Sepulkralno bogatstvo u srcu Šumadije

STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković

1. DEO: UVOD

2. DEO: KRATKA ISTORIJA VOJNIČKIH GROBALJA U SVETU I U SRBIJI

3. DEO: VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVCU U XIX I POČETKOM XX VEKA

4. DEO: RATOVI ZA OSLOBOĐENJE I UJEDINJENJE (1912-1918)

5. DEO: OBNOVA I IZAZOVI KRALJEVINE JUGOSLAVIJE (1918-1941)

6. DEO: U SRPSKOM VIHORU DRUGOG SVETSKOG RATA (1941-1945)

7. DEO: ZAMIRANJE I POVRATAK OTPISANOG GROBLJA (1945-2020)

8. DEO: SEPULKRALNO BOGATSTVO U SRCU ŠUMADIJE

Kompleks Starog vojničkog groblja u Šumaricama nalazi se na raskršću pešačkih staza koje povezuju Hotel „Šumariceˮ sa saobraćajnicom Put 1300 kaplara²⁹² i ulicom Desankin venac, u okviru Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ. Pešačke staze na samom groblju su širine 1 metar, asfaltirane i oivičene betonskim kockama sa obe strane. Kompleksu je omogućen pristup pomenutim stazama i starim kolskim drumom od Puta 1300 kaplara, formalno zatvorenim za saobraćaj. Udaljenost lokacije od Hotela „Šumariceˮ je oko 500 metara, a dužina dela staze do Puta 1300 kaplara oko 200 metara. Prostor na kome su locirani nadgrobnici je severno od pešačke staze koja povezuje hotel i Put 1300 kaplara. Južno od ove staze nalazi se monumentalna mermerna skulptura Kameni lav, koja je nekada zauzimala centralno mesto na groblju. Na samom raskršću pešačkih staza nalazi se spomen-ploča postavljena 2006, sa imenima 132 sahranjena vojnika.²⁹³ Zapadno od predmetnog kompleksa su ostaci Etno-kuće iz 1978 (izgorele u požaru 1991), dok je Spomenik borcima Šumadijske divizije I i II poziva (podignut 1998) pozicioniran južno od groblja. Lokalitet je na pretežno ravnom terenu, sa blagim padom u pravcu zapad-istok. Groblje je smešteno na zaravni koja je okružena šumom, uglavnom sa stablima bora, a čitav teren je prekriven travom. Kompleks nije ograđen i ne postoje staze kojima se sa pešačkog toka pristupa grobnim mestima.

Osim izuzetne istorijske vrednosti, o čemu smo govorili u prvom delu knjige, Staro vojničko groblje u Šumaricama poseduje i veliki etnološki značaj – posebno s obzirom na činjenicu da je danas narodno graditeljstvo najugroženija vrsta kulturne baštine u Srbiji, a u okviru njega naročito sepulkralno kulturno nasleđe. Sačuvanih 157 nadgrobnih spomenika na groblju po raznolikosti oblika i bogatstvu epitafa predstavljaju vredne primerke narodnog stvaralaštva. Ornamenti na spomenicima su takođe raznovrsni, što groblje čini još zanimljivijim. Uprkos skromnosti u likovnim predstavama i dekorativnim motivima (u ovom pogledu ima nekoliko izuzetaka), osobenost Starog vojničkog groblja predstavlja i starost njegovih nadgrobnika, od kojih neki datiraju od pre 150 godina. Danas se na lokalitetu nalazi 260 obeleženih grobnih mesta, raspoređenih u 17 redova. Razmaci između redova kreću se od 2.8 do 7 metara. Grobna mesta, kod kojih 3 spomenika iz Prvog svetskog rata i 13 iz međuratnog perioda ne koreliraju sa humkama ispod njih, obeležena su na sledeće načine (neki grobovi sadrže više obeležja):

nadgrobni spomenik,
postament bez nadgrobnog spomenika,
grobna ploča,
kameni opseg bez grobne ploče,
betonski (nekada drveni) krst,
blago naglašena humka od zemlje.

