Staro vojničko groblje - Zaključak; Bibliografija; Literatura; Zahvalnost

STARO VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVAČKIM ŠUMARICAMA - Nenad Karamijalković

1. DEO: UVOD

2. DEO: KRATKA ISTORIJA VOJNIČKIH GROBALJA U SVETU I U SRBIJI

3. DEO: VOJNIČKO GROBLJE U KRAGUJEVCU U XIX I POČETKOM XX VEKA

4. DEO: RATOVI ZA OSLOBOĐENJE I UJEDINJENJE (1912-1918)

5. DEO: OBNOVA I IZAZOVI KRALJEVINE JUGOSLAVIJE (1918-1941)

6. DEO: U SRPSKOM VIHORU DRUGOG SVETSKOG RATA (1941-1945)

7. DEO: ZAMIRANJE I POVRATAK OTPISANOG GROBLJA (1945-2020)

8. DEO: SEPULKRALNO BOGATSTVO U SRCU ŠUMADIJE

9. DEO: KAMENI LAV - ČUVAR GROBLJA

10. DEO: ZAKLJUČAK

Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama predstavlja memorijalni prostor nemerljive istorijske i etnološke vrednosti. U pitanju je najstarije vojničko groblje stalnog karaktera u Srbiji (postoji od 1866), ali i najveće, sa oko 5.000 sahranjenih lica – završna procena upućuje na približno 3.500 srpskih (i jugoslovenskih) vojnika, oko 1.000 austrougarskih, ³⁶¹ nemačkog i šestoricu ruskih (i sovjetskih) vojnika. Sačuvani nadgrobni spomenici na njemu istovremeno su spomenici sećanja na novovekovnu srpsku istoriju i na naše pretke vojnike, kao i spomenici narodnog graditeljstva. Radi se o kulturnom dobru od izuzetnog značaja, ne samo kao delu šireg spomen-kompleksa u Šumaricama, već i kao zasebne celine. Uprkos tome, istorija i značaj ovog lokaliteta su nedovoljno poznati široj javnosti, pa samim tim groblje ne čini deo naših kolektivnih identiteta onako kako to, usuđujemo se da kažemo, zaslužuje da bude. Zato je neophodno u potpunosti ga revitalizovati, kako u materijalnom, tako i u kulturnom smislu. Preciznije, potrebno je sačuvati groblje u skladu sa savremenim principima konzervatorske zaštite, a ujedno upoznati javnost i sve posetioce kragujevačkog Spomen-parka sa unikatnim vrednostima ove sepulkralne oblasti.

Protekcija Starog vojničkog groblja u Šumaricama ne podrazumeva samo zaštitu nadgrobnih spomenika od prirodnog propadanja usled protoka vremena i uticaja atmosferilija – koja se, iako ne tako često kao što bi bilo poželjno, uspešno realizuje poslednjih decenija (konzervatorsko- restauratorski radovi 1994-1995. i 2017, kao i čišćenje spomenika Kameni lav 2019. godine) – već i zaštitu od ljudskog faktora, koji je neretko fatalniji po spomeničko nasleđe. Tu ne mislimo više na pretnju političkog (ideološkog) činioca, poput onog posle Drugog svetskog rata, već na pretnju individua sa suženom svešću o društvenim vrednostima. Ta kulturološka pretnja može da se ogleda u nebrizi i bahatosti, poput jednog zabeleženog incidenta iz 1938, kada je čuvar groblja Milija Gavrilović od nadležnih vlasti tražio stroge kazne za Todora Jerotijevića (tadašnjeg zakupca Lovačkog doma u blizini groblja), koji je uporno puštao svoje svinje da riju po šumi bez čuvara, praveći pritom štetu i na groblju³¹⁶; ili u vidu modernog huliganizma manifestovanog lomljenjem nadgrobnih spomenika³¹⁷. U tom pogledu, prvi korak zaštite ostaje utvrđivanje lokaliteta za kulturno dobro, što je kod Starog vojničkog groblja već učinjeno 1979. godine, preko utvrđivanja čitavog kompleksa Spomen- parka „Kragujevački oktobar” za kulturno dobro – znamenito mesto, i kategorizacijom istog za kulturno dobro od izuzetnog značaja. Time je groblje sačuvano formalno (zakonski), ali za de facto zaštitu na terenu neophodna je saradnja na svim nivoima, počevši od meštana i lokalne zajednice, preko službi za održavanje groblja i stručnjaka iz ustanova kulture, do policije, tužilaštva i sudstva.

