Biodiverzitet je u 21. veku ugroženiji više nego ikada u ljudskoj istoriji. Glavni faktor smanjenja raznovrsnosti živog sveta je uništavanje staništa, dok su invazivne vrste prepoznate kao druga najveća pretnja biodiverzitetu. Pored uticaja na biodiverzitet i ekosisteme, invazivne vrste biljaka ostvaruju značajne efekte na privredu i ekonomiju, kako na lokalnom, tako i na globalnom nivou. Takođe, invazivne vrste će reagovati i na klimatske promene, sa ekološkim i ekonomskim posledicama.

Sa povećanom globalizacijom, hiljade biljnih vrsta je introdukovano iz njihovog izvornog areala u nova područja. Iako se većina ovih stranih vrsta može naći samo u kultivaciji, preko 13.000 vrsta širom sveta je formiralo stabilne i otporne populacije – to su naturalizovane vrste. Neke od ovih naturalizovanih vrsta biljaka se smatraju invazivnim jer se brzo šire i imaju negativne ekološke i socioekonomske efekte.

Postoje tri mehanizma posredstvom kojih strane vrste mogu dospeti u novu oblast:

1. uvozom dobara,
2. posredstvom vektora transporta i
3. prirodnim širenjem iz obližnjih oblasti, gde je data vrsta takođe strana.

^{Slika 1. Invazivna vrsta Ailanthus altissima (Mill.) Swingle (kiselo drvo) na serpentinskom lokalitetu Kovionica u selu Dobrača (Kragujevac)}

Jedan deo biljnih vrsta je introdukovan u svrhe ishrane ljudi i životinja, biomedicinske svrhe, kao i iz estetskih razloga i potreba upravljanja narušenim ekosistemima. Međutim, veliki broj drugih stranih vrsta je unesen slučajno, trgovinom i transportom robe, semena, domaćih životinja i hrane za domaće životinje.

Većina stranih biljnih vrsta koje postanu naturalizovane, imaju ograničene sposobnosti rasprostranjenja i daljeg širenja, te nemaju invazivni karakter. Ali, jedan deo tih biljaka, koji probije te barijere, postaje invazivno i predstavlja pretnju autohtonim biljnim vrstama i zajednicama. Od približno svakih 100 vrsta koje se unesu na neko područje, oko 10 vrsta ima uspešnu naturalizaciju, dok oko 10% naturalizovanih biljnih vrsta postaje invazivno.

Karakteristike invazivnih vrsta biljaka i njihovih staništa

Uspeh neke invazivne vrste zavisi u najvećoj meri od tri grupe faktora:

1. karakteristika introdukovane vrste (genetski determinisana invazivnost),
2. količine semena na određenom prostoru i vremenu, kao i
3. karakteristika staništa koja određena vrsta naseljava (senzitivnost – invazibilnost staništa).

^{Slika 2. Invazivna vrsta Ailantus altissima (Mill.) Swingle (kiselo drvo) na pepelištu termoelektrane Nikola Tesla – A}

Različite studije su pokazale da mnoge invazivne biljne vrste imaju jače kompetitivne efekte ili su više tolerantne na kompeticiju (takmičenje za resurse) od mnogih autohtonih biljnih vrsta. Generalno, karakteristike invazivnih biljnih vrsta, po kojima se razlikuju od autohtonih vrsta na određenom staništu, uključuju brži i efikasniji rast, veću bioproduktivnost i stopu fotosinteze, veću koncentraciju nutrijenata u biljnim tkivima, kao i veću količinu biljnih ostataka.

Najznačajniji „izvor“ invazivnih biljnih vrsta na globalnom nivou predstavljaju šumska, priobalna i travna staništa i staništa pod snažnim uticajem čoveka. U arealu introdukcije, najvećim udelom stranih vrsta odlikuju se antropogena (urbana i ruralna), priobalna i litoralna staništa. Suprotno tome, relativno mali broj invazivnih vrsta biljaka je vezan za suva, zaslanjena ili vodena staništa u okviru svog izvornog areala. Na isti način, malim udelom alohtone flore odlikuju se močvarna staništa, mediteranski tipovi vegetacije, kao i neke travne i žbunaste zajednice.