Iz tabele 1 – Numerički pokazatelji sadržaja u kompleksu groblja (nadgrobno obeležje : ukupan broj): nadgrobni spomenik 175; postament bez nadgrobnog spomenika 6; grobna ploča 45; kameni opseg bez grobne ploče 2; betonski (ranije drveni) krst 89; humka od zemlje 55.

Nadgrobni spomenici su različitih veličina i materijala: dužine belega su 25-70 cm, širine 5-30 cm, visine 30-170 cm. Dominiraju nadgrobnici od kamena peščara, ima ih i od mermera, a u manjem broju od rudničkog vulkanskog kamena. Prosečna debljina je 10 cm, a veliki deo kamenih spomen-ploča je oštećen: okrnjeni su uglovi, polomljeni delovi spomenika (najčešće nedostaju krstovi i kapice sa vrha nadgrobnika), oštećeni natpisi itd.

Postamenti bez nadgrobnih spomenika prisutni su u manjem broju. Spomenici koji su na njima stajali su uništeni. Postamenti su uglavnom u ravni terena ili izdignuti do 10 cm iznad kote terena.

Grobne ploče su od kamena, uglavnom trapeznog oblika, različitih veličina, dužine od 130 cm do 210 cm, širine od 45 cm do 70 cm. Većina ploča je na visini 20 cm iznad nivoa zemlje, a neke od njih su delimično utonule u zemlju (na visini 5-10 cm od nivoa zemlje). Grobne ploče su većinom očuvane, mada ima i polomljenih ili okrnjenih.

Kameni opseg bez grobne ploče – sačuvana su samo dva primerka, gde se umesto ploče unutar betonskog okvira nalazi zemlja. Oni su dimenzija 100h200 cm, a visine oko 10 cm od nivoa terena.

Betonski (ranije drveni) krstovi su identični, raspoređeni na jednakim osovinskim razmacima. Pre konzervatorsko-restauratorskih radova 2017. godine manji broj krstova bio je oboren pored humke ili polomljen. Svi drveni krstovi bili su dotrajali, nakon čega su zamenjeni livenim betonom. Neki od njih su takođe počeli da propadaju, tj. da se krnje i pucaju.

Humke od zemlje su blago naglašene, definisanog polukružnog oblika, od nabijene zemlje. Budući da je prošlo 4 godine od poslednjih konzervatorsko-restauratorskih radova (2017), humke polako gube jasno definisanu formu i bivaju obrasle travom.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojnicko groblje Sepulkralno bogatstvo u srcu Sumadije prilog 43
^{Prilog 43: Konzervatorsko-restauratorski radovi 2017 – bojenje epitafa}

Prema tipu, odnosno obliku, kamene nadgrobnike na Starom vojničkom groblju u Šumaricama možemo sistematizovati u sledeće grupe:

Stele – uspravni pravougaoni nadgrobnici sa zaravnjenim vrhom (ponekad sa dodatkom kape) ili zaobljenom glavom na vrhu (27);
Krstovi – nadgrobni spomenici u vidu krsta (30);
Obelisci – uspravni spomenici koji ka vrhu blagim sužavanjem formiraju piramidalni oblik (10);
Mešoviti – nadgrobnici oblika stele ili obeliska, sa pridodatim krstom na vrhu (82);
Amorfni – njihov oblik je, usled velikih oštećenja, gotovo nemoguće rekonstruisati (8).

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojnicko groblje Sepulkralno bogatstvo u srcu Sumadije prilog 44
^{Prilog 44: Jedan od nadgrobnih spomenika u obliku stele}

In situ proverom, dolazimo do imena 142 vojnika preminulih u periodu 1868-1936 (za osmoricu nije poznata/upisana godina smrti). Kod preostalih nadgrobnih spomenika tekst je nečitljiv usled oštećena izazvanih dugotrajnim uticajem atmosferilija ili ljudskom rukom. Zabeležena imena su sledeća:

1. Milić Obradović (1868); 2. Timotije Bralović (1868)
3. Vidosav Stančić (1870) 4. Petar Ivković (1871)
5. Vasilije Stojanović (1872) 6. Marko Stojadinović (1874)
7. Svetozar Sinđelić (1874) 8. Blagoje Pantić (1875)
9. Jeremija Topalović (1876) 10. Ranko Novaković (1876)
11. Miloje Pavlović (1876) 12. Vitor Drenjaković (1876)
13. Svetozar Tošović (1876) 14. Paun Joksimović (1876)
15. Nenad Molerović (1876) 16. Đorđe Bušić (1877)
17. Danilo Radivojević (1877) 18. Lazar Đokić (1877)
19. Milun Biserčić (1879) 20. Bogoje Anđelković (1880)
21. Milenko Pavlović (1885) 22. Janićije Nevenić (1885)
23. Jovan Borović (1886) 24. Milan Janković (1887)
25. Luka Aksentijević (1888) 26. Gliša Poluga (1890)
27. Milan Atanacković (1890) 28. Milorad Urošević (1891)
29. Živoin Jočović (1891) 30. Božin Cilić (1891)
31. Aleksa Žarevac (1891) 32. Milen Gmitrović (1891)
33. Novica Stevanović (1891) 34. Joksim Jovanović (1891)
35. Stanojilo Petković (1891) 36. Dragutin Mileković (1892)
37. Dimitrije Prokić (1892) 38. Arsenije Lipović (1893)
39. Krsta Petković (1893) 40. Milan Radosavljević (1894)
41. Vučić Rakić (1895) 42. Milovan Ilić (1895)
43. Alempije Petrović (1895) 44. Anđelko Dubravac (1895)
45. Jevtimir Simić (1895) 46. Jevrem Pokimica (1895)
47. Ljubisav Milosavljević (1896) 48. Zakarije Maksimović (1896)
49. Radoš Radivojević (1896) 50. Radomir Filipović (1896)
51. Radovan Jovanović (1896) 52. Mikailo Simović (1896)
53. Mladen Otašević (1896) 54. Petar Obradović (1896)
55. Milan Perković (1896) 56. Vojislav Jovanović (1896)
57. Vuica Jakovljević (1897) 58. Milivoje Ivošević (1897)
59. Staniša Milinković (1897) 60. Dušan Bogojević (1897)
61. Svetozar Milanović (1897) 62. Dragoljub Đorđević (1898)
63. Svetolik Pantić (1899) 64. Života Paunović (1899)
65. Radomir Dimitrijević (1899) 66. Božidar Čomagić (1899)
67. Jakov Vasilijević (1899) 68. Milan Ranđelović (1899)
69. Radivoje Racić (1899) 70. Milen Krstić (1899)
71. Vojislav Bajović (1900) 72. Radoje Dimitrijević (1901)
73. Svetozar Nikolić (1901) 74. Milivoje U. Novaković (1901)
75. Ognjan Nedeljković (1901) 76. Avram Čaluković (1901)
77. Đorđe Panić (1901) 78. Čedomir Karapandžić (1902)
79. Aleksandar Nedeljković (1903) 80. Ranko Dunić (1904)
81. Božidar Medar (1904) 82. Ljubo Milosavljević (1905)
83. Svetisav Lalović (1905) 84. Radisav Radičević (1905)
85. Dragiša Simić (1906) 86. Živko Blagojević (1907)
87. Sreten Šuša (1907) 88. Miloš Milošević (1907)
89. Mikailo Milinković (1907) 90. Radomir Raičić (1908)
91. Timotije Gavrilović (1908) 92. Boško Petrović (1909)
93. Radomir Đorđević (1909) 94. Milan Milovanović (1909)
95. Marisav Gojković (1909) 96. Slavko Todorović (1910)
97. Obren Matijević (1910) 98. Svetolik Dražović (1911)
99. Boško Milićević (1911) 100. Dragoljub Petrović (1912)
101. Kristivoje Stamenković (1912) 102. Jezdimir Vujović (1912)
103. Jon Đ. Balucić (1912) 104. Mikailo Dacković (1912)
105. Josif Brodil (1913)²⁹⁴ 106. Milosav Perić (1913)
107. Božo Baltić (1913) 108. Miodrag Kostović (1913)
109. Ivan Petrović Bekutić (1913) 110. Mihailo Kovačević (1913)
111. Milovan Đoković (1913) 112. Ostoja Pavlović (1913)
113. Novak Ilić (1913) 114. Milutin Antonić (1913)
115. Dragutin Mihajlović (1914) 116. Božin Đorđević (1914)
117. Veljko Vladisavljević (1914) 118. Milosav Đ. Ilić (1915)
119. Vladislav Milovanović (1915) 120. Milivoje Tomić (1918)
121. Mirko Mirković (1918) 122. Sava Savić (1919)
123. Sima Ljutovac (1919) 124. Aleksandar Đokić (1919)
125. Jovica Simonović (1920) 126. Ljubisav Tošić (1922)
127. Petar Biščan (1922) 128. Dušan Kostić (1923)
129. Vojimir Stojanović (1924) 130. Borivoje Gaić (1924)
131. Vukoman M. Ćojbašić (1926) 132. Pejo Šukurma (1935)
133. Mladen M. Draganović (1936) 134. Petar F. Kovačec (1936)
135. Ljubomir Raković 136. Anđelko Maksimović
137. Sima Trajković 138. Svetozar Branković
139. Stanoje Šumanović 140. Rudolf Dolinar
141. Stanislav Ljubisavljević 142. Đorđe Miletić