S druge strane, fizičko očuvanje kulturnog nasleđa ne može biti samo sebi cilj, već je potrebno njegovo uključivanje u kulturni život zajedice, ali i u turističku ponudu kraja kome pripada. Ovo se naročito odnosi na spomenike narodnog graditeljstva, među kojima su sepulkralni spomenici najugroženiji. Da bismo to ostvarili neophodno je primeniti integrativni, odnosno participativni pristup. U pogledu šumaričkog Starog vojničkog groblja najbitnija karika u lancu pomenutog pristupa je Muzej „21. oktobar” i njegovi kustosi, koji moraju da preuzmu vodeću ulogu u procesu povezivanja groblja sa kulturom sećanja srpskog građanstva. To, pre svega, podrazumeva programsku integraciju groblja sa memorijalnim kompleksom kome pripada, u smislu proširivanja muzeološke ponude ustanove Spomen-park „Kragujevački oktobar”, koja stradanje iz 1941. godine prezentuje kao svoju dominantnu, a često i jedinu delatnost. Kontekst kragujevačke Oktobarske tragedije svakako mora ostati u središtu aktivnosti Spomen-parka, zbog svoje specifične istorijske i identitetske težine, ali je potrebno javnosti muzeološki ponuditi i druga dva groblja u Šumaricama – Staro vojničko i Slovačko, a posebno ovo prvo, čiji značaj smo apostrofirali u knjizi, a koje je do sada uglavnom bilo zanemareno. Savremena iskustva su pokazala da bolje predstavljanje znači bolju zaštitu, budući da meštani više pažnje posvećuju spomenicima kulture kada shvate njihovu vrednost, a posebno kada spomenici kulture u njihovom kraju imaju širi značaj od lokalnog.

Osim in situ predstavljanja, Staro vojničko groblje mora postati deo stalne postavke Muzeja „21. oktobar” i promotivnog materijala Spomen- parka, ali i turističke organizacije grada – poput flajera, informativnih panoa i internet prezentacije; što se može podići i na viši, državni nivo (sajtovi Ministarstva kulture i informisanja, Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Turističke organizacije Srbije). Jednaku pažnju treba pokloniti i internacionalizaciji priče o groblju, s obzirom na to da je na njemu osim srpskih sahranjen i značajan broj vojnika drugih nacionalnosti – Austrijanaca, Nemaca, Mađara, Čeha, Rusa i drugih. Pri tom, mora se obratiti poseban obzir na činjenicu da su neki od pokopanih okupatorskih vojnika bili deo političke i vojne mašinerije odgovorane za masakr u Kragujevcu oktobra 1941. S tim u vezi, neophodno je štampati informativni materijal ne samo na srpskom i engleskom jeziku, kakav danas postoji, već i na jezicima pomenutih naroda.

Takođe, tradicionalne Oktobarske svečanosti Spomen-parka, kojima se obeležava godišnjica streljanja Kragujevčana u Drugom svetskom ratu, sa više hiljada posetilaca, mogu da posluže kao dobar povod da se popularizuje značaj koji poseduje i Staro vojničko groblje. Svim ovim aktivnostima afirmisao bi se ovaj lokalitet i uticalo da se na groblje ne gleda samo kao na mesto mrtvih, već prevashodno kao na mesta sećanja. Tako bi se sa novim interpretacijskim planom razbili stari tabui smrti, a samo groblje bilo prihvaćeno kao mesto na kome se prenose značajne istorijske (životne) poruke i pouke.