Faktori koji doprinose invazibilnosti staništa su izmenjen režim remećenja ravnoteže u ekosistemu, stresni uslovi, visoka dostupnost mineranih materija u zemljištu i nizak intenzitet kompeticije (takmičenja za resurse) između biljnih vrsta. Iako invazivne biljne vrste generalno predstavljaju slabije kompetitore u odnosu na autohtone u svojim prirodnim staništima, u uslovima degradacije ovih staništa mogu da postanu dominantne u ekosistemu.

^{Slika 3. Invazivna vrsta Robinia pseudoacacia L. (bagrem) na lokalitetu Golo brdo kod Gružanskog jezera}

Staništa koja su slabo invazibilna, tj. pokazuju tendenciju da imaju malo stranih biljnih vrsta, su stare i guste šume, suva staništa i određena polusuva staništa, slane močvare i visokoplaninske zajednice, peščana i serpentinska staništa. Sa druge strane, priobalna staništa su visoko invazibilna jer rečni tokovi olakšavaju rasejavanje i širenje stranih vrsta. Strane (alohtone) vrste imaju najveću šansu da postanu invazivne u regionima koji su klimatski slični klimi njihovog izvornog areala. Biljne vrste u procesu biološke invazije šire svoju prirodnu ekološku nišu jer ulaze u druge tipove staništa, različite od onih koje naseljavaju u izvornom arealu.

Različite ljudske aktivnosti predstavljaju značajan faktor u introdukciji i širenju stranih biljnih vrsta, kao i u formiranju područja podložnih naseljavanju stranih vrsta, te je procenat invazivnih vrsta biljaka na antropogeno izmenjenim staništima jako visok. Izmenjeni režimi remećenja ravnoteže su sredinske fluktuacije i destruktivni događaji koji menjaju funkcionisanje ekosistema i dostupnost resursa, ali i utiču na strukturu biljnih populacija u zajedincama. Urbanizacija ima sličan značaj za procese invazije alohtonih vrsta, kao i poljoprivreda. Smatra se da se raznovrsnost stranih vrsta povećava sa nivoom urbanizacije i u korelaciji je sa gustinom ljudske populacije.

^{Slika 4. Invazivna biljna vrsta Robinia pseudoacacia L. (bagrem) na krečnjačkom lokalitetu Krš u selu Veliki Šenj (Kragujevac)}

Mehanizmi invazivnosti biljnih vrsta

Invazivnost određenih biljnih vrsta se u najvećoj meri zasniva na mehanizmima koji im omogućavaju uspeh u takmičenju sa autohtonim (domaćim) vrstama za resurse životne sredine. Postoji više hipoteza o mehanizmima koji dovode do invazivnosti biljnih vrsta, osvajanja novih staništa i dominacije u biljnim zajednicama.

Hipoteza „šire tolerancije“ pretpostavlja da su invazivne vrste biljaka bolje adaptirane na ekstremne uslove životne sredine i da imaju šire granice tolerancije u odnosu na autohtone vrste, tako da one vrste koje imaju veći areal imaju bolju predispoziciju da postanu invazivne. Hipoteza „efikasnog korišćenja resursa“ predviđa da invazivne vrste biljaka efikasnije iskorišćavaju svetlost i dostupne nutrijente u odnosu na autohtone vrste. Isto tako, hipoteza o „promenljivim resursima“ pretpostavlja da strane vrste biljaka primarno naseljavaju staništa na kojima ima dosta pristupačnih resursa nakon što dođe do remećenja ravnoteže, poput požara, poplava ili seče šume.

^{Slika 5. Invazivna biljna vrsta Amorpha fruticosa L. (bagremac) u Deliblatskoj peščari}

Jedna od hipoteza koja objašnjava uspeh invazivnih biljnih vrsta van svog prirodnog areala je hipoteza „oslobađanja od prirodnih neprijatelja“. Broj vrsta koje predstavljaju prirodne neprijatelje (biljojede i patogene) u arealu introdukcije značajno je manji u odnosu na izvorni areal, pa je širenje vrsta dosta lakše i efikasnije na novim područjima. Ovo je naročito povezano sa odsustvom biljojeda specijalista na novom staništu. Oslobađanje od ovih prirodnih neprijatelja može da vodi do evolucije povećanih sposobnosti za takmičenje sa drugim vrstama.