Šestorica sa spiska umrli su za vreme srpsko-turskih ratova (1876-1878), jedan u Srpsko-bugarskom ratu (1885), sedmorica u balkanskim ratovima (1912-1913) i četvorica tokom Prvog svetskog rata (1914-1918). Od ostalih, 116 vojnika je preminulo u mirnodopskom periodu, služeći vojni rok u Kragujevcu (uglavnom od bolesti), dok za osmoricu vojnika nemamo podatke o godini smrti.

Što se tiče vremenskog raspona nastanka nadgrobnika, kao i majstorskih (kamenorezačko-umetničkih) tehnika koje su koherentne određenim istorijskim razdobljima, spomenike možemo klasifikovati u tri osnovne grupe. Prvu čine najstariji nadgrobnici, nastali od 1868. do 1890. Njih je tridesetak i odlikuju se rustičnom obradom i arhaičnim oblicima. To su jednostavni spomenici sa skromnijim geometrijskim ornamentima, gde dominira simbol krsta. Uklesani tekstovi su bojeni plavim, zelenim i crvenim tonovima, sa ostacima reformisanog slavenosrpskog pisma295, tako da i slova predstavljaju (kaligrafske) ukrase. Rađeni su od sivog kamena peščara, ili reće od vulkanskog kamena sa Rudnika, i dosta su oštećeni, ali svakako imaju veliku etnografsku vrednost.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojnicko groblje Sepulkralno bogatstvo u srcu Sumadije prilog 45
^{Prilog 45: Nadgrobni spomenik Milenka Pavlovića iz Poljanice (Ljig), stradalog u ratu sa Bugarima 1885 („ranjen na Slivnici”) – sa izvorno zeleno obojenim epitafom i reliktnim staroslovenskim slovom ѣ („jatˮ), u transkripciji poznatom kao ê}

Drugu grupu predstavljaju nadgrobnici podignuti u poslednjoj deceniji XIX i prvoj deceniji XX veka. To je najbrojnija skupina spomenika, rađenih od kamena peščara ili, ređe, od belog studeničkog mermera i vulkanskog kamena. Oblici su raznovrsniji, ali se uglavnom mogu razvrstati u dve podgrupe. Prvu čine jednostavni spomenici isklesani u obliku ravnokrakog krsta pobodenog u zemlju, sa tekstom isklesanim na čeonoj površini, a drugu, složeniji, koji imaju postament i pravougaoni srednji deo (tipa stele ili obeliska), najčešće sa masivnim dekorativnim krstom na vrhu. Većina ovih spomenika na osnovu izgleda, boje (ponovo se javljaju plava, zelena i crvena), ornamentike i epitafa imaju visoku umetničku i etnografsku vrednost.