Na kraju, ništa manje brige ne sme se posvetiti ideji obnove groblja u njegovim izvornim okvirima (granicama), kako u pogledu raščišćavanja terena od brojnog rastinja koje ga prekriva i osvetljavanja celog prostora, tako i obeležavanja lokaliteta (sa sve četiri strane) info-tablama sa najvažnijim podacima o groblju, uključujući mapu njegovog izgleda nakon uređenja 1928-1930. Neophodno je i postaviti novu tablu sa poznatim imenima 142 sahranjena vojnika. „Na koncu, to je naš dug prema brojnim mladim vojnicima i ratnicima koji su dali svoje živote za našu slobodu.”³¹⁸

^{316 Dokumentacija Komisije Spomen-parka za prikupljanje podataka o Starom vojničkom groblju u Šumaricama, 2017 (arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobar”).}
^{317 Samo u poslednja dva meseca 2019. godine zabeležena su tri vandalska čina na Starom vojničkom groblju.}
^{318 Elaborat Vojničko groblje u Šumaricama, 1992 (arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac).}

THE OLD MILITARY CEMETERY IN ŠUMARICE IN KRAGUJEVAC (Summary)

According to the decision of the National Assembly of the Republic of Serbia from December 2011, October 21 was marked as a national holiday in Ser- bia – The Day of Remembrance of Serbian Victims in the Second World War. The choice of the date itself is related to one of the greatest crimes committed against the civilian population in the Second World War – the shooting of aproximately 3,000 people in Kragujevac (primarily in Šumarice) and its surroundings on Oc- tober 19, 20 and 21, 1941 by German troops. In order to preserve the memory of the victims of this tragedy and convey the anti-war message, in 1953 the Commit- tee for Construction of the Memorial Park for the October Victims in Šumarice was formed. In 1960 it was reorganized into the Memorial Park ”Kragujevac October”, a memorial complex and cultural institution. Today, the Memorial Park covers an area of 352 hectares in Šumarice and since 1979 has been a Cultural Property of Exceptional Importance.

However, in the Memorial Park in Šumarice in Kragujevac there are not only mass graves of civilians shot in the brutal war crime of the Wehrmacht. It is also a place of the oldest and largest military cemetery in Serbia, where Serbian soldiers were being buried since 1866 and where about 5,000 soldiers rest, both Serbian and of the ocupants (Austro-Hungarian and German) from both world wars. Despite that, the Old Military Cemetery was neglected after the Second World War, both in the field and analytically (by social scientists). The reasons of avoiding dealing with this topic for decades lie in the fact that the entire cem- etery was ignored as a consequence of the ideological decision of the communist authorities. Due to the fact it was a deliberate neglect of the largest cemetery of Serbian (monarchist) soldiers in one-party (socialist) Yugoslavia, it is understand- able why this topic was a taboo for so many years. On the other hand, although the Old Military Cemetery in Šumarice was arranged and more or less maintained in the Kingdom of Serbia and the Kingdom of Yugoslavia, being active in that pe- riod (soldiers were buried there until the end of the Second World War) – the fact remains that pre-war historiography did not pay enough attention to this famous place either. Therefore, the aim of this monograph is a comprehensive overview of the Old Military Cemetery in Šumarice in Kragujevac, in order to build an appropriate relationship with it in the future, primarily in terms of nurturing the cultural memory of the domestic population, but also to inform the foreign visi- tors more fully and accurately.

