Prestoni Kragujevac: Dvor, I deo

PRESTONI KRAGUJEVAC - RADOMIR J. POPOVIĆ, ALEKSANDRA VULETIĆ, PREDRAG ILIĆ

Istoriografsko putovanje u prošlost Kragujevca, prestonicu Srbije, počećemo od Dvora – političkog, simboličkog i reprezentativnog središta kneza Miloša.²² Danas su od nekadašnjeg dvorskog kompleksa preostale Stara kragujevačka crkva i Momački (Amidžin) konak.²³ Šareni konak izgoreo je u požaru 1884. godine, Veliki (Milošev) konak uništen je u Aprilskom ratu 1941, a druge pomoćne zgrade oko Dvora propale su zbog nesolidne gradnje. Dvor je bio najvažnija ustanova vlasti. Dvor je ujedno rezidencija vladara i njegove porodice. Nasuprot Dvoru, nedaleko od njega, pružala se čaršija, sa ćepencima, krivim i uskim ulicama, koja je oslikavala anahrono osmansko arhitektonsko nasleđe. Između nove i stare urbane celine nalazio se prazan prostor.²⁴ Najpre u Kragujevcu, zatim u Požarevcu od 1825. godine, Topčideru i Beogradu tridesetih godina 19. veka uočava se sistem po kojem je knez Miloš uređivao svoje dvorske celine. Prvo su zidane crkve i jedan konak, a potom bi oko njih podizani drugi objekti. U sledećoj fazi, oko dvorova u Kragujevcu i Požarevcu, nicale su javne zgrade: za administraciju, služitelje, škole i kasarne. Na njih su se naslanjale privatne kuće zvaničnika i bogatijih građana. Dvor u Topčideru u tom pogledu je donekle predstavljao izuzetak, jer je smatran kneževom letnjom rezidencijom.²⁵ Oko dvorova kneza Miloša u Kragujevcu i Beogradu, šire gledano, konaka njegovog brata Jevrema u Šapcu ili kneza Vase Popovića u Čačku, nastajali su tokom dvadesetih godina 19. veka novi, srpski, delovi varoši. Međutim, stara kragujevačka čaršija iz osmanskog vremena dugo se zadržala na svom mestu. Tek krajem 19. veka, kada je nastala nova čaršija „na Krstu” i kada je mrežom poprečnih ulica povezana sa starom čaršijom, stvoreno je savremeno jezgro kragujevačke varoši.²⁶

Dvorski kompleks u Kragujevcu podignut je na privatnom imanju kneza Miloša. Kada je knez 1837. deo svojih nepokretnih dobara u Kragujevcu uz novčanu naknadu (od 5.000 austrijskih dukata) ustupio državi, saznajemo da se u njegovom privatnom vlasništvu nalazila „vodenica kod Dvora na Lepenici s leve strane”, „livada s desne strane Lepenice na kojoj livadi stoje kasarne i proča zdanija (…), pokraj ove livade preko sokaka druga livada na kojoj stoji magazin, barutana i proča zdanija do porte crkvene, čair nazvani Đukin do Jabučara, ada s baščom, čair koji se naziva Parezanov, Ćerimova livada između Topalovića i između Koste, livada Karamustafina, koja sama za sebe stoji”.²⁷ Nema sumnje da je knez Miloš, razmišljajući o premeštanju prestonice iz Crnuće u Kragujevac, unapred odredio mesto na kome će zidati Dvor i za tu svrhu od Turaka kupio posed koji je naknadno proširivao.²⁸

PRVI PRVI NA SKALI 021 Prestoni Kragujevac 1837. godine

^{Kragujevac 1837. godine: 1. Veliki konak; 2. Šareni konak; 3. Momački konak; 4. Konačić; 5. Prizemna kuća sa četiri sobe; 6. Blagajna; 7. Drvo (?); 8. Suva kruška; 9. (?)36}

U literaturi postoje različiti podaci o gradnji dvorskog kompleksa u Kragujevcu. Negde se sumarno navodi da je kompleks građen od 1817. do 1820. ili 1821. godine, ili su navedene godine gradnje svakog pojedinačnog objekta.²⁹ Prema raspoloživim arhivskim dokumentima i memoarima Alekse Simića, koji je u kneževu službu stupio 1819. godine, u vreme dok je trajala gradnja dvorskog kompleksa u Kragujevcu, smatramo da su građevine dvorskog kompleksa kneza Miloša u Kragujevcu podizane sledećim redosledom. Najpre je 1817. godine na levoj obali Lepenice ozidan „konačić (kućica)”, mutvak i konjušnica.³⁰ Naredne 1818. godine, prizemna kuća sa četiri prostorije³¹ i crkva.³² Šareni konak je počeo da se zida 1819, a završen je 1820. godine.³³ Iste godine sagrađen je Veliki ili Milošev konak.³⁴ Ograda oko konaka („palisad”), kaldrma i vodenica završeni su 1819. godine.³⁵ Momački ili Amidžin konak građen je posle 1820. i tek treba utvrditi godinu gradnje.³⁷ Radovi na popravljanju i ukrašavanju konaka nastavljeni su kasnije.³⁸ Sa saznanjem o dinamici gradnje dvorskog kompleksa u Kragujevcu, postaje jasnije da je premeštanje kneza Miloša u Kragujevac bio postepen prelazak koji je trajao od 1817. do 1819. godine, pa je i formiranje prestonice takođe bio proces.

