STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković
1. DEO: UVOD
2. DEO: KRATKA ISTORIJA VOJNIČKIH GROBALJA U SVETU I U SRBIJI
3. DEO: VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVCU U XIX I POČETKOM XX VEKA
4. DEO: RATOVI ZA OSLOBOĐENJE I UJEDINJENJE (1912-1918)
5. DEO: OBNOVA I IZAZOVI KRALJEVINE JUGOSLAVIJE (1918-1941)
6. DEO: U SRPSKOM VIHORU DRUGOG SVETSKOG RATA (1941-1945)
7. DEO: ZAMIRANJE I POVRATAK OTPISANOG GROBLJA (1945-2020)
Istorijski okvir zapuštanja Vojničkog groblja u Šumaricama vezan je za novu povesnu epohu, nastalu nakon Drugog svetskog rata, odnosno za period formiranja Spomen-parka „Kragujevački oktobar” – memorijalnog prostora, ustanove kulture i kulturnog dobra (znamenitog mesta) od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju. Zadatak Spomen-parka bio je, i jeste, ne samo zaštita grobnica streljanih građana iz oktobra 1941, već i grobova hiljada vojnika koji su pre toga živote položili za svoju zemlju, a koji se nalaze na području memorijalnog kompleksa u Šumaricama. Zato je od izuzetne važnosti utvrditi tačnu hronologiju svih događaja koji su doprineli zamiranju Vojničkog groblja, kako bi se sprečilo da se u budućnosti ponove slične greške, i kako bi ovaj lokalitet dobio zasluženo mesto u kulturi sećanja ne samo Kragujevčana, već i svih građana Srbije.
Ubrzo po završetku Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, na svim nivoima vlasti (saveznom, republičkom, pokrajinskom i lokalnom) obrazovan je Savez boraca Narodnooslobodilačkog rata. Kragujevački ogranak (Gradski odbor) ove organizacije, na čelu sa predsednikom Vojislavom Vojom Radićem, tadašnje Jugoslovenske narodne armije, bio je prvi koji je pokrenuo pitanje uređenja prostora u Šumaricama na kome su streljani građani Kragujevca 21. oktobra 1941. Naime, nakon oslobođenja zemlje grobnice streljanih postale su mesto okupljanja i komemoracije ne samo rodbine stradalih, već i svih Kragujevčana, ali i sve većeg broja posetilaca iz čitave zemlje, koji su dolazili da odaju poštu nevino stradalima. Takođe, nacistička zverstva postajala su sve više medijski propraćena, naročito nakon Nirnberških suđenja; svet je bio zapanjen njihovim razmerama, između ostalog i obimom zločina u Kragujevcu. Ništa manje motiva za pokretanje ovog pitanja nije pružila ni poseta Josipa Broza Tita Kragujevcu 21. oktobra 1945, kada je Maršal tražio da poseti mesto tragedije. Pošto je u tom trenutku prostor Šumarica bio neuređen, a na grobnicama streljanih još uvek stajali brojni krstovi, gradske vlasti su našle prikladnije mesto za obilazak – pa su u kompleksu obližnje kasarne (gde se danas nalazi Istorijski arhiv Šumadije) napravile improvizovanu grobnicu sa jednostavnim nadgrobnim spomenikom i urezanom petokrakom, na koju je Tito položio venac.271 Usled svih pomenutih faktora, Savez boraca NOR-a Kragujevac, koji je bio zadužen za održavanje grobnica streljanih, u saradnji sa Gradskim narodnim odborom Kragujevca zvanično pokreće pitanje uređenja spomen prostora u Šumaricama. Godine 1952. formirana je prva stručna komisija koja se pozabavila ovim pitanjem. Nju su činili slikar Đorđe Andrejević Kun, inženjer Aleksandar Krstić i arhitekta Bratislav Stojanović. Prvi izlazak na teren obavljen je 9. oktobra 1952, a 18. oktobra članovi komisije sačinili su izveštaj o postojećem stanju i položaju Šumarica u Generalnom planu Kragujevca, sa predlogom budućeg izgleda Spomen-parka, koji je trebalo da predstavlja spoj memorijalnog i parkovsko-rekreativnog prostora. Interesantno je da su autori izveštaja, prilikom evidentiranja postojećeg stanja, Vojničko groblje u Šumaricama označili kao „Nemačko vojničko groblje iz Prvog svetskog rata”.272 Da li je u pitanju bilo nepoznavanje činjenica, odnosno propust, ili svesna (namerna) formulacija – ne možemo znati. U svakom slučaju, u tom prvom izveštaju, koji predstavlja začetak budućeg Spomen-parka, osim navedene beleške Vojničko groblje nije pomenuto u daljem Predlogu za rešenje trojice stručnjaka.
Prilog 32: Stručna komisija za podizanje Spomen-parka u Šumaricama, prilikom obilaska terena 9. oktobra 1952.
