Kameni lav - čuvar groblja

STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković

1. DEO: UVOD

2. DEO: KRATKA ISTORIJA VOJNIČKIH GROBALJA U SVETU I U SRBIJI

3. DEO: VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVCU U XIX I POČETKOM XX VEKA

4. DEO: RATOVI ZA OSLOBOĐENJE I UJEDINJENJE (1912-1918)

5. DEO: OBNOVA I IZAZOVI KRALJEVINE JUGOSLAVIJE (1918-1941)

6. DEO: U SRPSKOM VIHORU DRUGOG SVETSKOG RATA (1941-1945)

7. DEO: ZAMIRANJE I POVRATAK OTPISANOG GROBLJA (1945-2020)

8. DEO: SEPULKRALNO BOGATSTVO U SRCU ŠUMADIJE

9. DEO: KAMENI LAV - ČUVAR GROBLJA

Na Starom vojničkom groblju u Šumaricama stoji impozantna skulptura lava, koja je nekada zauzimala centralno mesto na groblju, a koja je ujedno i najstariji spomenik na teritoriji Kragujevca, star 106 godina²⁹⁶. Umetnička skulptura lava od belog mermera u prirodnoj veličini (duga 2,20 m, široka 1 m i visoka na prednjem delu 1 m), na masivnom postamentu, u ležećem položaju sa glavom položenom na prednje šape, ističe se svojom monumentalnošću i lepotom, te i dalje impresionira posetioce i prolaznike.

PRVI PRVI NA SKALI Kragujevac_KG vodic_Staro vojnicko groblje_Kameni lav - cuvar groblja_prilog 52
^{Prilog 52: Spomenik Kameni lav u Šumaricama}

Uprkos činjenici da se radi o najstarijem sačuvanom kragujevačkom spomeniku, istorija njegovog nastanka nije bila detaljno rasvetljena, kao ni istorija nastanka Starog vojničkog groblja, koje lav čuva duže od jednog veka. Na osnovu dostupne literature koja se bavi ovom tematikom²⁹⁷, a koja je retka i uglavnom fragmentarna, saznajemo da je izradu dve iste skulpture lava poručio kralj Petar I Karađorđević za svoju zadužbinu na Oplencu. Jednog lava su nemačke ili austrougarske okupacione vlasti sa Oplenca prenele u Kragujevac krajem 1915, na šumaričko Vojničko groblje, gde su pored grobova srpskih vojnika počeli da sahranjuju svoje vojnike; drugog lava su Austrougari, povlačeći se iz Srbije 1918, odneli u nepoznatom pravcu, nakon čega mu se gubi trag. Kod svih autora, sa izuzetkom istoričara umetnosti Miodraga Jovanovića²⁹⁸, autor spomenika se ne navodi.

Narodno predanje o tome kako je skulptura lava nastala i kako je dospela u Kragujevac prenosi se decenijama po gradu, i generacije ga pamte. Ovo kazivanje jednim delom ima potporu u izvorima, odnosno arhivskoj građi, a drugim delom je potpuno fikcionalno, zbog čega ga slobodno možemo nazvati urbanom legendom²⁹⁹. Kao i sva druga predanja, urbane legende nisu nužno netačne, ali najčešće vremenom postaju iskrivljene, preterane ili senzacionalizovane, što je i ovde slučaj. Međutim, ono što urbanu legendu o šumaričkom lavu izdvaja od drugih i što je čini posebno interesantnom jeste saznanje da je ona prisutna ne samo među laičkim, već i među stručnim licima. Drugim rečima, njeno prenošenje dostiglo je nivo akademske verifikacije, pa se tako, npr., veći deo legende može naći i u Kragujevačkom leksikonu³⁰⁰. Kako bismo odgonetnuli misteriju šumaričkog lava neophodno je krenuti od izvorišta, odnosno od izgradnje oplenačke zadužbine kralja Petra I Karađorđevića.