^{Foto: Nenad Borisavljević}

BIBLIOGRAFIJA

IZVORI

Arhivska građa

1. Arhiv Jugoslavije, fond Kraljev dvor
2. Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo vera
3. Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo pravde – Versko odeljenje
4. Arhiv Srbije, fond Dvorska kancelarija
5. Austrijski državni arhiv u Beču – Ratni arhiv, fond Ministarstvo rata / Ӧsterreichisches Staatsarchiv – Kriegsarchiv, Kriegsministerium
6. Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac, Vojničko groblje u Šumaricama (Predrag Pajkić, Bogosav Jovanović i Božidar Perić) – elaborat, 1992.
7. Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac, dosije o Etno-parku u Šumaricama (1978-1992)
8. Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac, Predlog za proglašenje Spomen-parka „Kragujevački oktobar” za kulturno dobro od izuzetnog značaja, 13. mart 1979.
9. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga (Stara i Nova kragujevačka crkva)
10. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka fotografija
11. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, fond Gradski odbor Saveza boraca NOR-a Kragujevac
12. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, fond Načelstvo Okruga kragujevačkog
13. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, fond Poglavarstvo grada Kragujevca
14. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, fond Spomen-park „Kragujevački oktobar”
15. Nemački savez za brigu o ratnim grobovima / Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge – spisak nemačkih vojnika sahranjenih u Kragujevcu u Drugom svetskom ratu i fotografije Starog vojničkog groblja u Šumaricama
16. Politički arhiv Ministarstva spoljnih poslova Nemačke, fond Ratna groblja i spomenici / Politisches Archiv des Auswärtigen Amts, Kriegergräber und Denkmäler
17. Savezni arhiv Nemačke – Odeljenje PA, Zbirka centralnih personalnih kartona / Bundesarchiv – PA, Zentrale Personenkartei
18. Spomen-park „Kragujevački oktobar”, Vojničko groblje u Spomen parku u Kragujevcu: spisak spomenika i podaci (Momčilo Marinković) – elaborat, 1963.
19. Spomen-park „Kragujevački oktobar”, Generalni plan uređenja Spomen parka u Kragujevcu, 1955.
20. Spomen-park „Kragujevački oktobar”, Generalni plan uređenja Spomen parka u Kragujevcu, 1967.
21. Spomen-park „Kragujevački oktobar”, dokumentacija Komisije Spomen- parka za prikupljanje podataka o Starom vojničkom groblju u Šumaricama, 2017.
22. Spomen-park „Kragujevački oktobar”, Istraživački projekat Spomen parka „Kragujevački oktobar” (dokumentaciona osnova) Direkcije za urbanizam i izgradnju Kragujevca – faza A (1983) i faza B (1985)

Službena glasila

23. Zakon (Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije) o obeležavanju i održavanju grobalja i grobova pripadnika savezničkih armija i drugih stranih armija na teritoriji Jugoslavije, Beograd 1975.
24. Zakon (Republike Srbije) o ratnim memorijalima, Beograd 2018.
25. Zakon (Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca) o uređenju naših vojničkih grobalja i grobova u otadžbini i na strani, kao i grobalja izginulih vojnika i mornara, ratnih zarobljenika i interniranih lica, državljana: Nemačke, Austrije, Ugarske i Bugarske, sahranjeni na našoj državnoj teritoriji, Beograd 1922.
26. Zakon (Socijalističke Republike Srbije) o uređivanju i održavanju groblja boraca, Beograd 1964.
27. Zbornik dokumenata i podataka o Narodno-oslobodilačkom ratu jugoslo- venskih naroda, tom I, knjiga 1, Beograd 1949.
28. Kalendar sa šematizmom Kneževine/Kraljevine Srbije, Beograd 1867-1914.

Štampa

29. Pogledi, Kragujevac, br. 219, 1. oktobar 1998 – Komunisti srušili Zejtinlik u Srbiji! (Miloslav Samardžić)
30. Pravda, Beograd br. 10.826, 22. decembar 1934 – Otkopavanje nemačkog groblja u Smederevskoj Palanci (I.P.)
31. Jugoslovenski dnevnik, Subotica, br. 1/47, 11, 12, 13. i 14. april 1930 – Gradski parkovi u Kragujevcu (Jovan S. Nikolić)

Elektronski izvori

32. Ministarstvo odbrane, Popis vojnih i civilnih gubitaka Kraljevine Srbije u ljudstvu u Prvom svetskom ratu – Arhivska građa Vojnog arhiva (Beograd 2019, digitalna verzija)
33. Trifunović, Veroljub, Kragujevačke Šumarice – kako se predeo menja, Kragujevac 2013 (http://trifunovickg.com)