Inicijativu za uređenje memorijalnog područja u Šumaricama ubrzo je preuzela grupa istaknutih političkih i javnih ličnosti, ne samo Kragujevca, već i čitave Jugoslavije. Tako je 25. decembra 1952. formiran Inicijativni odbor za podizanje Spomen-parka Oktobarskim žrtvama u Šumaricama. Između ostalih, članovi Odbora bile su i sledeće znamenite ličnosti: Moša Pijade (predsednik Prezidijuma Narodne skupštine Jugoslavije), Mijalko Todorović (član Saveznog izvršnog veća), Vojislav Voja Radić (general-major JNA i narodni heroj Jugoslavije), Dušan Šane Petrović (potpredsednik Izvršnog veća NR Srbije), Radisav Raja Nedeljković (državni sekretar Savezne vlade za budžet i administraciju, i narodni heroj Jugoslavije), Desanka Maksimović (pesnikinja), Nemanja Marković (predsednik Socijalističkog saveza radnog naroda Sreza kragujevačkog), Nikolija Koka Petrović (predsednica Saveta za prosvetu i kulturu Sreza kragujevačkog), Bratimir Stojković (potredsednik Narodnog odbora Sreza kragujevačkog), Dobrica Ćosić (književnik), Miodrag Živković (vajar) i drugi. Zajedno sa Gradskim narodnim odborom Kragujevca i Gradskim odborom Saveza boraca NOR-a, Inicijativni odbor je sredinom septembra 1953. pripremio i raspisao Opštejugoslovenski konkurs za izradu idejnog projekta uređenja Spomen-parka Oktobarskim žrtvama u Kragujevcu, koji je trajao do 15. marta 1954. Osim uređenja memorijalnog prostora posvećenog žrtvama streljanja oktobra 1941, programom i uslovima konkursa bilo je predviđeno da obavezni elementi Spomen-parka budu i dva groblja koja su od ranije postojala na tom području, i to Staro vojničko groblje iz monarhističkog perioda Srbije i Jugoslavije, kao i Čehoslovačko groblje iz Prvog svetskog rata. Izveštaji sa sastanaka Odbora za podizanje Spomen-parka povodom pripreme konkursa ukazuju da se Vojničko groblje više ne naziva „Nemačkim” kao ranije, već „Starim srpskim vojničkim grobljem”. Čija je zasluga promena naziva groblja, a zatim i njegovo ubacivanje u konkursnu dokumentaciju (kao obaveznog dela budućeg Spomen-parka), ne može da se vidi iz pomenutih izveštaja, ali je promena svakako bila očigledna i značajna.273 Ubrzo po raspisivanju konkursa, 23. septembra 1953. formiran je i Odbor za izgradnju Spomen- parka, kao upravni organ, na čijem čelu je izabran gore pomenuti Bratimir Stojković.
Dakle, uvidom u dokumentaciju Odbora za podizanje Spomen-parka iz 1953. godine možemo pratiti uključivanje Starog vojničkog groblja u idejno projektovanje memorijalnog kompleksa u Šumaricama, ali ne i samo stanje na terenu, u pogledu izgleda groblja nakon rata. Istoričar Staniša Brkić (1950-2013), dugogodišnji istraživač kragujevačke oktobarske tragedije, navodi da su „u toku jedne noći počupane sve krstače sa humki streljanih, sa Starog srpskog vojničkog groblja iz Prvog svetskog rata, i sa Nemačkog vojničkog groblja iz Prvog i Drugog svetskog rata”, kao i da „sećanje nekih ljudi ukazuje da se to desilo 1951. ili 1952. godine”274 – tj. upravo onih godina kada je Savez boraca NOR-a Kragujevac napravio opsege oko grobnica streljanih i postavio memorijalne ploče. S druge strane, pozivajući se na kazivanja kragujevačkog fotografa Milovana Rakonjca (1929-2010), novinar Miloslav Samardžić ustvrdio je da su nadgrobna obeležja okupatorskih vojnika iz oba svetska rata uništena odmah po oslobođenju grada 21. oktobra 1944, a da se rušenje hiljada drvenih krstova srpskih vojnika desilo „više godina” nakon oslobođenja.275 Ni svedočenja učesnika stvaranja Spomen- parka pedesetih i šezdeseteih godina XX veka, kao ni drugih starijih Kragujevčana, nažalost ne pružaju nedvosmislen odgovor na ovo pitanje. Ipak, razrešenje nam pruža niko drugi do intrigantni i dovitljivi Eugen Kleti, koji je nastavio da radi za Folksbund i nakon sloma nacizma (1945) i stvaranja prve od dveju novih nemačkih država – Savezne Republike Nemačke (1949).