Poslednju (treću) grupu sepulkralnih spomenika čine oni postavljeni tokom balkanskih i Prvog svetskog rata, kao i između dva svetska rata. Ovi spomenici su heterogeni po svojim oblicima i načinu obrade, a pretežno su građeni od mermera. Moderni uticaji sa elementima kiča postali su vidljivi, ali većina spomenika ipak zadržava umetničku vrednost. Javljaju se i prvi nadgrobnici sa fotografijom pokojnika u medaljonu, a njihova raskoš uglavnom je zavisila od imovinskog stanja onih koji su podizali spomenike.

U pogledu ornamentike, nadgrobni spomenici na Starom vojničkom groblju ukrašeni su geometrijskim, biljnim, zoomorfnim i antropomorfnim detaljima, kultnim i verskim simbolima, predmetima iz svakodnevice, kao i bojom. Geometrijski motivi (cik-cak linije, rombovi, spirale, krugovi, rozete i trouglići) najčešće oivičavaju tekst i krstove, ali i druge predstave na spomenicima. Biljni motivi su ređi, i sa izuzetkom motiva krsta uokvirenog vencem, mahom se mogu naći na tzv. „kapičarimaˮ, odnosno stelama sa kapicama na vrhu, karakterističnim za kraj XIX veka. Reč je o predstavi uspravne loze sa listovima i cvetovima, koja se javlja na bočnim stranama spomenika. Poreklo floralnih motiva je veoma staro, tako da predstava loze, npr., potiče još od antičkog doba, a kasnije postaje deo hrišćanske ikonografije, najčešće sa krstom na vrhu. Svakako najreprezentativniji primerak sa biljnim motivima je spomenik-kapičar Alempija Petrovića iz Goločela (Kragujevac), vojnika preminulog 1895. godine. Prednji deo je veoma bogato ukrašen, tako što je na donjem delu nadgrobnika prikazan golub (simbol Svetog Duha, ljubavi i milosti Božje) i ruka koja drži krst, a na gornjem delu spomenika iz velikog krina (ukazuje na ponovno rođenje pokojnika kroz Hrista) izranja osmokraki krst (vidi str. 156). To je ujedno jedan od šest nadgrobnika koji sadrže zoomorfni motiv. Na još tri je takođe prikazan golub, a samo na dva zmija kao iskonska htonska životinja, odnosno otelovljenje duše mrtvog pretka, zaštitinika pokojnika. Antropomorfne predstave su još ređe, i vidljive su na svega tri spomenika, od kojih je posebno upečatljiva ona na nadgrobniku podnarednika Dragiše Simića iz Gornje Trešnjevice (Aranđelovac), umrlog 1906. godine. Spomenik oblika stele od sivog peščara, obojen plavom bojom, na čeonoj površini u plitkom reljefu ima urezanu predstavu mladog oficira u uniformi, sa sabljom u ruci i ordenom na grudima.

Kod kultnih i verskih simbola dominira predstava krsta, i gotovo da nema spomenika na kome on nije prikazan kao obavezan, a u većini slučajeva i glavni motiv, sa prevashodnom ulogom oznake verske pripadnosti pokojnika. Izuzetak čine par spomenika na kojima je urezan samo tekst, bez simbola krsta. Mnoštvo i složenost krstolikih simbola na nadgrobnicima znatno otežavaju razvrstavanje istih, posebno onih iz XIX veka, što je slučaj i sa drugim srpskim grobljima iz tog perioda. Grčki krst je svakako najrasprostranjeniji, ali se mogu naći i latinski, gvozdeni i golgotski krst, uz svega par primeraka sa Hristovim monogramom. Nadgradnja u oblikovanju krsta najčešće se postizala različitom obradom krakova i njihovim umnožavanjem, pa je na groblju znatno zastupljen i višestruki krst. Česti su slučajevi predstave krsta bez drugih motiva, pa možemo pretpostaviti da su u pitanju spomenici koje su podizali manje imućni stanovnici. Od kultnih simbola pojavljuje se samo sunce. Teško je reći koliko je solarni kult bio razvijen u našoj narodnoj religiji, mada je o njegovim tragovima dosta pisano. No, predstava sunca ima minimalan udeo na Starom vojničkom groblju u Šumaricama, budući da se pojavljuje samo jednom.