LITERATURA

1. Antić, Dimitrije, Pegavi tifus u kragujevačkoj I rezervnoj vojnoj bolnici 1914-15, u: Istorija srpskog vojnog saniteta – Naše ratno sanitetsko iskustvo, str. 314-328, Beograd 1925.
2. Bakić, Dragoljub, Pet vekova Kragujevca, Kragujevac 1972.
3. Bejatović, Viktor, Lepeza smrti, Kragujevac 2017.
4. Brkić, Staniša, Ime i broj, Kragujevac 2007.
5. Vuković, Žarko, Savezničke medicinske misije u Srbiji 1915, Beograd 2004.
6. Grba, Milan, Britanske sanitetske misije u Srbiji u prvom svetskom ratu, Beograd 1995.
7. Dimić, Ljubodrag, Srbi i Jugoslavija: prostor, društvo, politika (pogled s kraja veka), Beograd 1998.
8. Dirmer, Mejbel, Pisma iz Bolnice Stobart, u: Bolnica Stobart, str. 137-197, Kragujevac 2018.
9. Đorđević, Vladan, Istorija srpskog vojnog saniteta, knj. 1, 1835 - 1875: istorija srpskog vojnog saniteta za prvih 40 godina njegovog razvitka, Beograd 1879.
10. Zirojević, Željko, Večni mir – monografija o kragujevačkim grobljima, Kragujevac 2002.
11. Zotović, Radmila, Rimski kameni lav iz zbirke Narodnog muzeja u Aranđelovcu, u: Šumadijski zapisi VI, Zbornik radova Narodnog muzeja u Aranđelovcu, str. 77-82, Aranđelovac 2012.
12. Ilić, Predrag, Pododbor društva Crvenog krsta Kragujevca, u: 130 godina Crvenog krsta Kragujevca: 1876-2006, str. 33-62, Kragujevac 2006.
13. Jovanović, Miodrag, Oplenac: Hram Svetog Đorđa i Mauzolej Karađorđevića, Topola 1989.
14. Kašanin, Milan; Tasić, Dušan; Živković, Branislav; Čanak Medić, Milka; Kordić, Mara, Manastir Studenica, Beograd 1986.
15. Maksimović, Svetislav M., Oni su nas ubijali, Kragujevac 1990.
16. Matović, Zoran, Istorija kragujevačke hirurgije, Kragujevac 2002.
17. Milićević, Milan Đ., Knez Miloš u pričama, Beograd 1909.
18. Nedeljković, Mile, Zadužbina kralja Petra I, Topola 1997.
19. Nedeljković, Radosav, Epidemija pegavog tifusa u Kragujevcu 1914-1915. godine i stradanje sanitetskog osoblja, u: Medicinski časopis, Srpsko lekarsko društvo – Podružnica Kragujevac, Medicinski fakultet Univerziteta u Kragujevcu, godište 37, volumen 65, br. 1-2, str. 19-23 Kragujevac 1998.
20. Nedok, Aleksandar, Srpski vojni sanitet na početku rata i u velikim bitkama 1914. godine, u: Srpski vojni snitet u Prvom svetskom ratu, str. 47-92, Beograd 2014.
21. Obradović, Dejan, Dani slave, godine stradanja, u: 130 godina Crvenog krsta Kragujevca: 1876-2006, str. 71-90, Kragujevac 2006.