Do svoje smrti (29. juna 1955) Kleti je ostao zainteresovan za Vojničko groblje u Šumaricama. Iz njegovog izveštaja od 25. novembra 1948. saznajemo da je spomenik lava obnovljen 1941. godine, a da su nakon formiranja centralne grobnice vojnika iz Prvog svetskog rata (1942) za istu pripremani granitni krstovi umesto nekadašnjih drvenih, ali da oni nisu završeni do oslobođenja Kragujevca oktobra 1944, te da zato nisu ni bili postavljeni. S obzirom na to da su drveni krstovi uklonjeni 1942, a da granitni nisu postavljeni, jasno je da se navodno rušenje hiljade krstova srpskih vojnika nakon Drugog svetskog rata nije ni desilo, odnosno da je čitava priča isfabrikovana devedesetih godina XX veka, u vreme raspada Jugoslavije i socijalističkog društvenog poretka. S druge strane, u duhu svežeg sećanja na žrtve kragujevačke oktobarske tragedije, kao i na ostale nevine žrtve nacističkog terora u Jugoslaviji, nema sumnje da su sepulkralna obeležja nemačkih vojnika iz Drugog svetskog rata (posmrtne drvene table sa gvozdenim krstovima na vrhu) porušena nakon rata od strane novih komunističkih vlasti – najverovatnije odmah po oslobođenju grada – ali i da je srpski deo groblja, odnosno parcela sa grobovima i kamenim nadgrobnim obeležjima srpskih vojnika do 1914. stavljena ad akta, i to iz ideološko iracionalnih razloga, što ćemo dokumentovati u nastavku. Još jedna bitna promena koja se desila nakon rata, a koju je Kleti identifikovao na svojim novim mapama Vojničkog groblja, jeste bezobzirno prebacivanje kamenih nadgrobnika sa zapadne (jugoslovenske) na severnu (srpsku) parcelu na groblju – iznad humki bez obeležja – verovatno s ciljem objedinjavanja svih spomenika na jednoj parceli, što se podudara sa trenutnim stanjem, tj. sa postojećim rasporedom sačuvanih nadgrobnika na Vojničkom groblju. Samim tim, jedino uklanjanje krstova koje je moglo da se desi nakon oslobođenja, jeste uklanjanje krstova jugoslovenskih monarhističkih vojnika pokopanih između dva svetska rata (oni jedini nisu pomerani 1942). U svakom slučaju, s obzirom na veliku smanjenost stope smrtnosti vojnika od bolesti nakon Prvog svetskog rata, a time i broja pokopanih lica, pretpostavljamo da se radilo o više desetina krstača, a nikako par hiljada istih, kako se tvrdi. No, kao i sve stvari koje se decenijama prećutkuju, onoga trenutka kada najzad izađu na videlo, daleko su od racionalnog. Tako je bilo i sa kragujevačkim Vojničkim grobljem. To preterivanje, međutim, nimalo ne umanjuje odgovornost onih koji su sproveli eliminaciju parcele jugoslovenskih kraljevskih vojnika. Ovde je neophodno pomenuti i veoma interesantan podatak da je prilikom pomenutog relociranja nadgrobnika, jedini koji nije premešten sa zapadne (jugoslovenske) parcele bio spomenik izvesnog narednika Peje Šukurme iz Bosne, koji i danas stoji na svojoj originalnoj lokaciji. Ostaje da se naknadno utvrdi razlog ovog izuzetka.
Prilog 33: Jedna od Kletijevih mapa Vojničkog groblja u Šumaricama nakon Drugog svetskog rata, bez tzv. „jugoslovenske parceleˮ na zapadnom delu groblja
Prilog 34: Nadgrobni spomenik narednika Peje Šukurme (1935) na šumaričkom Vojničkom groblju, koji jedini nije premešten sa tzv. „jugoslovenske parceleˮ nakon Drugog svetskog rata
Kao i svi prethodni, podjednako interesantan izveštaj Eugena Kletija je onaj iz 1953, koji sadrži dve fotografije kragujevačkog Vojničkog groblja iz te godine, sa Kletijevim potpisom. Reč je o retkim fotografijama groblja iz prve posleratne dekade do kojih smo uspeli da dođemo.276 Na koji način je ovaj visoki zvaničnik Folksbunda, koji se 26 godina (1929-1955) aktivno bavio Vojničkim grobljem u Šumaricama (kako u demokratskoj, tako i u nacističkoj Nemačkoj; kroz teoriju, ali i rad na terenu), uspeo da dođe do fotografija groblja 1953. godine, kada je Nemcima sve do šezdesetih godina XX veka bio neformalno zabranjen pristup Kragujevcu – ostaje misterija. Da li je, možda, Kragujevac posetio kao građanin Francuske – budući da je rođen 1888. u gradiću Tanu (Thann Haut-Rhin) u oblasti Alzas (koja je često menjala gospodara, da bi 1945. definitivno prešla iz nemačkih u francuske ruke277), ili mu je neko od starih prijatelja iz kragujevačkih dana dostavio fotografije... možemo da nagađamo. Bilo kako bilo, na Kletijevim fotografijama zapažamo da osim spomenika mermernog lava, koji je i dalje stajao na svom mestu, kao i jednog kamenog nadgrobnika iza njega (radi se o spomeniku rezervnog potporučnika srpske vojske Milosava Đ. Ilića, o kome ćemo reći nešto više u narednom pasusu), nema drugih obeležja na centralnoj grobnici. Čitavo groblje, vidljivo na fotografijama, bilo je zapušteno (obraslo travom i drugim rastinjem) i okruženo kukuruzom. Kleti u izveštaju iz 1953, kao i u poslednjem sačuvanom iz 1954, navodi da je čuvaru groblja naređeno tih godina da i na istočnoj (nemačkoj) parceli zasadi kukuruz. Na fotografijama se još zapaža i to da je centralna grobnica omeđena masivnom kamenom ogradom, što ukazuje da je Kleti do kraja svog mandata u Srbiji (do oslobođenja Kragujevca oktobra 1944) uspeo da dovrši jednu od svojih ideja za uređenje centralne grobnice. Kamena ograda dokazuje i to da fotografija koja krasi korice ove knjige (na kojoj se vide drveni krstovi postavljeni nakon uređenja groblja 1928-1930) nije nastala po završetku Drugog svetskog rata od ruke fotografa Milovana Rakonjca (kako se tvrdi u više puta navođenom novinskom članku Miloslava Samardžića iz 1998, napisanom na osnovu svedočenja pomenutog fotografa) – budući da se na njoj vidi drvena ograda oko spomenika lava. Podsetimo, drvena ograda postavljena je dvadesetih godina XX veka – a uklonio ju je, dakle, upravo Eugen Kleti za vreme Drugog svetskog rata.
Prilog 35: Jedna od dveju Kletijevih fotografija Vojničkog groblja u Šumaricama iz 1953.
