Apstrakt

U radu se govori o ratnoj šteti iz Drugog svetskog rata. Analiziraju se načini prikupljanja dokumenata o ratnoj šteti na teritoriji Kraljevine Jugoslavije, norme ratnog prava i utvrđivanje odgovornosti Nemačke za ratne reparacije. Opisuju se zločini u logorima i nad civilnim stanovništvom, prve legislativne mere po pitanju ratne štete, različiti pristupi proceni visine štete vršene od strane nadležnih unutrašnjih i međunarodnih organa. Ukratko se analiziraju ugovori o miru sa Italijom, Bugarskom i Mađarskom i pokušaji naplate reparacija od Nemačke sa kojom još uvek nije zaključen ugovor o miru.

Daje se kritički osvrt visine naplaćene ratne štete od 1 promila u odnosu na procenjenu visinu, obrađuju se pitanja mehanizama i instrumenata pomoću kojih bi se diplomatskim putem mogla rešiti preostala otvorena pitanja između dve države, i kako da oštećeni građani iz Republike Srbije naplate lično obeštećenje, i predlažu drugi načini naplate ratne štete od Nemačke. Dokazuje se da nije izvršeno lično obeštećenje žrtava i naslednika žrtava, ratnih zarobljenika prinudnih radnika.

Ocenjuje se pravna suština i ekonomska pozadina Sporazuma o pomoći u kapitalu između Nemačke i Jugoslavije iz 1973. i 1974. godine i pratećih Aide memoire-a; značaj supstituisanja države u prava svojih građana zaključenjem međunarodnih ugovora na osnovu kojih se likvidiraju njihova imovinska prava; i vezivanje naplate ratnih reparacija za obavezu naplate ličnog obeštećenja oštećenih.

Istražuju se pitanja mogućnosti zaključenja bilateralnih sporazuma između Nemačke i Srbije o formiranju namenskih fondova za žrtve rata u formi humanitarne pomoći i daju argumenti za donošenje posebnog unutrašnjeg zakona o osnivanju fondacije za isplatu ličnog obeštećenja žrtava i naslednika žrtava.

(izvodi)

Nacistički zločini nad Jugoslovenima

...Pored zločina vršenih u logorima i kroz logorske organizacije, nacisti su vršili i neposredne zločine. Poznat je zločin u Kragujevcu. Tu je tokom nekoliko dana pobijeno oko 7000 civila¹, od čega i 270 dece. Zločinci su odvodili na streljanje pravo iz školske klupe čitave razrede đaka, najmlađi je imao 11 godina pa naviše...

Međunarodna organizacija za migracije (IOM) - Partnerska organizacija za isplatu u Jugoslaviji

U vreme donošenja nemačkog Zakona o formiranju fondacije „Sećanje, odgovornost, budućnost“, Savezna Republika Jugoslavija je bila pod sankcijama međunarodne zajednice tako da država nije mogla da se uključi u procese koji su prethodili njegovom donošenju. Da bi izbegli diskriminaciju i obezbedili jednak tretman sa primaocima iz Evrope i sveta u primeni nemačkog Zakona, bivši logoraši su osnovali Zajednicu udruženja žrtava Drugog svetskog rata 1941-1945. godine², sa sedištem u Kragujevcu, (u daljem tekstu Zajednica), čiji predstavnici su ravnopravno učestvovali u radu Odbora za žalbe Nemačkog Bundestaga zaduženog za pripremu Zakona.³

Primaoci iz Jugoslavije su Zakonom svrstani u „ostatak sveta“ sa učešćem u podeli 540 miliona DM. Za njih je kao partnerska organizacija određena Međunarodna organizacija za migracije (IOM) sa sedištem u Ženevi, sa kojom je Zajednica zaključila Ugovor o saradnji na sprovođenju Zakona⁴. Osim Zajednice, pomoć IOM -u su pružili Crveni Krst Srbije, kao i Savez udruženja boraca Srbije.⁵