Na nekoliko spomenika prikazani su i predmeti iz svakodnevnice, i gotovo po pravilu, s obzirom na vrstu groblja, radi se o vojničkim predmetima – puškama, sabljama, noževima, ordenju itd. Izuzetak predstavlja nadgrobnik Arsenija Lipovića iz sela Čestin kod Knića, zanatlije preminulog 1893. u 23. godini života. Spomenik-kapičar, od vulkanskog kamena, sa bočne strane sem simbola puške i tri ordena, sadrži i urezani kišobran, koji ukazuje da je pokojnik, iako mlad, bio znan i poštovan kao zanatlija. Danas su pomenuti motivi jedva vidljivi na oštećenom spomeniku, ali je njihov prvobitni izgled sačuvan zahvaljujući skici Momčila Marinkovića iz 1963. godine.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojnicko groblje Sepulkralno bogatstvo u srcu Sumadije prilog 46-47
^{Prilog 46: Spomenik podnarednika Dragiše Simića, sa predstavom uniformisanog vojnika}
^{Prilog 47: Skica levog profila nadgrobnika Arsenija Lipovića (1893), sa motivima puške, kišobrana i ordenja}

Kao jedan od načina ukrašavanja korišćeno je bojenje spomenika. Boja se, bez sumnje, upotrebljavala kao statusni simbol. Na Starom vojničkom groblju javljaju se plava, zelena i crvena boja. Nažalost, tokom konzervatorskih radova 2017. godine mnoge boje koje su izbledele nisu obnovljene (osvežene) u izvornom koloritu, već su epitafi popunjavani crnom bojom, čime je narušen izvorni (originalni) vizuelni identitet spomenika.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojnicko groblje Sepulkralno bogatstvo u srcu Sumadije prilog 48
^{Prilog 48: Obojeni epitaf na nadgrobnom spomeniku Dimitrija Prokića (1892), pre i posle konzervatorskih radova 2017.}

Kao što je istaknuto na početku ovog poglavlja, bogatstvo epitafa čini Staro vojničko groblje vrednim primerkom narodnog stvaralaštva. Nadgrobni spomenik predstavlja nevidljivu sponu u komunikaciji između sveta živih i sveta mrtvih – sponu koja se, između ostalog, manifestuje i epitafima. Natpisi na nadgrobnicima se mogu koristiti kao izvor prvog reda u istraživanjima, jer sadrže vredne podatke o pokojniku, koji mogu biti u redukovanom obliku ili sa većim brojem informacija. Sa izuzetkom nekoliko spomenika koji ne sadrže pogrebno slovo, epitafi na šumaričkom Vojničkom groblju ukazuju na veliko šarenilo oblasti iz kojih su mladići dolazili u Kragujevac na vojnu službu (praktično iz čitave Srbije). Dominantna forma počinje tekstom „Ovde leži/počiva telo...”, dok nastavak gotovo po pravilu pruža osnovne podatke o vojniku – ime i prezime, mesto iz kog je dolazio, godine života, godinu smrti, ime jednog ili oba roditelja koji podižu spomenik; a nešto ređe vojnu jedinicu u kojoj je pokojnik služio, eventualni podoficirski/oficirski čin, zanimanje u civilstvu i okolnosti smrti. Najstariji nadgrobnik, mali peščar oblika stele iz 1868, sadrži sledeće pogrebno slovo: „Znak ovo e Milić Obradović iz Šuma, koi umre u voinstvu 1868 g. Žive 20 g”.