Jedna mala, ali interesantna promena na Vojničkom groblju koju vredi pomenuti tiče se sepulkralnog spomenika rezervnog potporučnika Milosava Đ. Ilića, poginulog 1915. godine. U pitanju je nadgrobnik koji se nalazi neposredno iza spomenika mermernog lava, a koji je po svedočenju Ilićevih rođaka postavljen nakon uređenja groblja (početkom tridesetih godina prošlog veka), na izvornoj lokaciji na kojoj je Milosav bio sahranjen (van centralne parcele), a potom uklonjen tokom ekshumiranja 1942, čemu je prisustvovala oficirova majka Draga. Međutim, na Kletijevim fotografijama iz 1953. spomenik Milosava Đ. Ilića je vidljiv iza lava, tako da nema sumnje da je postavljen na tom mestu nakon oslobođenja Kragujevca u Drugom svetskom ratu, odnosno između 1944. i 1953. Time se ovaj nadgrobnik, zajedno sa ranije pomenutim spomenikom narednika Peje Šukurme (vidi str. 150-151), izdvaja od ostalih. Ova dvojica vojnika svakako su nečim zaslužili poseban tretman od posleratnih vlasti.
A dok je Kleti pisao svoje poslednje izveštaje o šumaričkom Vojničkom groblju, u samom Kragujevcu nastavljao se proces koji će još jednom uticati na promenu izgleda tog sepulkralnog prostora. Pošto je 15. marta 1954. završen Opštejugoslovenski konkurs za izradu idejnog projekta uređenja Spomen-parka Oktobarskim žrtvama u Kragujevcu, stručni žiri je predložio da se dodatno razrade pozitivne ideje iz četiri najbolja projekta sa konkursa, kako bi se došlo do najadekvatnijeg rešenja, sa čim se složio i Odbor za izgradnju Spomen-parka. Nakon konsultacija sa autorima najboljih elaborata i sa eminentnim jugoslovenskim stručnjacima, pisanje revidiranog projekta povereno je beogradskim arhitektama Mihajlu Mitroviću i Radivoju Tomiću, čiji projekat je imao najviše glasova žirija. Njih dvojica, u tesnoj saradnji sa arhitektom Smiljanom Kljajićem iz Sarajeva (uglednim vrtno-parkovskim stručnjakom), pripremili su revidirani projekat, koji je usvojen 15. februara 1955.278 Kao što je zahtevano konkursom, u prvom Generalnom planu uređenja Spomen-parka našlo se i Vojničko groblje, kao njegov sastavni deo. Samim Generalnim planom bilo je predviđeno „restauriranje i uređenje” dva stara šumarička groblja – Vojničkog i Čehoslovačkog. Jedina promena u odnosu na prethodni period odnosila se na naziv groblja, koje je u svom imenu izgubilo raniji prefiks „srpsko”, postavši prvi put Staro vojničko groblje, kako se i danas zvanično naziva.279
U narednih desetak godina, tokom prve faze izgradnje Spomen-parka u Šumaricama, učinjen je značajan napredak na memorijalnom području, ali Staro vojničko groblje nije doživelo nikakve intervencije. Naprotiv, postepeno je propadalo. Iako je briga o Starom vojničkom groblju bila jasno verifikovana u Generalnom planu Spomen-parka, o njemu ne samo da nije vođenja briga, već se u dokumentaciji Spomen-parka od 1954. do 1963. ono nigde i ne spominje280 – za razliku od Čehoslovačkog groblja, drugog groblja na prostoru Šumarica iz vremena pre Drugog svetskog rata. Sve navedeno upućuje na zaključak da je sa početkom radova na uređenju Spomen- parka nastala i „tiha direktiva” da se Staro vojničko groblje polako prepusti zaboravu, što je podrazumevalo ne samo njegovo ignorisanje na terenu, već i na papiru. Motiv za ovakvu odluku – osim činjenice da su se na širem području Vojničkog groblja nalazili i posmrtni ostaci okupatorskih vojnika iz oba svetska rata, uključujući pripadnike armije odgovorne za oktobarski masakr 1941 – možemo tražiti u ideološkom stavu novih vlasti da su svi srpski ratovi nakon sticanja nezavisnosti 1878. bili ne samo oslobodilački, već i osvajački ratovi „velikosrpske buržoazije”, te da memorijalni prostor za vojnike iz tog vremena nije zasluživao onakvu pažnju kakva je pridavana pripadnicima partizanske (narodnooslobodilačke) vojske ili stradalim civilima.