Prostorni raspored glavnih građevina dvorskog kompleksa u Kragujevcu prilično objašnjava poznati crtež Kragujevca iz 1837. godine, na kojem su, prema našem mišljenju, što nije isticano u dosadašnjoj literaturi, prve knez Miloševe građevine „konačić” i prizemna kuća pored, obeleženi brojevima 4 i 5.

PRVI PRVI NA SKALI 022 Prestoni Kragujevac Veliki konak (snimak Anastasa Jovanovica)

^{Veliki konak (snimak Anastasa Jovanovića), Narodni muzej, Beograd}

Nezaobilazan deo dvorskog kompleksa u Kragujevcu i ukupne knez Miloševe vladarske ideologije je crkva. Kao zadužbinar, knez je ličnim primerom podsticao obnovu crkava. U Kneževini Srbiji 1839. godine postojale su 292 crkve.³⁹ S obzirom na to da je u profanoj arhitekturi Dvor u Kragujevcu predstavljao obrazac po kojem su do tridesetih godina podizani ostali dvorovi kneza Miloša i domovi narodnih starešina – crkve u Kragujevcu, Jagodini i Požarevcu (zadužbine kneza Miloša građene u približno isto vreme) predstavljale su model po kojem je zidana većina crkava do kraja prve kneževe vladavine. Dvor na levoj obali Lepenice i crkvu na suprotnoj obali povezivao je most i oba ta toposa simboli su državne izgradnje i duhovne obnove kojom je obeležena vladavina kneza Miloša...⁴⁰