22. Oldridž, Oliv, Povlačenje iz Srbije kroz Crnu Goru i Albaniju, u: Bolnica Stobart, str. 199-278, Kragujevac 2018.
23. Pejović, Tadija, Moje uspomene i doživljaji 1892-1945, Beograd 1992.
24. Karađorđević, Petar I (priredio Dragoljub R. Živojinović), Ratni dnevnik 1915-1916, Topola 2003.
25. Petrović, Dragoljub M., Kragujevac aprila 1941, Kragujevac 1976.
26. Petrović, Zoran (ur.), Spomenica Spomen-park Kragujevački oktobar (1953-2016), Kragujevac 2016.
27. Popović, Ljubodrag, Vojna bolnica u Kragujevcu 1830-1838, u: Kragujevac prestonica Srbije : 1818-1841 : zbornik radova sa naučnog skupa održanog 20. septembra 2006. godine u Kragujevcu, str. 151-162, Kragujevac 2006.
28. Prokić, Milovan A., Od čobanina do kovača novca: sa osvrtom na istorijske događaje – Uspomene sa životnog puta, pouke za mlađe i starije, Beograd 1971.
29. Pršić, dr Miloje, Spomenica poginulih i umrlih starešina srpske vojske u ratu 1914-1918, Beograd 2020.
30. Radić, Borivoje (ur. toma), Kragujevački leksikon, Kragujevac 2013.
31. Radovanović, Boriša, Stari Kragujevac, Kragujevac 1996.
32. Radojković, Svetlana; Zečević, Srećko; Ilić, Predrag; Obradović, Dejan, Kragujevačka groblja, Kragujevac 2008.
33. Sinkler Stobart, Mejbel, Plameni mač u Srbiji i drugde, Novi Sad i Beograd 2016.
34. Stanojević, Vladimir, Pegavi tifus u srpskoj vojsci 1914 i 1915, u: Istorija srpskog vojnog saniteta – Naše ratno sanitetsko iskustvo, str. 329-335, Beograd 1925.
35. Stenli, Monika, Moj dnevnik u Srbiji (1. april – 1. novembar 1915), u: Bolnica Stobart, str. 13-136, Kragujevac 2018.
36. Subotić, Vojislav M., Pomenik poginulih i pomrlih lekara i medicinara u ratovima 1912-1918; redovnih, dopisnih i počasnih članova, osnivača, dobrotvora i zadužbinara 1872-1922; Beograd 1922.
37. Trifunović, Veroljub, Arhitektura o Kragujevcu, Kragujevac 1996.
38. Trifunović, Veroljub, Interbellum – arhitektura o međuratnom Kragujevcu, Kragujevac 2009.
39. Trifunović, Veroljub, Urbanizam Kragujevca: 20. vek; Knjiga prva – period od 1878. do 1974. godine, Kragujevac 2004.
40. Hanter, Vilijam, Epidemije pegavog tifisa i povratne groznice u Srbiji 1915. godine: poreklo, tok i preventivne mere upotrebljene u obizdavanju pegavog tifusa i povratne groznice, Novi Sad 2016.
41. Šturceneger, Katarina, Srbija u Evropskom ratu 1914-1915, Novi Sad 2009.