Izbeglički život nekoliko generacija Karađorđevića i zlosrećna sudbina njihovih posmrtnih ostataka bili su stalno prisutni u svesti kneza pretendenta, a potom i kralja Petra I Karađorđevića.³⁰¹ Kao amanet svoga oca, knez Petar nosio je u sebi snažnu želju da jednoga dana izgradi veliki porodični hram-mauzolej, odnosno zadužbinu u kojoj će biti sakupljeni i sahranjeni svi Karađorđevići. Stupivši na srpski presto krunisanjem 21. septembra 1904, kralj Petar mogao se istinski posvetiti ostvarenju svog sna o hramu-mauzoleju Karađorđevića. Međutim, trebalo je da prođe više godina dok njegove finansijske prilike nisu omogućile gradnju objekta na Oplencu takve veličine i monumentalnosti.

Plan za izgradnju hrama konačno je donet 15. septembra 1909, a krajem januara 1910. kralj Petar potpisao je Punomoćstvo, kojim je ozvaničen rad Odbora za podizanje kraljeve zadužbine na Oplencu. Zidanje crkve Svetog Đorđa započeto je 1. septembra 1910. Radovi su relativno dobro napredovali i već krajem 1911. crkva je bila pod kubetom, pa su iz Beča u kriptu preneti posmrtni ostaci kraljevog oca i majke – kneza Aleksandra i knjeginje Perside. Nakon dvogodišnjih radova, iako Oplenačka crkva nije bila u potpunosti dovršena i opremljena potrebnim inventarom, budući da se bližio neminovan rat sa Turskom srpski vladar je odlučio da crkvu osvešta, što je i učinjeno 7. oktobra 1912. Ubrzo nakon balkanskih ratova usledio je još jedan sukob, ovoga puta svetskih razmera. To, međutim, nije omelo kralja Petra u nameri da finalizira radove na Mauzoleju. S posebnim entuzijazmom, verovatno svestan činjenice da mu nije ostalo još mnogo godina života, nakon prenošenja vladarskih ovlašćenja na prestolonaslednika Aleksandra (24. juna 1914) kralj se seli u Topolu, odakle je lično nadzirao radove, sve do povlačenja sa vojskom 23. oktobra 1915.³⁰² Upravo u tom periodu je započeta, a u najvećoj meri i dovršena (verovatno u potpunosti) skulptura Kameni lav.

U nedostatku značajnog dela arhivske građe³⁰³, stranice Ratnog dnevnika kralja Petra, uključujuči njegov Dodatak, kao i dnevničke zabeleške kraljevih ađutanata koje se čuvaju u fondu Dvorska kancelarija Arhiva Srbije – ispunjene su podacima o mnogim važnim pitanjima i ličnostima vezanim za izgradnju kraljeve zadužbine na Oplencu. Među njima se nalaze i beleške o Erminiju Doriu (Erminio Dorio), mladom umetniku, vajaru i kamenorezačkom majstoru iz Italije³⁰⁴, koji je, osim oblikovanja skulpture lava, uzeo učešća pri izradi brojnih mermernih delova na crkvi Sv. Đorđa – od oplate spoljnih zidova i oltarske pregrade, do delova nosećih stubova, prestola i sarkofaga. Ujedno je bio zadužen da sa likorezcom Đurom Borošićem izvodi razne ukrasne radove na Zadužbini³⁰⁵, a od 1914. je službovao i kao direktor majdana (kamenoloma) Venčac-Orašac.³⁰⁶

Priča o šumaričkom lavu počinje 21. decembra 1914. po starom/ julijanskom, odnosno 3. januara 1915. po novom/gregorijanskom kalendaru, kada je u Vranjskoj Banji, gde se odmarao tokom zatišja na frontovima, kralj Petar od Erminija Doria naručio skulpturu lava od belog venčačkog mermera: „Dorio i Borošić večeras se vraćaju; lav, česme, vaze, stolovi, štangle, basamke i crkveni krstovi...”³⁰⁷ Upravo ova narudžbenica, ali i svi ostali unosi o lavu u kraljevom dnevniku definitivno pobijaju višedecenijsku tezu o postojanju dva identična spomenika lava, budući da je od svih naručenih radova samo lav navođen u jednini. Takođe, izradu ovog spomenika kralj Petar je definisao kao „projekat lav”, pomno prateći njegovu realizaciju koja se odvijala u Venčačkom kamenolomu.³⁰⁸