^{22 Dvor kneza Miloša u Kragujevcu nije bio predmet posebnog proučavanja. Katarina Mitrović je prva dala širu sliku o dvoru (dvorovima) kneza Miloša u Kragujevcu, Požarevcu i Topčideru (Dvor kneza Miloša Obrenovića u: Privatni život kod Srba u devetnaestom veku, od kraja osamnaestog veka do početka Prvog svetskog rata, priredili Ana Stolić, Nenad Makuljević, Beograd 2006, 261–301). O dvoru u Topčideru, K. Mitrović je pisala u posebnoj studiji 2008. godine. Miroljub Manojlović je ostavio vredne podatke o kneževom Dvoru u Požarevcu (Požarevac od turske kasabe) i u kritički priređenom zborniku dokumenata Dvor i porodica kneza Miloša u Požarevcu 1825–1839, zbornik dokumenata, priredio M. Manojlović, Požarevac, 2011. Jovan Tomić, Kragujevac i dvor kneza Miloša, Novi list, br. 249–251, 6. januar 1923. Vredni pomena su radovi arhitekata Ivana Zdravkovića, Konaci knez Miloševe Srbije, Glasnik Etnografskog instituta 2–3 (1957) 413–424, Borivoja Radića, Građevine iz doba kneza Miloša u Kragujevcu, Staništa, zborni radova za političku, kulturnu i privrednu istoriju Kragujevca i okoline (1983), 185–193 i Veroljuba Trifunovića, Građenje Kragujevca u Kneževini i Kraljevini Srbiji, Kragujevac 2008.}
^{23 B. Radić, nav. delo, 185–193.}
^{24 Vladimir Macura, Čaršija i gradski centar, Beograd 1984, 66–67. Nenad Makuljević ističe da je izgradnja „srpskog Beograda” tridesetih godina 19. veka promenila „dominantno osmansko–balkanski kulturni model”, pa je vremenom nastala „hibridna forma osmanskog i evropskog vizuelnog identiteta koja je trajala kroz čitav XIX vek” (Osmansko–srpski Beograd: vizuelnost i kreiranje gradskog identiteta (1815–1878), Beograd 2014, 195).}
^{25 K. Mitrović, Topčider, 28–29; Ista, Dvor kneza Miloša Obrenovića, 263–270.}
^{26 V. Macura, nav. delo, 67–68.}
^{27 AS, GK, Protokol dobara kneza Miloša otkupljenih od strane države 1837. godine, knj. 56, mkf. rol. br. 11. Knez je kupio livade od Ćerima, Mula Salije i Karamustafe u Jovanovcu i Petrovcu. U Požarevcu pripadale su mu „livade u ogradi na kojoj je kasarna, livada kod bolnice, vinograd}
^{„više crkve”, dve livade jedna sa zabranom, druga sa bunarom u Zabeli i velika bašta „niže Tabane.” Đukin čair u Kragujevcu pripadao je knezu Đuki Filipoviću, od koga ga je knez otkupio (M. Đ. Milićević, Pomenik, 736).}
^{28 Dejan Obradović, Kragujevac uoči Sretnjske skupštine, u: Odjeci Sretenja – Srbija u potrazi za novim ustavom, Kragujevac 2006, 29–30; Ž. Andrejić, Prve prestonice obnovljene Srbije–jedna paralela: Vožd Karađorđe i Topola i Knez Miloš Kragujevac, u: Kragujevac prestonica Srbije 2006, 375). Deo svog imanja u Kragujevcu knez Miloš je kasnije prodavao ili ustupao svojim služiteljima. Domostrojitelju Arsi Andrejeviću prodao je 1836. kuću i plac na desnoj obali Lepenice (AS, KK, XV–1756). Marta 1838. takođe je prodao Savi Šiljiću, arhivaru Kneževe kancelarije, „u sokaku sproću šljivka iza našeg Šarenog konaka”, u susedstvu „Miloša Petrovića, aščije našeg” (AS, KK, XV–2126). Marta 1839. knez je kuću i plac kod crkve u Kragujevcu (11 hvati širine i 41 hvat dužine) razmenio sa opštinom kragujevačkom „za kuću na reki Lepenici do praviteljstvene tabane ležeću” (AS, KK, XV–2223).}
^{29 Jeremija Mitrović prvi je istakao da su Knežev konak, mutvak i konjušnica građeni 1817. godine, crkva naredne godine i „još jedan konak pored starog, a momački konak bio je gotov u jesen iste godine” (J. Mitrović, nav. delo, 17–18). Branko Vujović navodi da se dvorski kompleks u Kragujevcu gradio od 1817. do 1820. godine i da je „najpre 1817. godine podignut Knežev konak” (Umetnost obnovljene Srbije, Beograd 1986, 129). Dejan Obradović i za njim Živojin Andrejić na osnovu memoara Alekse Simića ističu da je prvo sagrađen „konačić” 1817. godine i kuća za kneginju Ljubicu, velika kuhinja i konjušnica. Godine 1818. dovršena je crkva, „srušen je konačić i sagrađen Šareni konak”, pa 1819. podignut je Knežev konak i Amidžin konak 1820. godine (Ž. Andrejić, nav. delo, 376–377; D. Obradović, nav. delo, 30).}
^{30 Aleksa Simić piše: „On je onda imao jedan konačić (kućicu) otprilike 10 fati dužine i 5 fati širine (18h9 m–prim.R.P).” Na doljem boju bile su tri sobe i jedan kave odžak i tu se kuvala kafa za knjaza Miloša i spavalo je u tim sobama i kave odžaku 60 momaka knjaz Miloševih i kafedžija. Na gornjem boju bile su dve sobe i jedan ćiler, na jednoj polovini kuće, a na drugoj jedna velika odžaklija, preko cele kućne širine, a na sredi je bio doksat ili gank prostran… Gornji boj imao je i divananu s obe strane, i to ona sa sokaka oko 1,5 fat (2,7 m– prim. R.P.), a ona iz avlije 4 šuha (šuh ili stopa=1,2m–prim. R. P.) . … Na gorenjem boju imao je knjaz Miloš za sebe jednu sobu i do nje jedan ćiler ili saračnu, a u drugoj sobi bila je njegova kancelarija i kasa i tu su spavala 4 pisara i jedan buljukbaša (Sećanje Alekse Simića, 69); Kragujevačka nahija, 21; Ž. Andrejić, nav. delo, 376). J. Mitrović, nav. delo, 17;}