U međuvremenu, Odbor za izgradnju i uređenje Spomen-parka prerastao je 1960. u ustanovu kulture, čime počinje nova faza u razvoju Spomen-parka. Do 1963. već su realizovani neki od predviđenih radova u memorijalnom kompleksu: pošumljavanje velikih površina, podizanje prvog od današnjih 10 umetničkih spomenika pored grobnica streljanih – Spomenika bola i prkosa Anta Gržetića, kao i završetak deonice kružnog toka kroz erdoglijski deo Spomen-parka. Za to vreme, Staro vojničko groblje je polako, ali sigurno zamiralo. Početkom 1962, na samo 300 metara od groblja, započeti su radovi na centralnom spomeniku u Šumaricama – Spomeniku streljanim đacima i profesorima Miodraga Živkovića, javnosti poznatijeg pod kolokvijalnim nazivom V3. Ovaj spomenik danas je simbol Spomen-parka, ali i čitavog Kragujevca. Završen je u septembru 1963, a svečano je otkriven 21. oktobra iste godine, tokom obeležavanja 22. godišnjice streljanja u Šumaricama. Upravo tada, dok se jedan kulturno- istorijski simbol rađao, a drugi kopnio, nastao je detaljan elaborat o Vojničkom groblju – Momčilo Marinković, tadašnji vodič Spomen-parka, a potonji profesor geografije i direktor Osnovne škole „21. oktobar” u Kragujevcu, napisao je rad Vojničko groblje u Spomen-parku u Kragujevcu: spisak spomenika i podaci. Ovaj rad, kao jedini te vrste o šumaričkom Vojničkom groblju u socijalističkoj Jugoslaviji, sadržao je popis 172 grobna mesta sa 170 nadgrobnih spomenika (od čega 9 polomljenih ili srušenih), jednim metalnim krstom i jednom grobnom pločom bez spomenika; zatim tekstove epitafa i skice odabranih (reprezentativnih) spomenika. Po jedan primerak Marinkovićevog rada danas se čuva u Spomen-parku „Kragujevački oktobar” i Zavodu za zaštitu spomenika kulture Kragujevac. Uz nekoliko posleratnih fotografija lokaliteta, ovaj elaborat predstavlja primarni izvor za rekonstrukciju izgleda Starog vojničkog groblja posle Drugog svetskog rata, ali i vrlo dragocen materijal za poređenje sa današnjim (sačuvanim) spomenicima na groblju. Budući da na elaboratu nema evidencionog (zavodnog) pečata, niti naziva ustanove u samom tekstu, pretpostavljamo da je njegova izrada predstavljala ličnu inicijativu savesnog radnika koji je, svestan propadanja ovog značajnog lokaliteta, odlučio da za buduća pokolenja dokumentovano evidentira njegov tadašnji izgled, kao vid zaštite groblja.
Prilog 36: Skica jednog od nadgrobnih spomenika na Starom vojničkom groblju u Šumaricama, iz elaborata Momčila Marinkovića (jun 1963)
Do kraja šezdesetih godina XX veka pošumljen je značajan deo groblja i srušena čuvareva kuća (kamena ograda oko Lava je uklonjena još 1954) – dok je ostatak, odnosno jedina preostala (severna) parcela prepuštena zubu vremena. Tako je Staro vojničko groblje u Šumaricama, sa deformisanim humkama i nakrivljenim nadgrobnim spomenicima duboko utonulim u zemlju i rastinje, postalo zaboravljeni relikt jedne nestale epohe, ukazujući malobrojnim zainteresovanim prolaznicima na teške, ali i slavne dane srpske prošlosti. Svega par sačuvanih fotografija groblja iz tog vremena svedoče o njegovom propadanju. Po svemu sudeći, koncept uređenog srpskog vojničkog groblja iz pre-revolucionarnog doba, u središtu novog memorijalnog parka posvećenog žrtvama iz Drugog svetskog rata, očigledno je bio previše za ideološku matricu onih koji su odlučivali. Istovremeno, sledstveno političkoj klimi jednopartijske države, nadležne ustanove kulture ostale su neme.
Novi Generalni plan uređenja Spomen-parka u Kragujevcu (istih autora kao i prethodni – arhitekata Mihajla Mitrovića i Radivoja Tomića), usvojen je 1967. godine. Staro vojničko i Čehoslovačko groblje iznova su uvršteni u planove razvoja Spomen-parka. Predviđeni radovi na Starom vojničkom groblju definisani su na isti način kao u prvom Generalnom planu – „restauriranje i uređenje”.281 Nažalost, želje autora ostale su samo mrtvo slovo na papiru, kao i ranije, budući da su oni koji su sprovodili uređenje Spomen-parka ostali na svojim prvobitnim pozicijama ignorisanja šumaričkog Vojničkog groblja.
Prilog 37: Nadgrobni spomenici na Starom vojničkom groblju u Šumaricama 1967, u zapuštenom stanju
Prilog 38: Centralna grobnica na Starom vojničkom groblju u Šumaricama 1967, u zapuštenom stanju