PRILOZI (FOTO-DOKUMENTACIONI MATERIJAL)

1. Digitalna arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
2. Fototeka Nenada Borisavljevića
3. https://www.defense.gov/observe/photo-gallery/igphoto/2002100650 (foto: Elizabeth Fraser) – preuzeto 04.04.2020.
4. https://www.tracesofwar.com/sights/3441/German-French-War-Cemetery- Strasbourg---Cronenbourg.htm (foto: CWGC) – preuzeto 09.05.2020.
5. https://www.srbijadanas.com/vesti/info/neispricana-prica-o-cuvaru-groblja- zejtinlik-sluzim-ih-kao-da-su-zivi-2017-10-17 (foto: Profimedia) – preuzeto 02.06.2020.
6. https://twitter.com/gradnjars/status/990279134881419274?lang=en (foto: Miloš Martinović) – preuzeto 23.04.2020.
7. Đorđević, Vladan, Istorija srpskog vojnog saniteta, knj. 1, 1835-1875: istorija srpskog vojnog saniteta za prvih 40 godina njegovog razvitka, Beograd 1879.
8. Radić, Borivoje (ur. toma), Kragujevački leksikon, Kragujevac 2013, str. 70 (foto: Predrag Cile Mihajlović)
9. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Stara kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1864-1868, str. 30, upis br. 184 (IAŠK K 486/90)
10. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka matičnih knjiga – Stara kragujevačka crkva, matična knjiga umrlih 1898-1899, str. 204, upis br. 10 (IAŠK K 486/99)
11. Muzej grada Beograda, inv. br. AJ 615
12. Muzej nauke i tehnike Beograd, inv. br. 2017/396
13. Muzej nauke i tehnike Beograd, inv. br. 1913/672
14. Muzej nauke i tehnike Beograd, inv. br. 2015/484/2
15. Fototeka autora monografije
16. Šturceneger, Katarina, Srbija u Evropskom ratu 1914-1915, Novi Sad 2009, str. 108
17. Fototeka Viktora Bejatovića
18. Istorijski arhiv Šumadije Kragujevac, Zbirka fotografija
19. Dokumentacija Viktora Bejatovića
20. Fototeka Viktora Bejatovića
21. Privatna fototeka
22. Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo pravde – Versko odeljenje (AJ, 63/217)
23. Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo pravde – Versko odeljenje (AJ, 63/217)
24. Fototeka Milovana Rakonjca
25. Arhiva Folksbunda (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge)
26. Arhiva Folksbunda (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge)
27. Fototeka Jevđe A. Jevđevića
28. Muzej Jugoslavije, inv. br. 8324 (E-254/28)
29. Muzej Jugoslavije, inv. br. 16698 (V-826/2)
30. Arhiva Folksbunda (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge)
31. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
32. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
33. Arhiva Folksbunda (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge)
34. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
35. Arhiva Folksbunda (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge)
36. Elaborat Momčila Marinkovića iz 1963 – Vojničko groblje u Spomen parku u Kragujevcu: spisak spomenika i podaci (arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobar”)
37. Arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac
38. Arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac
39. Fototeka Gordane Prokić
40. Fototeka Jasmine Milovanović
41. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
42. Arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac
43. Fototeka Braneta Kartalovića
44. Arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac
45. Arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac
46. Arhiva Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac
47. Elaborat Momčila Marinkovića iz 1963 – Vojničko groblje u Spomen parku u Kragujevcu: spisak spomenika i podaci (arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobar”)
48. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
49. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
50. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
51. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
52. Arhiva Spomen-parka „Kragujevački oktobarˮ
53. Austrijski državni arhiv u Beču – Ratni arhiv, fond Ministarstvo rata / Ӧsterreichisches Staatsarchiv – Kriegsarchiv, Kriegsministerium (dokumentacija o projektu spomenika za Vojničko groblje u Šumaricama iz 1916. godine – AT-OeStA/KA 1916 9./KGr.A. 9-8/32 7548).
54. Fototeka Nenada Borisavljevića.

ZAHVALNOST

Zahvaljujemo se svim pojedincima i ustanovama koji su pomogli pri izradi monografije. Posebnu zahvalnost dugujemo Ministarstvu kulture i informisanja Republike Srbije i Gradu Kragujevcu, koji su finansirali čitav projekat, kao i nemačkim asistentima, bez kojih uspešno istraživanje u Austriji i Nemačkoj ne bi moglo da se realizuje – profesoru Andreasu Rotu (Andreas Roth) i Robertu-Belalu Zaki (Robert-Bellal Zaka).

O AUTORU

Nenad Karamijalković je rođen je 1979. u Kragujevcu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Tokom rada u kragujevačkim ustanovama kulture (2012-2021) stekao je tri stručna zvanja – arhiviste, konzervatora i kustosa. Jedina je osoba u Srbiji koja ima tri zvanja iz oblasti zaštite kulturnih dobara. Predsednik je udruženja srpsko-češkog prijateljstva „Česi Šumadije”, kao i član Etnološko-antropološkog društva Srbije, Društva konzervatora Srbije, Društva istoričara Šumadije, saradnik Matice srpske na izradi Srpskog biografskog rečnika itd. Autor je i koautor dvadesetak stručnih radova – monografija, dokumentarnih izložbi i naučnih članaka. Trenutno radi kao direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu.

Karamijalković je ovogodišnji laureat Đurđevdanske nagrade u oblasti nauke, za monografiju "Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama".

FOTOGRAFIJE SA PROMOCIJE

Foto: Nebojša Radosavljević Raus

Donacija za udruzenje PRVI PRVI NA SKALI 2020