Pojedini epitafi imaju i umetničku formu, koja varira od jednostavne, do poetske. Bogatstvom teksta posebno se ističe nadgrobnik kapičar Mihaila Kovačevića od sivog peščara. Ovaj dragačevski spomenik pripada poznatoj klesarskoj tradiciji zapadne Srbije, punoj kitnjastih pesničkih elemenata. Prednja strana: „Tek što stupik na svet nogom celom svetu rekok zbogom. Pokosi me smrtna kosa ne požali što sam mlad kao rosa. Ovde poč. (počiva) Mihailo, sin Aleksandra i Milenije Kovačević iz Dučalovića, sr. (srez) Dragačevskiˮ.

Lepotom (troslojni obelisk od belog mermera), uz standardizovano pogrebno slovo, izdvaja se nadgrobnik Milosava Mike Đ. Ilića, koji stoje iza spomenika lava. Gornji deo: „Ovde počiva naš mili sin jedinac, Milosav Mika Đ. Ilić iz Beograda, rez. (rezervni) pod – po. (potporučnik)Rođ. 22/6 1888. g.”; srednji deo: „Pogibe 7/10 1915. god. Dade svoj mladi život za otadžbinu. Spomen podižu ožalošćeni roditelji Draga i Đura”.

Interesantni su i spomenici sa sugestivnim porukama, poput epitafa Živka Blagojevića: „Živko vojnik žive 21 g. umre 10. juna 1907 g. Sp. (spomen) pod. (podiže) nj. (njegov) otac Mijailo Blagojević iz Ruđinaca, op. (opština) Vrnjačka. Ko čita neka kaže bog da prosti”.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojnicko groblje Sepulkralno bogatstvo u srcu Sumadije prilog 49-50
^{Prilog 49: Spomenik-kapičar Mihaila Kovačevića iz Dragačeva}
^{Prilog 50: Mermerni spomenik Milosava Mike Đ. Ilića iz Beograda}

Majstori kamenoresci su sve tekstove ispisivali ćiriličnim pismom, Vukovom ortografijom, osim kod nekoliko najstarijih belega, koji sadrže i staroslovenska slova izbačena nakon reforme. Ona se kao relikti prošlosti povremeno javljaju i kod nadgrobnika iz kasnijeg doba. Nažalost, spomenici ne sadrže imena majstora, s izuzetkom kamenorezačke firme „Hungler i Noken” iz Zemuna, čiji natpis se pojavljuje na par nadgrobnika iz vremena Prvog svetskog rata i nakon njega. Karakterističan je i spomenik kaplara Milivoja U. Novakovića iz Užica (1901), koji jedini sadrži tekst urezan pisanim slovima.

Da zaključimo, Staro vojničko groblje u Šumaricama poseduje izvanredan značaj za etnološko (kulturno-umetničko) nasleđe srpske države. Reč je o pravoj skulptorskoj galeriji raznovrsnih dela sepulkralnog graditeljstva, preko koje na jednom mestu pratimo razvoj bogate narodne umetnosti od sredine XIX do sredine XX veka.

PRVI PRVI NA SKALI Staro vojnicko groblje Sepulkralno bogatstvo u srcu Sumadije prilog 51
^{Prilog 51: Nadgrobni spomenik kaplara Milivoja U. Novakovića iz Užica (1901), jedini na Starom vojničkom groblju sa epitafom uklesanim pisanim slovima}

^{292 Reč je o saobraćajnici koja je sastavni deo regionalnog puta Kragujevac – Gornji Milanovac.}
^{293 Desetak imena na spomen-ploči pogrešno su ispisana, tj. nisu dobro pročitana sa epitafa.}
^{294 Vojni kapelnik Josif Brodil jedini nije sahranjen u Šumaricama, ali je zbog nepoznavanja lokacije na kojoj počivaju Brodilovi posmrtni ostaci odlučeno da se njegov nadgrobnik postavi na Starom vojničkom groblju, budući da tu leže Josifove kolege i saborci (vidi str. 166 -167).}
^{295 Pravopis Vuka Stefanovića Karadžića usvojen je u Kneževini Srbiji 1868.}

O AUTORU

Nenad Karamijalković je rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa. Jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.

Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama".

Donacija za udruzenje PRVI PRVI NA SKALI 2020