Iako se činilo da priča o Starom vojničkom groblju u Šumaricama ide ka svom neumitnom kraju, jedan značajan događaj iz istorije Kragujevca, koji se desio 11 godina kasnije, doprineće njegovom brisanju iz spiska otpisanih. Reč je o šestoj i poslednjoj poseti Josipa Broza Tita Kragujevcu, 1-2. oktobra 1978. Pošto su gradski predstavnici obavešteni o dvodnevnoj Titovoj poseti, koja je, svakako, podrazumevala i obilazak Šumarica, logična odluka bila je da Maršal Jugoslavije odsedne u novom Hotelu „Šumarice” (otvoren 1970), u kome je, tim povodom, napravljen poseban predsednički apartman.282 Međutim, kragujevački domaćini ubrzo su uvideli da ovakav izbor zahteva i odgovor na pitanje koje se nametalo kao problematično: šta ukoliko predsednik odluči da krene u rekreativnu šetnju Šumaricama, ali ne glavnim (kružnim) putem ka humkama i spomenicima streljanih – već pešačkom stazom ka nekadašnjem Starom vojničkom groblju? Budući da je taj deo Spomen-parka bio u najlošijem stanju, bez namenskih objekata, kao jedno od rešenja javila se ideja izrade etno-parka, sa formalnim ciljem očuvanja i prezentovanja etnološkog nasleđa Šumadije, a suštinski kako bi Tito mogao da se odmori tokom šetnje, i to u ambijentu starog šumadijskog sela. Ideja je prihvaćena, a za izradu projekta etno-parka Šumadijska avlija zadužen je Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac. Budući da nije bilo puno vremena na raspolaganju, fazni projekat je ekspresno pripremljen, dok su radovi prve faze izvršeni još brže, za svega deset dana – od 19. do 29. septembra 1978, odnosno samo dva dana pre pristizanja predsednika. Šumadijska avlija sastojala se od šumadijske kuće sa doksatom, mlekara, koša sa tremom, kačare, vajata i hlebne peći – pecare (kasnije, u narednim fazama, dodavani su i drugi objekti). Većina građevina bila je autentična i preneta iz nekoliko šumadijskih sela, dok je jedan deo sazidan na samom lokalitetu. Glavni projektant bio je arhitekta Radoslav Prokić (stručni saradnik Zavoda), dok su rukovodioci radova bili Predrag Pajkić (direktor Zavoda), pomenuti Radoslav Prokić i, kao njegov zamenik, etnolog Borivoje Radić (stručni saradnik Zavoda). Nadzor su vršili kragujevačka Direkcija za izgradnju i urbanizam i Zavod za zaštitu spomenika kulture.283
Prilikom projektovanja, a potom i izgradnje Šumadijske avlije, deo etno-parka ulazio je u prostor nekadašnjeg Vojničkog groblja, i to na parcelu na kojoj su sahranjivani isključivo srpski vojnici u Prvom svetskom ratu, kao i na deo gde je bio predviđen ukop vojnika nakon uređenja groblja 1928-1930. godine (vidi mapu na strani 126). Međutim, s obzirom na to da je 1942. Eugen Kleti ekshumirao sve posmrtne ostatke vojnika iz Prvog svetskog rata, i da dokumentacija o izgradnji Šumadijske avlije, zajedno sa izveštajima članova komisije za tehnički pregled, ne pominje neke nepredviđene situacije – najverovatnije da tokom radova nije naiđeno na ljudske skelete (uprkos pojedinim „čaršijskim pričama”). To znači da se etno-kuća nalazila na samoj granici sa grobovima srpskih vojnika sahranjenih do 1914. i jugoslovenskih vojnika sahranjenih od 1930. do 1941.
Prilog 39: Arhitekta Radoslav Prokić tokom radova na Šumadijskoj avliji, septembra 1978.
Prilog 40: Josip Broz Tito ispred Hotela „Šumarice”, oktobra 1978.
Međutim, jedan drugi događaj, koji nije zabeležen u dokumentaciji, a o kome svedoče osobe koje su učestvovale na projektu formiranja etno- parka, još je bitniji za našu priču. Naime, tokom podizanja kamene ograde oko Šumadijske avlije, iza nje se prostiralo Staro vojničko groblje, sa desetinama nadgrobnih spomenika u više nego žalosnom stanju. Plašeći se mogućih implikacija ukoliko bi Tito primetio ovu gomilu zapuštenih nadgrobnika, postavilo se pitanje šta uraditi sa njima. Dok je jedna grupa zagovarala uklanjanje sepulkralnih obeležja, druga je smatrala da je sanacija adekvatnije i praktičnije rešenje. Potonji predlog je odneo prevagu, pa je istovremeno sa radovima na etno-parku većina nadgrobnika (njih stotinak) uspravljena i obnovljena. Tom prilikom na spomenicima su osvežene boje i natpisi, rastinje je pokošeno i pokrčeno, a pešačke staze očišćene. Tako je ironičnom igrom sudbine Staro vojničko groblje ponovo „zaživelo”, postavši deo šumaričkog Spomen-parka onako kako je to bilo predviđeno generalnim planovima uređenja iz 1955. i 1967. Zvanična verifikacija novonastale situacije usledila je već naredne godine (1979), kada je Spomen-park „Kragujevački oktobar” rešenjem Skupštine Opštine Kragujevac utvrđen za kulturno dobro – znamenito mesto. Iste godine doneta je i odluka Narodne skupštine Socijalističke Republike Srbije kojom je Spomen-park kategorisan za kulturno dobro od izuzetnog značaja, a u okviru njega, odnosno kao njegov sastavni deo i Staro vojničko groblje „sa 98 spomen obeležja iz I svetskog rata”284. Mada su ovom nepreciznom formulacijom285 formalno evidentirani samo spomenici iz Prvog svetskog rata, to suštinski nije uticalo na činjenicu da je čitavo Staro vojničko groblje stavljeno pod zakonsku zaštitu države, jer se evidencija zapravo odnosila na sve nadgrobnike obnovljene godinu ranije. Iako je prava vrednost ovog sepulkralnog lokaliteta tek trebalo da bude priznata i javnosti prezentovana, utvrđivanje šumaričkog Spomen-parka za kulturno dobro značilo je da sva buduća rešenja tog memorijalnog prostora moraju da uzimaju u obzir i Staro vojničko groblje. Time je postavljen temelj za njegovu postepenu revitalizaciju.