Nažalost, u sačuvanoj dokumentaciji o gradnji oplenačkog hrama nigde se ne spominje predviđena lokacija za skulpturu lava. Kao simboli podzemnih sila, smrti i groba, figure lavova su uvek imale funkciju čuvara grobnica, palata i ulaznih kapija. Lavovi su bili čuvari nekropola još u antičkoj (grčkoj i rimskoj) umetnosti, da bi kasnije dobili šire heraldičko značenje životinja koje nisu samo čuvari vladara, nego i simboli, odnosno amblemi osobe koje čuvaju.³⁰⁹ Budući da se u oplenačkoj kripti presto nalazi naspram Karađorđevog sarkofaga i nedaleko od njega, tu bi se moglo naći i razrešenje za položaj velike skulpture lava u mauzoleju kralja Petra. S druge strane, kada je reč o motivu kojim se rukovodio kralj Petar prilikom naručivanja ovog spomenika, Miodrag Jovanović nudi interesantnu tezu koja oplenačkog lava povezuje sa starim antičkim lavom koji je krasio naos crkve despota Stefana Lazarevića u šumadijskom selu Goroviču. Reč je o crkvi koja je sagrađena na temeljima nekadašnjeg antičkog hrama, čiji je lav bio sastavni deo, a koji je kasnije inkorporiran u despotov pravoslavni hram – u kome je po istorijskim izvorima venčan, a moguće i kršten vožd Karađorđe, i u kome je knežević Petar često provodio bezbrižne dane u detinjstvu. Danas se antički lav iz stare Gorovičke crkve čuva u Narodnom muzeju u Aranđelovcu³¹⁰, upućujući na pomisao da je oplenački zadužbinar u svojim vizijama kamenog lava čuvara mauzoleja kao motivaciju imao porodičnu tradicijsku nit, koja je u njegovim sećanjima sezala do samog osnivača dinastije.³¹¹

Radovi na skulpturi kamenog (mermernog) lava nisu tekli onako kako je zamišljao kralj Petar, koji u većem delu svog Ratnog dnevnika kritikuje italijanskog majstora zbog odugovlačenja sa radovima i postavljanjem spomenika. Dogovorom između kralja Petra i Doria bilo je predviđeno da se spomenik završi do 20. aprila 1915, za 12.000 dinara, da bi rok konstantno bio produžavan. Pošto je veći deo novca za lava Italijanu bio unapred isplaćen (10.000 dinara), a rokovi nisu ispoštovani, i to ne samo za lava, već i za vladarev sarkofag – kralj je oštro kritikovao Doria, optužujući ga da je lažov i „švindler” (prevarant). Poslednji unos u Ratnom dnevniku u kome se pominje lav je onaj od 30. septembra 1915, gde kralj Petar navodi da će se Doriu isplatiti ostatak od 2.000 dinara kada konačno „instalira” lava (postavi ga u crkvi), poslednji put mu produživši rok za ovu obavezu na mart 1916.³¹² Međutim, „instaliranje” lava moralo je da sačeka neko drugo vreme, budući da je kralj sa svojom svitom bio prisiljen da napusti Topolu 23. oktobra 1915, usled brzog prodora nemačke i austrougarske vojske. Sa njim se povukao i Erminio Dorio, pošto je maja 1915. Italija pristupila silama Antante i tako postala saveznik Srbije u ratu. Sudbina Oplenačke crkve i njenog lava ostala je u rukama nadolazećeg okupatora.

S obzirom na to da su Srbi za vreme ratnih dejstava 1914. i tokom epidemije tifusa 1915. godine na kragujevačkom Vojničkom groblju pored svojih vojnika sahranjivali i austrougarske, odmah po okupaciji Kragujevca 1. novembra 1915. autrougarske vlasti su odlučile da nastave sa pokopavanjem svojih vojnika u Šumaricama. S tim u vezi, javila se potreba da se groblje obeleži adekvatnim spomenikom. Ovaj posao preuzelo je Deveto odeljenje austrougarske vojske koje je, između ostalog, bilo zaduženo i za vojne grobove. Izbor je brzo pao na skulpturu mermernog lava iz Venčačkog kamenoloma, tako da je 21. maja 1916. Deveto odeljenje podnelo Vrhovnoj komandi austrougarske vojske u Beču nacrt projekta prebacivanja lava na kragujevačko Vojničko groblje.