Jedna od „misterija“ u ekologiji jeste pitanje kako se neke egzotične vrste u izvornom arealu biljaka javljaju u relativno maloj brojnosti i pokrovnosti, a u ekstremno visokoj brojnosti u njihovom arealu introdukcije. Iako je samo mali deo introdukovanih vrsta biljaka prošao fazu naturalizacije i invazivnosti, te vrste imaju veoma veliki ekološki i ekonomski uticaj i ukazuju na veoma značajan i relativno slabo objašnjen ekološki proces. Istraživanja invazivnih vrsta biljaka su doprinele boljem razumevanju mehanizama uz pomoć kojih određene vrste menjaju strukturu biljnih zajednica i utiču na funkcionisanje ekosistema.
Jedna od karakteristika invazivnih vrsta biljaka je kapacitet sinteze i otpuštanja specifičnih hemijskih supstanci (alelohemikalija) koje mogu direktno da inhibiraju rast autohtonih vrsta ili da indirektno redukuju rast ovih biljaka kroz remećenje mutualističkih veza biljaka sa zemljišnim organizmima ili kroz promenu dinamike mineralnih materija u zeljmištu.

U oblasti ekologije invazivnih vrsta biljaka vrše se intenzivna istraživanja na polju alelopatije jer se pretpostavlja da ove vrste uspostavljaju dominaciju u različitim biljnim zajednicama, delimično na račun inhibicije rasta drugih biljnih vrsta u zajednici. Procenat stranih vrsta biljaka među „alelopatskim vrstama“ je veoma visok jer su se vrste koje žive u zajednici adaptirale na sekundarne metabolite poreklom od drugih biljnih vrsta, pa strana vrsta može biti izvor jedinjenja na koje autohtone nisu prilagođene. Hipoteza „novog oružja“ (Novel Weapon Hypothesis) pretpostavlja da alelohemikalije potencijalno omogućavaju invaziju biljnih vrsta u nove ekosisteme, usled nedostatka adaptivnog potencijala autohtonih vrsta biljaka na nova jedinjenja poreklom iz introdukovanih biljnih vrsta. I pored jasnih negativnih efekata invazivnih vrsta i njihovih zajednica, značaj alelopatije kao svojstva ovih vrsta je relativno slabo istražena. I dalje ostaje nejasno u kojoj meri i na koji način alelopatija deluje kao jedna od ključnih karakteristika koja doprinosi uspehu invazivnih vrsta biljaka.

^{Slika 6. Invazivna vrsta Amorpha fruticosa L. (bagremac) na obali Velike Morave – Bagrdan (Jagodina)}

Izvor: Filip Grbović (2021): „Alelopatski potencijal izabranih invazivnih vrsta biljaka iz različitih ekosistema Srbije“, doktorska disertacija, Univerzitet u Kragujevcu, Prirodno-matematički fakultet

U narednoj objavi: Invazivne biljne vrste Srbije i njihov uticaj na ekosisteme

Autor/foto: dr Filip Grbović
Obradio: Dejan Milošević

• LEKOVITO BILJE
• FORENZIČKA BOTANIKA
• O GLJIVAMA
• POSEBNI PRIJATELJI BOTANIČKE BAŠTE
• BOTANIČKA BAŠTA U KRAGUJEVCU
• BOTANIČKE BAŠTE SRBIJE
• ŠTA PREDSTAVLJAJU BOTANIČKE BAŠTE

UPOZNAJ PRIRODU DA BI JE VIŠE VOLEO

STRANICA KOJA SE ČUJE - ZORAN MODLI
PRVI PRVI NA SKALI FB STRANA, TVITER, INSTAGRAM 

PODRŽI PPNS!

• DONACIJE I SPONZORSTVA
• REKLAMNE USLUGE
• STATUT PPNS
• IMPRESUM
• O IMENU I SADRŽAJU