Saradnja IOM-a sa Zajednicom i direktan poziv pojedincima

Od 19. 06. 2001. do 31. 12. 2001. godine, Zajednica je prikupila dokumentaciju, obradila, i IOM -u predala 5814 dosijea za isplatu robovskog i prinudnog rada za lica iz Jugoslavije⁶. Odluke po zahtevima, kao i ček o odobrenoj isplati IOM je dostavljao direktno na adresu korisnika isplate, tako da je Zajednica ostala uskraćena za podatak o tačnom broju ukupno odobrenih zahteva. Iz jednog dopisa koji je iz IOM -a upućen Zajednici⁷ saznajemo da je do kraja roka za podnošenje zahteva (31. decembar 2001. godine) IOM od podnosilaca iz Jugoslavije primio oko 18.000 zahteva za isplatu, dok je IOM u Ženevi kao jedna od sedam partnerskih organizacija nemačke fondacije, primio ukupno oko 329.000 zahteva.

Visina ličnog obeštećenja

Maksimalni iznosi isplate u okviru Zakona o nemačkoj fondaciji po kome se upravljao IOM su bili sledeći:

1. Za robovski rad u toku boravka u koncentracionom logoru, getu ili drugom mestu pritvora priznatom o okviru Zakona o nemačkoj fondaciji – 7,699.38€ (15,000DM)
2. Za deportaciju i prinudni rad za neku firmu/javnu službu 2,566,46€ (5,000DM)
3. Za deportaciju i prinudni rad u poljoprivredi 1,022.58€ (2,000DM)

Isplata odobrene naknade vršena je u dva dela. Ako je odobrena u kategoriji robovskog rada primalac je u prvoj rati primio 75% ukupno odobrenog iznosa. Ako je zahtev odobren iz kategorije prinudnog rada prva rata je iznosila 50%. Iznos druge rate je zavisio od raspoloživog fonda i ukupnog broja zahteva odobrenih za isplatu.⁸

Međutim, u praksi se stvar odvijala malo drugačije. Veliki broj primalaca isplate koji su primili prvu ratu prijavio se Zajednici sa informacijom da su od IOM-a dobili obaveštenje da im druga rate ne može biti isplaćena jer IOM nema više sredstava. Ovo se naročito odnosilo na slučajeve gde su primaoci bili naslednici.⁹

Razmišljanja povodom kredita Kapitalhilfe

Predmet ovog dela rada je razmišljanje o načinu na koji bi Srbija kao pravni sledbenik Jugoslavije iskoristila navedeni zajam kao povod (argumentum ad hominem), da se razreši pravni status Kapitalhilfe – a u vezi sa Aide memoir-om od 1973. godine. Kao što je poznato, Sporazumom između SFR Jugoslavije i SR Nemačke iz 1974. godine Nemačka je odobrila povlašćeni kredit Jugoslaviji u iznosu od 1 milijarde DM (ovim Sporazumom je obuhvaćen i prethodni neobjavljeni sporazum iz 1972. godine za iznos od 300 miliona DM). Reč je o tzv. „Brionskoj formuli“ koja je uneta u prvi stav preambule navedenog Sporazuma u kojoj se, pored ostalog kaže, da je povodom razgovora Tito – Brant zaključeno da „... preostala otvorena pitanja iz prošlosti treba rešavati kroz dugoročnu saradnju... u cilju definitivnog ispunjenja ove saglasnosti ukoliko je reč o saveznim budžetskim sredstvima“. Znači, trebalo je kroz dugoročnu privredu saradnju između zemalja ugovornica rešavati „otvorena pitanja iz prošlosti“.

Londonskim Sporazumom iz 1953. godine o nemačkim spoljnim dugovima u tački 2. člana 5. pitanje ratne štete odloženo je do konačnog rešenja problema reparacije, dakle, do potpisivanja mirovnog ugovora sa Nemačkom. Znamo da do potpisivanja mirovnog ugovora Jugoslavije sa Nemačkom nije došlo, pa je pitanje ratne štete od Nemačke za Srbiju kao pravnu sledbenicu Jugoslavije otvoreno pitanje za buduće regulisanje.