PRVI PRVI NA SKALI Kragujevac_KG vodic_Staro vojnicko groblje_Kameni lav - cuvar groblja_prilog 53
^{Prilog 53: Naslovna strana nacrta projekta Devetog odeljenja austrougarske vojske za postavljanje spomenika lava na Vojničkom groblju u Šumaricama (maj 1916)}

Projekat je odobren, a lav se ubrzo našao u Šumaricama.³¹³ Na centralnom delu groblja za spomenik je pripremljeno visoko ozidano granitno postolje, na kome su ugravirane latinske reči Pro patria (Za domovinu)³¹⁴, dok je sa bočnih strana pridodat stilizovan gvozdeni krst, koji se koristio u Prvom svetskom ratu kao simbol avijacije oba okupatorska carstva – Austrougarskog i Nemačkog³¹⁵. Ovaj krst delimično je vidljiv na najstarijoj fotografiji šumaričkog lava (iz 1916), na kojoj se vide austrougarski vojnici ispred spomenika nakon polaganja venaca (vidi str. 109), ali i na drugim fotografijama Vojničkog groblja između dva svetska rata.

Nakon oslobođenja zemlje u jesen 1918. rad Odbora za podizanje kraljeve zadužbine na Oplencu brzo je obnovljen, pa je prva sednica održana 20. avgusta 1919. Međutim, iz nepoznatih razloga ni Odbor, ni sam kralj Petar nisu tražili povratak skulpture lava, odnosno njeno postavljanje na Oplencu, već je spomenik ostao u kragujevačkim Šumaricama. Jedina modifikacija koju treba pomenuti, a koja se desila na spomeniku u međuratnom periodu, tiče se promene natpisa na postamentu, koji je odmah po oslobođenju sa latinskog Pro patria promenjen u srpski Zahvalna otadžbina 1914-1918, koji je i danas vidljiv. S druge strane, iznenađujuće je da gvozdeni krst nije uklonjen sa spomenika, uprkos činjenici da je simbolizovao okupatorske trupe. To se, ipak, desilo nešto kasnije – nakon oslobođenja Kragujevca 1944. godine.

Bdeći nad Vojničkim grobljem čitav vek, lav je postao svedok raznih tragedija. Streljanje u Šumaricama 21. oktobra 1941, zamiranje groblja nakon Drugog svetskog rata, ali i neretki huliganski akti na njemu u recentnom dobu – samo su neki od tih nesrećnih događaja. Nadajmo se da u narednih 100 godina neće prisustvovati ničemu sličnom. No, to je ipak do nas.

PRVI PRVI NA SKALI Kragujevac_KG vodic_Staro vojnicko groblje_Kameni lav - cuvar groblja_prilog 54 ^{Prilog 54: Spomenik Kameni lav na Starom vojničkom groblju u Šumaricama 2020.}