Narednih desetak godina šumarički Etno-park doživljavao je promene u vidu širenja i dograđivanja, dok je na Starom vojničkom groblju uspravljeno preostalih šezdesetak sepulkralnih spomenika, čime je njihov ukupan broj dostigao cifru od 159. Nadgrobnici su obuhvatali vremenski raspon od 1868. do 1936. godine. Istraživački projekat Spomen-parka „Kragujevački oktobar”, koji je iz dva dela (faza A – 1983. i faza B – 1985) pripremila Direkcija za urbanizam i izgradnju Kragujevca286, kao nastavak ranijih generalnih planova Spomen-parka, progresivistički je predlagao uključivanje Starog vojničkog groblja u muzeološku ponudu ove ustanove: „Narodni spomenici na njemu rađeni su i postavljani u periodu od šezdesetih godina XIX veka do tridesetih godina XX veka. Iako se širom naše zemlje mogu naći brojne grupacije značajnih spomenika ove vrste, ovih stotinak nadgrobnih obeležja u miljeu Spomen-parka imaju poseban značaj i mogućnost da budu sačuvani i izloženi brojnim posetiocima radi svedočenja o jednoj vrsti narodne umetnosti svog vremena”287. Time je Staro vojničko groblje ponovo postalo bitna komponenta projekta za uređenje Spomen-parka – iako fokus interesovanja nije bio usmeren ka odavanju počasti sahranjenim vojnicima, već isključivo ka očuvanju i prezentovanju narodne umetnosti. Uprkos tome, kao i kod ranijih projekata, ideja muzeološkog „oživljavanja” Vojničkog groblja ostala je tada samo na nivou predloga.
Prilog 41: Staro vojničko groblje u Šumaricama nakon sređivanja i proglašenja Spomen-parka „Kragujevački oktobar” za kulturno dobro 1979.
S druge strane, od mnoštva predloga za razvoj Etno-parka, realizovanih i nerealizovanih, svakako najznačajnija za Staro vojničko groblje bila je ideja podizanja crkve brvnare do samog groblja, koja je detaljnije razrađena oktobra 1982. u Projektu daljeg razvoja Etno-parka Šumarice u Kragujevcu Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac. Projekat je predviđao pretvaranje Etno-parka u jednu vrstu interaktivnog muzeja na otvorenom, što je, između ostalog, podrazumevalo podizanje šumadijske crkve brvnare, u kojoj bi se nalazila stalna postavka narodnih ikona iz prvih decenija XIX veka. Ona bi bila upotpunjena sa spomenicima krajputašima oko same crkve, čiji bi „logični nastavak bilo postojeće groblje, koje će se na adekvatan način uklopiti u čitav ovaj prostor”.288 Projekat nije ostvaren, a ova, kao i mnoge druge ideje pale su u vodu u jesen 1991 – kada je Šumadijska kuća, koja je činila centralni objekat Etno-parka (tada pod privatnim zakupom), izgorela u nerazjašnjenom požaru. Usled raspada države i rata koji je već uveliko besneo u Hrvatskoj, bilo je sve teže obezbediti sredstva za njenu rekonstrukciju. Svi neoštećeni objekti u požaru predati su Sekretarijatu za stambeno-komunalne delatnosti, imovinske poslove i urbanizam SO Kragujevac 14. februara 1992289; oni su potom demontirani, a od nekadašnje Šumadijske avlije danas su ostali vidljivi samo temelji, duboko urasli u zemlju, kao i kamena ograda koja je razdvajala Šumadijsku kuću od Starog vojničkog groblja. Nestankom „Titovog” Etno-parka u Šumaricama i istovremenim procesom reetnifikacije koji je zahvatao Srbiju, fokus interesovanja se polako, ali sigurno pomera ka Starom (srpskom) vojničkom groblju.
Tokom 1992. godine, tri decenije nakon rada Momčila Marinkovića, nastaje stručni elaborat kragujevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture o Starom vojničkom groblju, autora Predraga Pajkića (savetnik- konzervator), Bogosava Jovanovića (arhitekta) i Božidara Perića (fotograf). Iako na svega dve strane, sadržao je vredne podatke o izgledu groblja i njegovom istorijskom, etnološkom i sociološkom značaju. Iz elaborata saznajemo da je groblje ponovo zanemareno i da se još jednom našlo u veoma lošem stanju: „Vojničko groblje u Šumaricama je neuređeno i zapušteno. Spomenici su oštećeni, izvaljeni i delimično polomljeni, a nadgrobne humke i čitav prostor u potpunosti zapušteni i neuređeni. Divlje rastinje, korov i trava pokrivaju čitav ovaj prostor i umanjuju opšti utisak o vrednosti groblja”. Na kraju elaborata autori su zaključili da zbog neosporne vrednosti groblju treba pokloniti posebnu pažnju, ističući po prvi put nakon Drugog svetskog rata i pijetet prema sahranjenim vojnicima: „Najmanje što možemo učiniti je da groblje i spomenike na njemu uredimo, opravimo i prezentiramo. Na koncu, to je naš dug prema brojnim mladim vojnicima i ratnicima koji su dali svoje živote za našu slobodu”.290 Iako će proći još dve godine do realizacije predloženih intervencija na terenu, nema sumnje da je ovaj elaborat pokrenuo stvari sa mrtve tačke i uticao da se stručne službe ozbiljno pozabave problematikom revitalizacije vojnog memorijala u Šumaricama.