Međutim, povodom potpisivanja navedenog sporazuma iz 1974. godine kao prethodnica, dostavljen je jedan Aide memoir nemačkoj strani (usvojen na 184. sednici SIV – a od 21. novembra 1973. godine) u kome se, pored ostalog, kaže da SFRJ u principu prihvata predlog SR Nemačke da iznosom od ukupno 1 milijarde DM kredita, u vidu pomoći u kapitalu, (Kapitalhilfe) kompenzira obeštećenje jugoslovenskih žrtava nacističkog progona.

Nezavisno od tumačenja da li je kompenzirano samo obeštećenje jugoslovenskih žrtava nacističkog progona ili celokupna ratna šteta, činjenica je da se računskom operacijom kompenzacije poništavaju dve vrednosti: na jednoj strani 1 milijarda DM, a na drugoj strani jugoslovensko potraživanje po osnovu žrtava nacističkog progona (ili celokupna ratna šteta). Mišljenja smo da ove činjenice treba da iskoristimo u svoju korist i obavestimo nemačku stranu da Aide memoir iz 1973. koji je u posebnim uslovima sačinjen ne može biti iustus titulus za kompenzaciju jugoslovenske ratne štete. Budući da je ugovorna cena za Kapitalhilfe od 1 milijarde DM upotrebljena kao kompenzacija za jugoslovenska potraživanja po osnovu interniraca (ratne štete), smatramo da bi bilo vrlo celishodno pokrenuti pitanje revizije zaključenog sporazuma iz 1974. godine, putem klauzule u međunarodnom pravu „rebus sic stantibus“ (izmenjene okolnosti). Ne vidimo da bi postojale veće izmenjene okolnosti da se primeni klauzula „rebus sic stantibus“ od načina kompenzacije nemogućih tražbina (cena dvostrano – teretnog – pravnog posla 1 milijarda DM i potraživanje po osnovu ratne štete).

Povodom predložene upotreba klauzule „rebus sic stantibus“ napominjemo da smo već imali jedan prejudic koji se odnosio direktno na naplatu ratne štete. Naime, na osnovu Bledskog sporazuma (1947. godine) Tito – Dimitrov, Josip Broz se u svojstvu predsednika vlade FNRJ odrekao naplate ratne štete od Bugarske u visini od 25 miliona $ vrednosti iz 1938. Ovaj iznos je dodeljen Jugoslaviji na osnovu Ugovora o miru sa Bugarskom iz 1947. godine. Tim povodom, Narodna skupština Republike Srbije je na 7. sednici vanrednog zasedanja od 22. juna 1991. godine donela Deklaraciju o poništenju odluka rukovodstva zemlje o praštanju naknade za ratnu štetu. U preambuli ove deklaracije stoji da Narodna skupština Republike Srbije „smatrajući da gospodar Jugoslavije, Josip Broz Tito nije imao ovlašćenje da oprosti isplatu ratne štete Jugoslaviji od Bugarske u iznosu od 3 milijarde USD i od strane Mađarske u iznosu od 2 milijarde USD i da pravi tajni aranžman sa predsednikom Vlade SR Nemačke, kojim je, kako piše u svojim memoarima bivši kancelar Bili Brant, Tito pristao da se u zamenu za nemački kredit Jugoslaviji u iznosu od 1 milijarde DM adaptira pitanje naplate nadoknade za ogromnu ratnu štetu pričinjenu od strane Nemačke okupacione vojske na tlu Jugoslavije, a koja je na Konferenciji mira u Parizu utvrđena na više od 84 milijardi USD“ – proglašava ništavim sve odluke šefa jugoslovenske države u odustajanju od naplate nadoknade za ratnu štetu koju su pričinili Nemačka, Bugarska i Mađarska. U Deklaraciji se dalje navodi da će Vlada Republike Srbije uložiti maksimalne napore kod saveznih organa u cilju poništenja „nesuvislih odluka šefa jugoslovenske države o opraštanju naknade za ratnu štetu i u cilju naplate što većih iznosa te naknade“. Ova Deklaracija se dostavlja Skupštini SFR Jugoslavije, Budenstagu SR Nemačke, Parlamentu Republike Mađarske i Velikom Narodnom Sobranju Bugarske...