^{31 „Pokraj gore opisanog konaka u avliji beše još jedna kuća pri zemlji sa 4 sobe i posredi konk, iz kog su se furune ložile za te sobe. Od tih soba, u dvema življaše knjaginja Ljubica sa svojom decom i tu je rodila počivšeg knjaza Milana (Sećanje Alekse Simića, 69). Dimitrije Đorđević– knezu Milošu 17/29. avgusta 1818. godine: „za konak što mi pišete Gospodaru ovde uredili smo te prave majstori ovu novu kuću iza stari konak…” (Kragujevačka nahija, 40). Sredinom septembra 1818. Dimitrije Đorđević je izvestio kneza Miloša da je „od binaemina uzeo pet majstora i doveo ovde zaradi konaka” (AS, ZMP,755).}
^{32 Kragujevačka nahija, 8, 13, 21, 47. Iz jednog spiska rashoda Dvora u Kragujevcu vidimo da su radovi na crkvi trajali do 1821. godine. Tako je 12. marta 1821. plaćeno 254 groša moleru za ikone i templo; 26. aprila 110 groša moleru za ikone; 11. juna moleru 1.300 groša „što je molovao”; 23. juna 25,6 groša majstorima za crkvena vrata: 28. jula 200 talira [Antoniju] Talijanu za krečenje crkve; 26. avgusta „neimaru Milutinu koji je crkvu kragujevačku svršio, po zapovesti bakšiša 43,20 (Rashod Dvora u Kragujevcu 30.11. 1820–1821. godine, AS, ZMP, 6433).}
^{33 „Šareni konak počet je praviti se onoga leta (1819–kada je Simić stupio u službu) i tek druge jeseni bio je gotov” (Sećanja Alekse Simića, 69). Dimitrije Đorđević pisao je knezu 9/21. maja 1819. godine: „Za kamen što će potrebovat konaku ovde, naredbu smo učinili zajedno s Topalovićem da ….sasvim budne ovde nanet. Japija uređena za novi konak već je pola dovučena” (Kragujevačka nahija, 52). Đorđević je izvestio kneza Miloša 14/26. oktobra 1819. godine „Po svem sovršeniju dojnjega boja, ja ću po zapovesti vašoj čeljad u njega preseliti. Samo ponizno molim da biste nam javili u koje ćemo sobe koga preseliti i oćemo li onaj prtljag iz Crnuće ovamo preneti” (Kragujevačka nahija, 70).}
^{34 „Posle godinu dana (od završetka Šarenog konaka) napravi se i onaj preko [Erdoglijskog– prim. R.P.] potoka spram Šarenog konaka, u koji se preseli knjaz Miloš sa svojom kancelarijom i ostalom svitom” (Sećanja Alekse Simića, 72). Da su 1820. godine izvođeni obimni građevinski radovi u kragujevačkom dvorskom kompleksu potvrđuje „tefter od troškova u konaku Gospodarevom i majstorske nadnice” od 30. maja do 8. oktobra iz koga se vidi da je na građevinskim poslovima bilo angažovano preko 60 majstora. Na nadnice prilikom gradnje „dva nova konaka” od 11. maja do}
^{13. jula isplaćeno je 6.462 groša i 10 para. Limaru koji je radio u konaku 16. jula isplaćena su 72 groša. U spisku troškova navedeni su izdaci za kupovinu greda, ćeramide, nadnice za izvesnog majstora Martina, Simu molera. Septembra 1820. plaćene su „tendžere za nov konak”. U oktobru 1820. godine majstorima je „za sovršenije konaka i za ključeve i za pratnju do Beograda” isplaćeno bakšiša 222 groša (Dvorski troškovi 1. jul 1820. do 24. decembra 1820, (AS, PO, 38– 2, 4).}
^{35 Kragujevačka nahija, 40, 52.}
^{36 Jovan Tomić prvi je objavio crtež Kragujevac u 1837. godine ali nije naveo ime autora (Kragujevac i dvor kneza Miloša, Novi list, br. 249–251, 6. januar 1923).}
^{37 Živojin Andrejić bez utemeljenja u izvorima zaključuje da je „konačić” srušen 1818, te da je iste godine sagrađen Šareni konak (Ž. Andrejić, nav. delo, 376).}
^{38 Sima Milosavljević Paštrmac septembra 1827. godine izvestio je kneza da „majstori pogradiše gotovo sve furune u Šarenom konaku, dve na donjem boju, u maloj, srednjoj i velikoj sobi, gdi Vaše Sijateljstvo običestvuje sediti, u ovom drugom konaku u pisarskoj sobi, u Gospodinovoj i velikoj donjoj sobi, gdi je [furuna – prim. R. P.] gvozdena bila”(AS, KK, XV–736). U oktobru 1831. godine inspekcijski je pregledan „moleraj Šarenog konaka”, odnosno, uzimana je mustra za oslikavanje konaka u Topčideru (AS, KK, XV–1052; K. Mitrović, Topčider, 67–92).}
^{39 D. Stranjaković, Zadužbine kneza Miloša, Prosvetni glasnik br. 1–2, LVIII (1942), 121–130; R. Ljušić, Kneževina Srbija, 427; R. J. Popović, Miloš Obrenović u: Srpski biografski rečnik VI, Novi Sad 2014, 640–647; Predrag Puzović, Odnos kneza Miloša prema veri i Crkvi u: Spomenica dva veka Stare crkve u Kragujevcu 1818–2018, 81–93.}
^{40 B. Vujović, nav. delo, 108; Jovan, Episkop šumadijski, Doprinos dvovekovnog trajanja stare kragujevačke crkve eshatološkoj i istorijskoj dimenziji vladarskih zadužbina, u: Spomenica dva veka Stare crkve u Kragujevcu, 7–11.}