^{296 Jedina dva starija spomenika u gradu na Lepenici – Miloš Veliki Simeona Roksandića (1899-1900) i Velika Srbija Đorđa Jovanovića (1901) – više ne postoje. Gipsana statua Miloš Veliki, koja je bila postavljena u Kragujevačkoj gimnaziji, oštećena je tokom Aprilskog rata 1941, da bi tokom bugarske okupacije grada (1942) bila u potpunosti uništena bacanjem kroz prozor. Stilizovanu repliku ovog dela uradio je 1983. akademik Nikola Koka Janković, i ona se danas nalazi u Svečanoj sali Prve kragujevačke gimnazije. Kada je reč o skulpturi Velika Srbija, ona je krasila zgradu Vojnotehničkog zavoda, ali je nestala tokom Drugog svetskog rata.}
^{297 O spomeniku Kameni lav u Šumaricama pisali su već pominjani autori – Dragoljub Bakić, Veroljub Trifunović, Boriša Radovanović, Miloslav Samardžić i drugi, a spomenik ima i posebnu pojmovnu referencu u Kragujevačkom leksikonu iz 2003. godine.}
^{298 Oplenac: Hram Svetog Đorđa i Mauzolej Karađorđevića (Topola 1989).}
^{299 Urbanu legendu definišemo kao narodno predanje modernog doba (nastalo tokom XX i XXI veka u urbanim sredinama), koje se sastoji od priča koje oni koji ih pričaju, odnosno prenose drugima, smatraju istinitim.}
^{300 Radić 2013: 187.}
^{301 Karađorđevići su se sahranjivali tamo gde su umirali, pa su njihovi grobovi bili rasejani po raznim zemljama – u Srbiji (vožd Karađorđe i Jelena), u Austrougarskoj (knez Aleksandar i knjeginja Persida), u Crnoj Gori (knežević Đorđe i kneginja Zorka), u Moldaviji (Karađorđev sin Aleksa).}
^{302 Više o građenju zadužbine Kralja Petra I na Oplencu vidi u kapitalnoj monografiji Miodraga Jovanovića Oplenac: Hram Svetog Đorđa i Mauzolej Karađorđevića (Topola 1989).}
^{303 Dobar deo dokumentacije Zadužbinskog imanja „Oplenac”, uključujući onu koja nas najviše interesuje (iz 1915. godine), javno je spaljen 1945. pred Kraljevom vilom na Oplencu, u ime nove političke krilatice „klasnog obračuna sa državnim neprijateljem” (Nedeljković 1997: 119).}
^{304 Erminio Dorio rođen je 1885. u Padovi (Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, fond Načelstvo Okruga kragujevačkog, kutija XIX; Spisak stranih državljana koji su radili na Venčacu za crkvu u Topoli – IAŠK 1.2.3/1).}
^{305 Karađorđević 2003: 33.}
^{306 Jovanović 1989: 71, 74; Arhiv Srbije, fond Dvorska kancelarija (AS, DK/V, fascikla V).}
^{307 Karađorđević 2003: 61; Arhiv Srbije, fond Dvorska kancelarija (AS, DK/V, fascikla V).}
^{308 Karađorđević 2003: 91, 203; Arhiv Srbije, fond Dvorska kancelarija (AS, DK/V, fascikla V).}
^{309 Kašanin, Tasić, Živković, Čanak Medić i Kordić 1986: 107, 110.}
^{310 Za više detalja o skulpturi lava u Gorovičkoj crkvi vidi članak Rimski kameni lav iz zbirke Narodnog muzeja u Aranđelovcu Radmile Zotović (Aranđelovac 2012).}
^{311 Miodrag Jovanović je izneo ovu tezu u saradnji sa kragujevačkim arhitektom Radoslavom Prokićem, odnosno nakon razgovora sa Prokićem o ovoj temi (Jovanović 1989: 218).}
^{312 Karađorđević 2003: 213-214, 217-218.}
^{313 Austrijski državni arhiv u Beču – Ratni arhiv, fond Ministarstvo rata / Ӧsterre- ichisches Staatsarchiv – Kriegsarchiv, Kriegsministerium (dokumentacija o projektu spomenika za Vojničko groblje u Šumaricama iz 1916. godine – AT-OeStA/KA 1916 9./KGr.A. 9-8/32 7548).}
^{314 Bakić 1972: 242.}
^{315 Gvozdeni krst (nemački Eisernes Kreuz) je krst sa proširenim krajevima, uglavnom crni na beloj podlozi. Prvi put je napravljen 1219, kada su Tevtonci ušli u Jerusalimsko carstvo, a nastao je kombinovanjem tevtonskog crnog i jerusalimskog krsta. Kasnije se koristio kao vojni amblem u pruskoj armiji. Tokom Prvog svetskog rata bio je simbol avijacije Austrougarske i Nemačke, da bi se za vreme Drugog svetskog rata upotrebljavao kao orden Trećeg Rajha. Danas predstavlja amblem ratnog vazduhoplovstva Savezne Republike Nemačke (Luftwaffe).}

O AUTORU

Nenad Karamijalković je rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa. Jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.

Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama".

Donacija za udruzenje PRVI PRVI NA SKALI 2020