Pitanja koja se mogu postaviti

Povodom pitanja da li je postojeći savezni zakon iz 1978. godine prestao da važi ili je nužno njegovo usklađivanje sa Ustavom Republike Srbije, smatramo da je pravno prihvatljiv stav da postoji potreba za usaglašavanja važećeg zakona sa Ustavom Republike Srbije, jer, prvo, nisu prestali društveni odnosi koje je zakon uredio (nije izvršeno obeštećenje od strane naše države državljana Republike Srbije zbog prestanka njihovih imovinskih prava na osnovu međunarodnih ugovora koje je zaključila Jugoslavija čiji je pravni sledbenik Republika Srbija sa drugim državama, pre svega onim koje su poražene u Drugom svetskom ratu), i drugo, treba regulisati obaveze Republike Srbije posle protivustavne secesije bivših jugoslovenskih republika.

Pravno je moguće da se usklađivanje važećeg zakona izvrši putem izmena i dopuna toga zakona, ali ukoliko bi zakonom po ugledu na postojeći, osim obeštećenja građana za pretrpljenu ratnu štetu u Drugom svetskom ratu trebalo urediti i eventualne buduće situacije, odnosno slučajeve u vezi s primenom instituta generalne supstitucije (obeštećenje državljana Republike Srbije - žrtava NATO bombardovanja 1999., gde još uvek postoji niz otvorenih pravnih pitanja o odgovornosti za nastalu štetu, itd.), a ne samo obaveze Republike Srbije koje proizlaze iz dosad zaključenih međunarodnih ugovora, primerenije je doneti potpuno novi zakon.

^{1 Na suđenju u Nirnbergu (trajalo od 20. novembra 1945. do 01. oktobra 1946.), prihvaćeno je da je u Kragujevcu 21. oktobra 1941. godine streljano oko 7000 civila, dok savremena istraživanja govore da je streljano 2792 građanina zato što je za toliko osoba tačno utvrđeno ime i prezime, gde su i kada rođeni, čime su se bavili i drugi podaci.
2 Zajednica je osnovana 30. 9. 1999. godine, a zvanično je upisna u Registar Saveznog ministarstva pravde 3. oktobra 1999.godine.
3 Više Izveštaja u Arhivi Zajednice udruženja žrtava
4 Sporazum o saradnji između Zajednice i Međunarodne organizacije za migracije (MOM) zaključen je 19. 6. 2001.godine, Arhiv Zajednice.
5 Saopštenje za javnost MOM, jul 2001, www.compensation-for-forced-labour.org.
6 Izveštaj sekretara Zajednice o predatim zahtevima OMO-u od 14.2.2002. godine, Arhiv Zajednice.
7 Dopis Živote de Luka, direktora MOM-a predstavništvo u Beogradu, upućen predsednici Zajednice Dragosavljević Snežani elektronskom poštom 27. 10.2004. godine, Arhiv Zajednice.
8 Generalno saopštenje MOM, www.compensation-for-forced-labour.org
9 Arhiva Zajednice.}

IZVEŠTAJ KOMISIJE



DOKTORSKA DISERTACIJA

Ratna šteta pričinjena od Nemačke na teritoriji Kraljevine Jugoslavije i obeštećenje žrtava iz Srbije - Dragan Novović



PRILOG PPNS

MEÐUNARODNI BILATERALNI UGOVORI

Foto: Bundesarchiv; AKG images
Izvor: Pravni fakultet, Kragujevac