Najzad, pod stručnim rukovodstvom kragujevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture 1994-1995. i 2017. godine obavljeni su konzervatorsko- restauratorski radovi na Starom vojničkom groblju, a 2019. i čišćenje spomenika Kameni lav. Prvi radovi tog tipa (1994-1995) sprovedeni su u tesnoj saradnji sa Vojskom Jugoslavije, kada su na groblju, osim krčenja rastinja, oblikovanja humki i stabilizacije i čišćenja nadgrobnika, iznad humki bez spomenika postavljeni čamovi krstovi, kako bi unifikovali lokalitet i popunili prazan prostor između grobova. Vojska Jugoslavije čamove krstove je 1996. zamenila hrastovim, a 1998 – na nekadašnjoj severoistočnoj parceli na kojoj su bili sahranjeni isključivo austrougarski vojnici – podignut je Spomenik borcima Šumadijske divizije I i II poziva iz Prvog svetskog rata291. Godine 2006. na groblju je postavljena i betonska info-tabla sa kratkim istorijatom tog područja i imenima 132 sahranjena vojnika koja su bila vidljiva (čitljiva) sa epitafa. Novi konzervatorsko- restauratorski radovi usledili su 2017, kada su dotrajali drveni krstovi zamenjeni betonskim. Između navedenih radova tri kamena nadgrobnika bila su uništena u huliganskim nasrtajima, koji i danas predstavljaju hroničnu boljku Vojničkog groblja, ali i čitavog Spomen-parka u Šumaricama, pa je broj nadgrobnih spomenika sa 159 spao na 156. Ovoj grupaciji je maja 2019. dodat i sepulkralni spomenik Čeha Josifa Brodila, kapelnika I klase, komandanta muzike 11. pešadijskog puka u Kragujevcu i osnivača Kragujevačkog muzičkog društva, koji je preminuo 10/23. januara 1913, tokom Prvog balkanskog rata. Spomenik se originalno nalazio na kragujevačkom Varoškom groblju, a podigla ga je Josifova supruga Fanika iznad praznog groba (telo kapelnika najverovatnije se nalazilo negde na ratištu), ali je zbog neplaćanja grobnog mesta ono prekopano, a nadgrobnik položen na zemlju. Vremenom je spomenik završio u depou Narodnog muzeja Kragujevac, gde je nakon još jednog vandalskog čina huligana njegov gornji deo (sa krstom) bio polomljen. Međutim, nakon konzervatorsko-restauratorskog zahvata profesora Slobodana Marinkovića sa kragujevačkog Filološko- umetničkog fakulteta, spomenik je revitalizovan i postavljen na Staro vojničko groblje, među Brodilovim saborcima. Slomljeni mermerni krst je februara 2020. naknadno integrisan sa ostatkom spomenika, čime je dovršena njegova obnova. Danas, 157 nadgrobnika na Starom vojničkom groblju, zajedno sa 89 betonskih krstova i dva umetnička spomenika čine osobitu celinu šumaričkog vojnog memorijala.
271 Petrović 2016: 51-52.
272 Predlog za podizanje Spomen-parka Oktobarskim žrtvama u Kragujevcu – Programski izveštaj komisije od 18. oktobra 1952. godine (arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobar”).
273 Izveštaji Odbora i Konkurs za uređenje Spomen-parka čuvaju se u arhivi Spomen-parka „Kragujevački oktobar”, koja se nalazi u Muzeju „21. oktobar” u Kragujevcu.
274 Brkić 2007: 73.
275 Pogledi, br. 219, 1.10.1998 – Komunisti srušili Zejtinlik u Srbiji! (Miloslav Samardžić).
276 Kletijevi izveštaji o šumaričkom Vojničkom groblju nakon Drugog svetskog rata, zajedno sa dvema fotografijama groblja, ustupljeni su od strane pomenutog službenika Folksbunda Roberta-Belala Zake (Robert-Bellal Zaka), kome se još jednom zahvaljujemo. Zahvalnost dugujemo i profesoru istorije Andreasu Rotu (Andreas Roth), na tumačenju prikupljene građe na nemačkom jeziku.
277 Kleti je, čak, 1936. napisao članak o doseljenicima iz pokrajina Alzas i Lorena u Jugoslaviji (Elsaß-Lothringer Siedler in Jugoslawien).
278 Petrović 2016: 55-56.
279 Generalni plan uređenja Spomen-parka u Kragujevcu, 1955 (arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobar”).
280 Pomenuta dokumentacija čuva se u fondu Spomen-park „Kragujevački oktobar” Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu.
281 Generalni plan uređenja Spomen-parka u Kragujevcu, 1967 (arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobar”)
282 Apartman i danas postoji, a svake godine tokom Noći muzeja otvara se za posetioce.
283 Dosije o Etno-parku u Šumaricama 1978-1992 (arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac). Osim arhivske građe, najdragocenije podatke o radovima u Šumaricama 1978. pružio nam je etnolog Borivoje Radić, kome se ovom prilikom zahvaljujemo, kao i drugim ispitanicima.
284 Predlog za proglašenje Spomen-parka „Kragujevački oktobar” za kulturno dobro od izuzetnog značaja, 13. mart 1979 (arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac).
285 Na groblju je bilo svega sedam sepulkralnih spomenika iz Prvog svetskog rata, relociranih na današnje pozicije tokom ekshumacije 1942.
286 Rukovodilac projekta bio je arhitekta Veroljub Trifunović, pomoćnik direktora Direkcije.
287 Istraživački projekat Spomen-parka „Kragujevački oktobar” – faza A, 1983 (arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobar”).
288 Projekat daljeg razvoja Etno-parka Šumarice u Kragujevcu, 1982; Dosije o Etno-parku u Šumaricama 1978-1992 (arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac).
289 Dosije o Etno-parku u Šumaricama 1978-1992 (arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac).
290 Elaborat pod nazivom Vojničko groblje u Šumaricama, izrađen 1992, čuva se u arhivi Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac.
291 Tada nije bilo poznato da je spomenik podignut na „austrougarskoj parceliˮ.
O AUTORU
Nenad Karamijalković je rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa. Jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.
Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama".
STRANICA KOJA SE ČUJE - ZORAN MODLI
PRVI PRVI NA SKALI FB STRANA, TVITER, INSTAGRAM , JUTJUB, MIKSKLAUD
PODRŽI PPNS!
Komentara: 0