo sultan, a to je u ovom slučaju bio Sulejman I Veličanstveni. Sasvim je moguće i to da je u procesu donošenja odluke mogao učestvovati i veliki vezir, ali to tada nije bio Mehmed-paša. Kod nas se, očito, svesno zaboravlja da je 1557. godine Mehmed-paša bio rumelijski beglerbeg, komandant mornarice, treći vezir, kao i da će veliki vezir postati tek 1565. godine, dakle punih osam godina nakon što je 1557. godine obnovljena Srpska crkva. Stoga se postavlja pitanje ko je bio veliki vezir te 1557. godine koji je doprineo obnovi Srpske patrijaršije, ukoliko to nije Mehmed-paša? Istorijska svedočanstva kazuju nam nedvosmisleno da je to bio Rustem-paša (Opuković) koji se na položaju velikog vezira nalazio u dva maha - od 1544. do 1553. i od 1555. do 1561. godine. Drugim rečima, za obnovu Srpske crkve 1557. godine zaslužni su sultan Sulejman I Veličanstveni i veliki vezir Rusmet-paša (Opuković), a ne Mehmed-paša (Sokolović).
Takođe, o odnosu Mehmed-paše prema pravoslavnom hrišćanstvu svedoče njegova dela zabeležena u istorijskim izvorima. U Beogradu su, tako, po njegovoj naredbi porušene mnoge crkve od čijeg je materijala sagradio svoj bezistan i karavan-saraj. Dve godine po smrti Sulejmana I Veličanstvenog, Beograd je posetio italijanski putopisac Mark-Antonio Pigafeta koji je u svom delu pod naslovom "Put od Beča za Carigrad" (1568) zabeležio: "Zbog toga što hoće da podigne bezistan, karavan-saraj i druge građevine, Mehmed-paša je, u ovom gradu (Beogradu), naredio da se poruše tri crkve raških hrišćana i jevrejske sinagoge. On te bogomolje nije razrušio toliko radi svoje gradnje koliko da se u njima ne bi vršili obredi."
Obnovljena, Crkva je delovala sve do 1766. godine, kada ju je, po drugi put u njenoj istoriji, ukinuo niko drugi do sam njen patrijarh srpski Kalinik II, koji je, istini za volju, poreklom bio Grk. Srpska pravoslavna crkva će po drugi put, i konačno, biti obnovljena tek 1920. godine i od tada u kontinuitetu postoji i u punom kapacitetu kao samostalna crkvena organizacija u rangu patrijaršije deluje sve do naših dana.
Foto: Oliver Bunić/RAS Srbija Izvor: Blic, 7. 10. 2019.
Komentara: 0